Negatywny bohater, czarny charakter. Ukaż sposób i cel kreowania takich postaci w wybranych utworach literackich

Zanim rozpocznę rozważania na temat sposobów przedstawiania negatywnych bohaterów oraz przyczyny ich częstego występowania w literaturze wspomnę o kwestii zła, które reprezentują czarne charaktery. Już w definicji tych postaci mówiącej, że uosabia ona postawy i cechy charakteru, które są niezgodne z oczekiwaniami zarówno narratora jak i odbiory, ukazuje się zależność od ogólnie przyjętych norm. W tym świetle zło może różnić się między sobą w zależności od epoki i autora. (Istnieje wiele przypadków różnic w sposobie prezentacji zła, nad tym problemem nie zamierzam się jednak skupiać, gdyż każdy utwór, który skomentuję jest zasadniczo oparty na systemie wartości, rozwijającego się od początków chrześcijaństwa.)

Schemat negatywnego i pozytywnego bohatera swoje początki ma już w starożytności. Wtedy to powstał znany Epos o Gilgameszu, który ukazywał zwykłe ludzkie słabości i uczucia. Kolejne epoki także korzystały z motywu antagonizmu dobra i zła. Negatywne postacie powstałe w ten sposób były często uosobieniem zła, nie posiadając cech pozytywnych. Sposób tworzenia takich bohaterów był niezwykle czytelny i zrozumiały dla każdego czytelnika, jednak postacie tak zarysowane nie odzwierciedlają rzeczywistej natury człowieka. Niewiele jest przykładów ludzi, których bez żadnych wątpliwości można sklasyfikować do przedstawicieli dobra czy zła. Większość pisarzy kreując postacie negatywne, przedstawia często proces metamorfozy czy wewnętrzną walkę, co pozwala przybliżyć postać czytelnikowi a zarazem ukazać przyczynę i konsekwencje zachowań bohaterów. Postacie zarysowane jednoznacznie są również częstym elementem literatury. Stosuje się je zazwyczaj w celach ośmieszenia bądź skrytykowania konkretnej postawy czy zachowania.

Każdy człowiek posiada wady, ulega pokusom, żyje wedle własnej filozofii, często nie zważając na konsekwencje dokonuje czynów godnych potępienia. Motywy takich działań są przeróżne. Zazwyczaj związane z własnymi egoistycznymi potrzebami, ale czasami z ideologią mającą na uwadze dobro ogółu. Najczęstszymi pragnieniami złych bohaterów są władza, pieniądze a nawet nieśmiertelność. Każda osoba popełniająca występek cechuje się także poczuciem wyższości, to właśnie w ich mniemaniu pozwala na popełnienie zbrodni bezkarnie.

Najbardziej znanym negatywnym bohaterem jest niewątpliwie Makbet Williama Szekspira. To właśnie ten utwór omówię jako pierwszy. Tytułowy bohater przechodzi w nim metamorfozę, przeistaczając się z odważnego i dzielnego wojownika walczącego w imię ojczyzny w zakłamanym i pozbawionym godności zabójcą. Innym postacią, która tak jak Makbet dokonała zbrodni jest Rodion Raskolnikow, bohater Zbrodni i kary Fiodora Dostojewskiego. Mimo podobnego czynu pobudki obydwu bohaterów są zgoła przeciwne. R. jest nędzarzem i jednym z motywów, które nim powodowały niewątpliwie są pieniądze, ale decyzję o zbrodni przesadziło poczucie wyższości, chęć sprawdzenia się a także idea pomocy ludzkości. To, co spotkało bohatera kolejnej książki, dalekie jest od realności. Jednak jego postawa w tej sytuacji i popełnione zbrodnie, sprawiają, że należy również do grona czarnych charakterów literatury. Mowa o Dorianie Grayu, pięknym chłopcu, który w imię wiecznej młodości i samouwielbienia popełnił wiele zbrodni. Ostatecznie, chcę ukazać, że zły bohater nie zawsze musi dokonać zbrodni. Starosta Gadulski mordercą z pewnością nie jest, ale styl jego życia, nieadekwatny do sytuacji i kierowanie się w życiu rządzą pieniądza, sprawiły, że stal się symbolem wad i niedostosowania. Każda z tych postaci w swoim życiu kierowała się innymi motywami, lecz wszystkich czekało potępienie i kara, jeśli nie w świecie fikcji literackiej to w odczuciach czytelników.

(Makbet to według mnie jeden z najbardziej znanych literackich morderców.) Jego zbrodnie były niewątpliwie konsekwencją przepowiedni czarownic, jednakże same słowa nie mogłyby z dobrego człowieka uczynić niegodziwca i zbrodniarza. Makbet mimo, że na pierwszy rzut oka był odważnym i honorowym wojownikiem, walczącym w imię kraju i własnej godności, posiada cechy których sam zapewne nie był do końca świadom. Okazało się, że bohater był przepełniony żądzą władzy, jego własne ambicje go przerastały. To było głównym powodem morderstwa, ale nie tylko. Niewątpliwie największym bodźcem były wyzwalające przepowiednie a perswazje żony ułatwiły podjęcie decyzji. Jednak sam Makbet wałczył z myślą o zbrodni. Początkowo mimo niecnych planów miał sumienie, czuje do siebie wstyd, gdyż uznawano go za człowieka szlachetnego, godnego szacunku. Jednak ostatecznie ulega własnym pragnieniom. Zmienia się, a jego przemianę jako bohatera dynamicznego, poznajemy w postaci psychoanalizy. Makbet sam określa etapami stadia rozwoju myśli o zabójstwie, a następnie zatraty sumienia i wrażliwości, czego dowodem jest obojętna reakcja na samobójczą śmierć żony, która również uległa przemianie. Tyle, że przeciwnej. Głównym celem stworzenia postawy Makbeta, było skrytykowanie jego zachowania, tj. zabijania. Jednocześnie Szekspir ukazuje, że decyzję o zbrodni bohater podjął sam, gdyż posiada wolną wolę. Nie istniej coś takiego jak predestynacja. Na tym polega tragizm Makbeta. Jest on uwięziony pomiędzy losem a wartościami. Cokolwiek nie wybierze zawsze straci. Makbet dokonał złego wyboru, mimo posiadania wolnej woli. Szekspir zaakcentował ten fakt, że każdy zły czyn pociąga za sobą konsekwencje kary. Dla Makbeta skończyły się one śmiercią. Tak jak dla innych złych bohaterów, lecz nie wszystkich, gdyż zmiana na lepsze może złagodzić karę. Postać Makbeta jest często porównywana do Edypa. Kreacje tych postaci są diametralnie różne. Dzieli ich podejście do zbrodni. Makbet choć nie musiał spełnił swój los, Edyp za wszelką cenę chciał mu zapobiec. Wszystko dzieje się bez jego zgody ani woli. Ten kontekst tym bardziej ukazuje wagę wyboru Makbeta i jego winę.

Czy zły czyn może zostać popełniony w imię szczytnych celów? To pytanie nasuwa się po przeczytaniu Zbrodni i kary, powieści Fiodora Dostojewskiego. Odpowiedź na nie jest jasno podana. Nigdy dobro nie może być wyrażone w postaci zła. Główny bohater Rodion Raskolnikow był człowiekiem zdawałoby się przeciętnym. Były student, nędzarz, inteligent. Jego życie było ciężkie. Poddany presji, jak sam sobie tłumaczy, postanawia dokonać zbrodni. Myśl o tym czynie długo tliła się w umyśle bohatera. By ostatecznie dojść do skutku, jako wyraz niezwykłego ubóstwa a jednocześnie chęć ulżenia masom bezimiennych biedaków. Jednak po dokonaniu zabójstwa żaden z motywów nie okazał się na tyle ważny. Gdyż zagrabione lichwiarce pieniądze i kosztowności nie przeznaczył na żaden cel, ukrywając je pod kamieniem. W kolejnych partiach tekstu czytelnik może dojść do konkluzji, która zbrodnię Rodiona upatruje w jego poczuciu wyższości. Jak się okazuje Raskolnikow napisał artykuł w którym podzielił ludzi na gorszych i lepszych, słabych i silnych, zwykłych i niezwykłych. Wyrazem tej ideologii miało być więc zabójstwo kobiety, która jako gorsza, była niepotrzebnym elementem społeczeństwa. Każdy pogląd bohatera, przemyślenia i odczucia poznajemy za sprawą wewnętrznego monologu Rodiona. Taki chwyt zastosował autor. Psychoanaliza miała na celu ukazać rozterki bohatera, wyrzuty sumienia towarzyszące każdemu złemu czynowi oraz obalenie ideologii, będącej wynikiem zwycięstwa "prawdy rozumu" nad "prawdą wiary". Dostojewski zwrócił na to szczególnie uwagę. Wrzuty sumienia pomagają zdrowemu człowiekowi dokonać prostego rozeznania pomiędzy dobrem a złem. Słuchając sumienia, żyjąc zgodnie z nim, życie będzie lepsze. W powieści została poruszona również kwestia, zasadniczo najważniejsza, a mianowicie miłości, wiary i Boga. Celem kreacji postaci Raskolnikowa jest chęć ukazania jak ważna w życiu każdego człowieka jest każda z tych wartości. Życie bez wiary i miłości jest niepełne. Człowiek nie potrafi się w nim odnaleźć, błądzi i dokonuje zła. To wiara w Boga i kierowanie się Jego słowem powoduje, że człowiek dokonuje zawsze dobrych wyborów, gdyż dobro zawsze zwycięża zło. Ostatecznie też jest to zaakcentowane w powieści. Miłość i wsparcie Soni są jednym z najważniejszych bodźców w nawróceniu Rodiona. Dzięki niej upada fałszywa ideologia, teoria napoleonizmu, co jest ważniejsze nawet od kary i wyrzutów sumienia.

Kolejny utwór traktuje o mordercy, którego motywy nie są tak przyziemne jak władza czy bogactwo, Dorian chciał wiecznej młodości. Tytułowy portret sprawił, że wypowiedziane bez zastanowienia pragnienie młodego chłopca spełniło się. Dorian Gray był niezwykle piękny, przez większość życia jego wygląd stanowił kontrast do wnętrza. Do czasu poznania lorda Harry'ego Wottona był zwyczajnym młodzieńcem o nadzwyczajnej urodzie. Pod wpływem tej znajomości chłopiec zmienił się nie do poznania. Lord Wotton znany był ze swoich niezwykłych poglądów, różniących się diametralnie od ogólnie przyjętych norm. Jego idee ukształtowały młody umysł Doriana a książki przez niego polecane jednocześnie go ciekawiły i niepokoiły. Pod wpływem lorda Wottona i widoku swojego portretu namalowanego przez przyjaciela , Bazylego Hallwarda wypowiedział gorącą prośbę, by każda oznaka upływu czasu pozostała na obrazie a on pozostał wiecznie piękny i młody. Ku zaskoczeniu bohatera jego życzenie się spełniło. To jednak nie spowodowało zapaści bohatera. Po popełnieniu pierwszego złego czynu, nie wahał się robić następnych. A tymczasem jego obraz otrzymywał każdy objaw złego postępowania Doriana. Przez niego zginęła Sybila Vane, Bazyli Halloward a także wiele ludzi obcujących z nim. Mimo początkowych wyrzutów sumienia bohater stracił jakiekolwiek poczucie sprawiedliwości i dobra. Popełniał kolejne przestępstwa a każde następne odznaczało się piętnem na pięknym niegdyś obrazie. Jednak żadne jego działania nie doszło do uszu jego przyjaciół, swój charakter ukrywał przed nimi. Ostatecznie, być może w wyniku powrotu sumienia czy frustracji, przebił nożem swój portret i zmarł. Jego obraz na powrót stal się piękny a niegodziwy bohater przybrał swoją prawdziwą postać. Zbrodnie popełniane przez Doriana były wyrazem jego pychy. Bohater sądził, że w imię wiecznej młodości i samouwielbienia może bez konsekwencji niszczyć życie tak wielu ludziom. Tymczasem i na niego przyszła kolej. Oscar Wilde kreując postać Doriana jasno zaznaczył kontrast pomiędzy jego wyglądem a charakterem, będącym niewątpliwą konsekwencją styczności z niepoprawnym lordem Wottonem. Tak więc nikt nie jest zły od urodzenia. Na to kim się będzie wpływ ma wiele czynników, ale każdy ma wolną wolę i to jakiego dokona się wyboru, przyniesie stosowne konsekwencje. Niewątpliwym celem ukazania takiego bohatera jest skrytykowanie zachowania bohatera. Konkluzja ta nie jest jednak celem napisania tego utworu. Za główny temat Wilde obrał sztukę, ukazanie jej wieczności i piękna, które jest jej głównym celem. Także w życiu ludzie powinni się kierować sztuką. Szukać piękna i żyć zgonie z nim. Tego Dorian nie potrafił zrobić.

Ostatni omawiany utwór "Powrót posła" powstał w czasach tzw. Sejmu wielkiego, który obradował w latach 1788-1792. Czas ten był dla Polski szczególny, a od reform gospodarczych i politycznych mogła zależeć suwerenność kraju. W tym okresie ścierały się różne ideologie. Były to przede wszystkim poglądy szlachty, dla której najważniejsza była tradycja łącznie z jej przeżytkami oraz patriotów, widzących szkodliwość poprzedniego systemu. Julian Ursyn Niemcewicz należąc do drugiej frakcji krytykował zacofanie szlachty a reformy uważał za nieuniknione. Swoje poglądy zawarł w formie komedii politycznej, której celem nie tyle było propagowanie takich czy innych haseł, gdyż trzeba było pokazać jako przeżytek cała orientację staroszlachecką. Forma komedii dawała pisarzowi duże pole działania. Mógł ośmieszyć i wyszydzić pole widzenia przeciwników a jednocześnie ukazać swoje. Akcja dramatu toczy się po drugim roku obradowania sejmu. Wtedy to do domu państwa Podkomorzych wraca ich syn Walery, poseł na sejm, patriota. Mimo to tytułowy bohater nie stanowi ośrodka sztuki, a wątek jego miłości do Teresy jest tylko pretekstem do rozważań, ukazania antagonizmu Podkomorzego oraz Starosty, oraz wyśmianie tego ostatniego. Centralną postacią dramatu jest Gadulski. Jego poglądy, zachowanie i charakter złączyły w sobie w sposób wręcz nierealistyczny wszystkie wady konserwatystów staroszlacheckich. Tradycje uważa za najważniejszą. Nie może pogodzić się ze zniesieniem "liberum veto, tej to wolności źrenicy", popiera wolną elekcją, nie zgadza się na uwolnienie chłopów oraz zrównanie praw mieszczan i szlachty. Słowem nie chce by stan szlachecki przestał odgrywać najważniejszą rolę. Jednocześnie Gadulski jest nieukiem, nie ma pojęcia o sprawach politycznych, jest również fałszywym patriotom, co się objawia w jego ślepym przywiązaniu do tradycji i negowaniu wszystkiego, co nowe. W życiu codziennym kieruje się chęcią zysku, bez ogródek przyznaje się do poślubienia kosmopolitki starościny ze względu na jej posag i również gotów jest oddać córkę, temu kto nie zechce wziąć pieniędzy od niego. W opozycji do Starosty jest cala rodzina Podkomorzego wraz z Teresą. Są to zwolennicy postępu a jednocześnie patrioci. Dla nich najważniejsze jest dobro kraju. Kreacja Gadulskiego jest bardzo wyrazista w porównaniu do schematycznych i bezbarwnych postaci pozytywnych. Niemcewicz dokonał tego poprzez ośmieszenie bohatera, nagromadzenia w jednej osobie wszystkich sarmackich wad. Wyszydził go zarówno jako człowieka oraz reprezentanta konserwatywnego obozu. Kolejnym zabiegiem był kontrast. W rodzinie Podkomorzego panuje miłość, szacunek i zaufanie. Ludzie ci posiadają godność i są patriotami. Postać Gadulskiego jest karykaturalna. Utwór ma zasadniczo dwa cele, polityczny i dydaktyczny. Czytelna krytyka zachowania, charakteru i poglądów Starosty, ukazuje postępowanie, które nie powinno być udziałem oświeceniowego obywatela.

Postać negatywnego bohatera jest niezwykle częstym zabiegiem kreacji bohaterów literackich. Każda epoka i każdy kraj posiada plejadę czarnych charakterów, którzy często stawali się symbolami cechy lub poglądu, który reprezentowali. Motywy ich zbrodni były różne, często związane z podstawowymi, przyziemnymi żądzami jak pieniądze czy władza. Czasem jednak mógł być to skutek idei, chęci wiecznego życia czy poczucia wyższości. Każde z zachowań kierowanych tymi motywami łączy brak zważania na normy, religię a nawet własne sumienie. Negatywni bohaterowie popełniają często swoje zbrodnie z jasną wizją kary, czując strach i skrupuły. Czynią zło wiedząc, że zbrodnia nie popłaca, gdyż kara spotyka każdego. Nie liczą się przesłanki do zbrodni. Frustracja, pycha, fałszywe idee czy poczucie wyższości to wszystko nie usprawiedliwia złego postępowania. To właśnie chcieli ukazać pisarze w swoich utworach mając na celu przestrogę i dydaktyzm. Posługiwali się często ironią tworząc karykaturalne postacie, przedstawiali proces przemian w postaci psychoanalizy czy kontrastując dobra i zło.