Realizm socjalistyczny, zwany socrealizmem, obowiązywał w sztuce ZSRR od początku lat trzydziestych, do lat osiemdziesiątych XX wieku. Po zakończeniu II wojny światowej został narzucony we wszystkich państwach bloku wschodniego, w tym również w Polsce. W założeniu sztuka ta miała dotyczyć narodu. Co do treści, założenia były z góry określone - przedstawiana miała być praca ludzka, aktualne wydarzenia polityczne, ważne wydarzenia w dziejach narodu i ruchu robotniczego, architektura natomiast miała wyrażać wielkość i moc państwa, nie miała natomiast nic wspólnego z pięknem czy elegancją (założenia urbanistyczne: szerokie trakty i ogromne place mające w założeniu skupiać życie mieszkańców), natomiast co do formy były one mniej precyzyjne. Artysta miał łączyć warsztat XIX - wiecznego realisty, tradycję malarstwa historycznego, także sztukę ludową. Sztuka, w której forma była ważniejsza od treści została odrzucona. Dlatego też na równi ze sztuką "awangardzistów" i "kolorystów" (kubizm, abstrakcjonizm czy impresjonizm) odrzucano naturalizm, który nie przekazywał ideowych treści. Sztuka miała być tym narzędziem w walce o socjalizm, propagować go, przybliżać jego idee w formie dostępnej wszystkim ludziom. Adresatem dzieł bardzo często był często prosty robotnik.
W Polsce socrealizm stał się obowiązujący w tak zwanym okresie stalinowskim, czyli od zakończenia II wojny światowej do 1956 roku. Zwolennikiem i propagatorem ruchu był ówczesny (od 1952 r.) Minister Kultury i Sztuki Włodzimierz Sokorski.
Socrealizm w polskiej literaturze
Oficjalnie ogłoszony został za obowiązujący w 1949 na zjeździe Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie.
Do głównych osiągnięć realizmu socjalistycznego zaliczano utwory takie jak: "Obywatele" Kazimierza Brandysa,
"Przy budowie" i "Władza" Tadeusza Konwickiego, w poezji m.in. "Słowo o Stalinie" Władysława Broniewskiego.
Wiersz W.Broniewskiego w doskonały sposób oddaje założenia socrealizmu, podkreśla rolę pracy, chwali Stalina jako niezłomnego przewodnika, guru, istną "nadzieję" narodu.
"Słowo o Stalinie"
Szóstej części przygląda się świat.
Bitwa.
Tam - bezrobocie, strajki, głód.
Tu -praca, natchniony traktor.
Tworzy historię zwycięski lud.
Chwała faktom!
Któż, jak On, przez dziesiątki lat
Wiódł ludzkość na krańce dziejów"
Jego imię - walczący świat:
nadzieja.
[...]
Pędzi pociąg historii,
błyska stulecie - semafor.
Rewolucji nie trzeba glorii,
nie trzeba szumnych metafor.
Potrzebny jest maszynista,
którym jest ON:
towarzysz, wódz, komunista -
Stalin - słowo, jak dzwon!
Któż, jak On, przez dziesiątki lat
na dziobie okrętu wytrwał"
Wielu badaczy literatury polskiego socrealizmu uważa, że była ona prymitywną kopią radzieckiego pierwowzoru. Moim zdaniem należy przede wszystkim zastanowić się nad zaangażowaniem pisarzy, świadczącym o ich osobistym uwikłaniu w komunistyczną propagandę.
Literatura socrealistyczna powstawała w dużym stopniu z własnej inicjatywy, bez nacisku władz. Sprawą istotną w ocenie polskiego socrealizmu jest zatem własny i dobrowolny udział w indoktrynacji komunistycznej całego społeczeństwa, a zatem i udział w systemie władzy.
Na szczęście w okresie tym tworzyli również ludzie, do których nie przemawiał lepszy status materialny i społeczny za cenę zakłamania. Chciałabym tutaj wyróżnić poezję Rafała Wojaczka.
Jego poezja jest daleka socrealistycznym wierszom wielu uznanych poetów. Mimo kłopotów z cenzurą oraz wydawnictwami nie zrezygnował on ani na chwilę od swojego nowatorskiego stylu pisania. Był rodzajem buntownika, odrzucił otoczkę pozorów i obłudy jaką widział w tym pozornym bycie i świecie kłamstw, a w swojej nihilistycznej, pełnej dramatycznych akcentów i nazywania rzeczy po imieniu poezji szukał odpowiedzi na pytanie "czym jest i czy jest".
Godnym uwagi, i " moim zdaniem " doskonale oddającym charakter Rafała Wojaczka jest wiersz, w którym za pomocą metafor w pewnym sensie neguje on socrealizm.
"Ballada o prawdziwej krwi"
nie ciemna ani plemienna
niepobożna krew się czołga
nie podległa gazom watom
plastrom bandażom księżycom
niezależna od postrzałów
ran ciętych szarpanych kłutych
bielmooka lecz widząca
jasno owa siostra słońca
["]
bowiem nie ta oswojona
krew co w klatce pulsu mieszka
regulaminowi serca
posłuszna oraz wymierna
["]
nie dekoracyjna cyfra
ozdobnik z cudzego snu
ukradziony przez poetę
na użytek poematu
ale krew co bez sztandaru
taborów i awangardy
bez posłów listów żelaznych
czy uwierzytelniających
bez wywiadu kontrwywiadu
oraz wojowniczych not
bez reklamy prasy sławy
lekarza i markietanki
co to ustalony front
nie wiedząc lecz wiedząc: pełzać
nieprzetartym duktem nieba
trzeba nieprzerwanie wciąż
więc czołgając się cierpliwie
bo cóż ją obchodzi czas
żywiąc się igliwiem gwiazd
poszerza swoją dziedzinę
Wpływ socrealizmu na architekturę
Tak jak wspominałam na wstępie, architektura socrealistyczna miała wyrażać siłę i potęgę państwa, skupiała życie mieszkańców (osiedla mieszkaniowe, domy kultury, dworce, place).
Typowe budynki socrealistyczne znajdują się m.in.:
- w Katowicach, jest to budynek Wojewódzkiej Rady Związków Zawodowych (obecnie: Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego),
- w Warszawie Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM), Plac Konstytucji, Pałac Kultury i Nauki,
- w Krakowie - Nowa Huta,
- w Kowarach - osiedle mieszkaniowe i dom kultury.
Malarstwo
Drugą dziedziną sztuki, być może nawet na równi z literaturą, na którą w znacznym stopniu wpłyną realizm socjalistyczny jest malarstwo, przede wszystkim plakat.
W Polsce symbolem obrazu socrealistycznego jest "Podaj cegłę" Aleksandra Kobzdeja.
A.Kobzdej, "Podaj cegłę" (1949)
W okresie socrealizmu (w gruncie rzeczy trwał on dość krótko, bo od 1949 do 1955 roku) próbowali znaleźć się twórcy różnych pokoleń i orientacji. Jednak część artystów, zwłaszcza ci, którzy należeli do czołówki polskiej awangardy np. Maria Jarema, Jonasz Stern całkowicie zamknęli się we własnych pracowniach, inni prowadzili podwójne "życie". Prace przedstawicieli starszej generacji ujawniają dobre opanowanie warsztatu, dzięki czemu ich malarskie wartości nie zostały zagubione, choć siłą rzeczy ujęcie tematu było umowne, z góry narzucone. Na krytykę narażeni byli koloryści, ekspresyjność ich prac oraz temat nie przystawały do kanonu malarstwa socrealistycznego.
Plakat
Inicjatorem i propagatorem socrealizmu w Polsce był Włodzimierz Zakrzewski (1916 -1992) - malarz, grafik, plakacista. Jego najsłynniejsze dzieła to: "Olbrzym i zapluty karzeł reakcji" oraz "Towarzysz Bierut wśród robotników".
Plakat socrealizmu, nawet ten polityczno-społeczny posiada walory artystyczne bardzo wysokiej próby. Charakteryzuje
go świeżość metaforycznego pomysłu, skrótowość znaku plastycznego, oszczędność i doskonała trafność użytych środków. I mimo marnego naówczas papieru przeznaczonego na druk plakatów " intensywny, piękny kolor. Wysokie wartości artystyczne i intelektualne naszej twórczości w tej dziedzinie sprawiły, że już wówczas, w czasach socrealizmu, narodziło się zjawisko w całym świecie znane pod nazwą Polskiej Szkoły Plakatu. Stworzyli ją wielcy i świetni artyści, jak Tadeusz Trepkowski, Henryk Tomaszewski, Józef Mroszczak, Wojciech Fangor czy Roman Cieślewicz. W 1963 r. pisał Manuel Gasser: "Od 1945 roku polska sztuka plakatu wypracowała wysoce zindywidualizowany styl, a Polska zajmuje obecnie jedną z czołowych pozycji w świecie w dziedzinie projektowania plakatów."
Plakat polski tamtych czasów spełniał nie tylko rolę propagandową. W myśl głoszonego wówczas hasła "Ulice galeriami sztuki" kształtował gusty estetyczne społeczeństwa, serwując w ulicznej codzienności wzorce artystyczne wysokiej rangi.
W polskim plakacie socrealistycznym bardzo często, jako główna bohaterka, pojawiała się kobieta: świat damskiej mody, kanony ówczesnej urody, zapracowane włókniarki przy maszynach, kobieca rzeczywistość jak również kobiety podczas zwykłych, rutynowych prac domowych. Są wśród nich też dumne przodownice pracy, uśmiechnięte delegatki zakładów przemysłowych czy przedstawicielki organizacji kobiecych.
I sekretarz PZPR Edward Gierek w Dniu Kobiet powtarzał w radiu i telewizji: "Pozdrawiamy kobiety pracujące dla pokoju i rozkwitu ojczyzny".
Film
Głównym zadaniem filmu było współtworzenie kultu partii i Stalina.
W Polsce do filmów zgodnych z założeniami socrealizmu, ale jednocześnie posiadających znamiona artyzmu można zaliczyć "Celulozę" Jerzego Kawalerowicza, "Pokoleni"e Andrzeja Wajdy oraz "Piątkę z ulicy Barskiej" Aleksandra Forda. Jednak ideologiczna schematyczność wizji świata, doprowadziły do śmierci tego nurtu.
Muzyka
W Polsce zasady socrealizmu wprowadzono w 1949 podczas zjazdu kompozytorów w Łagowie Lubuskim. Gotowość
do realizowania ich zadeklarowali wtedy trzej młodzi kompozytorzy: Tadeusz Baird, Kazimierz Serocki i Jan Krenz, występujący wspólnie jako "Grupa 49".
Wpływ muzyki na emocje sprawił, że stała się ważnym elementem propagandy, ale o jej politycznej "prawomyślności" decydował przede wszystkim tekst. Muzyka socrealistyczna miała być przede wszystkim "przystępna w stylu i narodowa w treści." Oczekiwano utworów melodyjnych, konsonujących, nawiązujących do pieśni i tańców ludowych. Powstał nowy gatunek: pieśń masowa, prosta pieśń nawiązująca w warstwie muzycznej do pieśni ludowych, a w słowach wychwalająca przywódców i osiągnięcia socjalistycznego państwa.
Podobnie jak architekturę i sztukę socrealizm obowiązywał inne dziedziny twórczości np. literaturę , muzykę, czy film. Jednak już w 1955 artyści zaczęli się wyłamywać i w późniejszym okresie, pomimo sugestii władz, socrealizm nie stanowił idei przewodniej twórczości artystycznej. Do dziś sztuka socrealizmu wzbudza wiele emocji,
jest co jakiś czas przywoływana, budzi zaciekawienie młodych pokoleń.
Obecnie w Polsce pokaźną kolekcję dzieł realizmu socjalistycznego można oglądać w Galerii Sztuki Socrealizmu w Kozłówce.