Środki stylistyczne - Zarys teorii literatury.

ŚRODKI STYLISTYCZNE

a) słowotwórcze:
- neologizmy - słowa nowo utworzone; np. niedobłysk
- zdrobnienia/deminutiva - np. kotek
- zgrubienia/augmentativa - np. kocur
- złożenia/composita - wyrazu utworzone z dwóch słów; np. śmiercionośny

b) semantyczne/tropy:
- epitet - określenie; np. leśny zapach
- epitet stały - określenie zawsze odnoszone do tego samego zjawiska; np. szybkonogi Achilles
- epitet metaforyczny - wyraz określający traci swe podstawowe znaczenie, przybierając inne; np. "szklanna równina" to wody jeziora, które wyglądem mogą przypominać szkło
- porównanie - zestawienie dwóch zjawisk, gdzie jedno określa drugie; częste łączniki spajające: jak, niby, jakby, niż; np. szybki jak wiatr
- porównanie homeryckie - człon określający rozrasta się w rozwinięty obraz przyrody, w dużym stopniu niezależny od członu określanego; np. "Tych, co ginęli, i ciosy wymierzających. Krwi strumień/ Spłynął na ziemię, J A K bystre potoki z gór spadające/ Razem spływając w dolinę zmieszają swe rwące wody/ Z wielkich dwóch źródeł w głębokiej wytryskując dolinie"
- metafora/przenośnia - zespół słów, w którym znaczenie jednego zostaje przeniesione na znaczenie pozostałych; np. bratków wielkie złote oczy
- metonimia - zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego; np. "wypić kielich do dna" (wino zostało zastąpione słowem kielich)
- synekdocha - część zastępuje całość lub całość zastępuje część; np. liść wyrażający całą roślinność
- oksymoron - zestawienie ze sobą wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu; np. zimny ogień
- peryfraza - zastąpienie jednego wyrazu szeregiem innych, podobnych znaczeniowo; np. śmierć - sen żelazny, twardy, nieprzespany
- eufemizm - łagodzi znaczenie pewnych wyrazów; np. kłamstwo - mijanie się z prawdą
- hiperbola - potęgowanie, wyolbrzymianie zjawiska; np. oceany łez
- animizacja - przypisywanie przedmiotowi martwemu, stanowi lub pojęciu właściwości istot żywych; np. las oddycha
- personifikacja/uosobienie - przypisywanie przedmiotom martwym cech człowieka; np. las wierzy w nią
- symbol - sugeruje treści bezpośrednio nieobecne w dziele, ale nie pozwala ich jednoznacznie interpretować; np. rozdarta sosna w "Ludziach bezdomnych" może oznaczać zarówno drzewo, jak i los bohaterów
- alegoria - odwołuje się do utartych wyobrażeń, poza znaczeniem dosłownym ma również znaczenie domyślne, ukryte; np. lis - chytrość
- ironia - kiedy sformułowania służą innej intencji, niż wydaje się z pozoru; np. "O, jakże są nieszczelne granice ludzkich państw!/ Ile to chmur nad nimi przepływa"

c) składniowe:
- inwersja/szyk przestawny - zmiana obowiązującego szyku; np. "Od niebieskiej piękniejsza kolorów obręczy"
- elipsa - pominięcie określonego elementu w zdaniu, zazwyczaj orzeczenia; np. "Huk potoczony drogą."
- powtórzenie - określony element powraca wielokrotnie; np. "Przyjdźcie do mnie, przyjdźcie wszystkie, przyjdźcie dzisiaj"
- paralelizm - systematyczne powtarzanie określonej struktury wersyfikacyjno-składniowej; np. "Wszystko w szafach powywracał,/ Maca szlafrok, palto maca."
- anafora - powtarzanie tych samych wyrazów na początku zdań lub wersów; np. "Jak moje oczy,/Jak myśli,/Jak iskry..."
- epifora - powtarzanie tych samych wyrazów na końcu zdań lub wersów; np. "jak biała Niagara/ I drogę jak biała Niagara,/ I pamięć jak biała Niagara"
- apostrofa - bezpośredni, uroczysty zwrot do osoby lub zjawiska; np. "Młodości! Orla twych lotów potęga"
- inwokacja - rozbudowana apostrofa, zazwyczaj zawierającą prośbę o natchnienie; np. "Litwo, ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie(...) Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną"
- pytanie retoryczne - pytanie tylko z pozoru, nie wymaga odpowiedzi; np. "Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?"
- antyteza - kształtowanie wypowiedzi z elementów znaczeniowo przeciwstawnych; np. "Ma granicę - nieskończony/ Wzgardzony - okryty chwałą"
- zdanie parenetyczne - zdanie wtrącone w nawias; np. "Dobrodzieju, ktoś tam puka.../ (Doktor księdzu pionka bierze)"
- anakolut - struktura składniowa, w której poszczególne elementy nie są ze sobą zestrojone zgodnie z obowiązującą normą; np. "idąc do domu, padał śnieg"

d) inne:
- archaizmy - wyrazy, które wyszły już z powszechnego użycia, zarówno w mowie, jak i w piśmie; np. potępion, zbędziecie
- barbaryzmy - wtrącenia, elementy pochodzące z innego systemu językowego; np. I like czekoladę Milkę
- gwara - regionalne odmiany języka; np. starzyczku! pódźcie honym
- żargon - gwara miejska; np. "On nie bajeruje.... Dam półtora patyka..."
- prowincjonalizmy - cząstki języka ogólnego, występujące tylko w określonej dzielnicy kraju; np. " Siędę i z ponika/ Pragnienie ugaszę" - "ponik" to strumyk
- prozaizmy - zjawiska spoza języka poetyckiego, wyrazy stają się prozaizmami dopiero w określonym kontekście; np. "Ludzi, co nam za życia byli obojętni./ Po śmierci się aktywizują we wspomnieniu" - wyraz "aktywizują się" jest prozaizmem, pochodzi ze stylu naukowego bądź publicystycznego

e) odwołania do stylów literackich:
- aluzja - odwołanie do stylu konkretnych utworów, pisarzy, a także całych epok;
- cytat
- parafraza -przekształcenie stylu i motywów określonego utworu, wprowadzonych w nowy kontekst; np. "Bogurodzica Dziewica,/ Złotem gotycka Maryja/ nad ołtarzem płonąca/ koralami u szyi"
- stylizacja - ukształtowanie języka utworu na wzór stylu określonego dzieła/gatunku;
- pastisz - imitowanie właściwości stylistycznych danego utworu
- parodia - karykaturalne naśladowanie właściwości stylistycznych danego utworu

f) fonetyczne:
- instrumentacja głoskowa - odpowiedni dobór i zestawienie wyrazów na przestrzeni pewnego odcinka wypowiedzi, tak, że jego budowa głoskowa traci charakter przypadkowy i zyskuje wartość samodzielną ze względu na swój własny porządek
- aliteracja - identyczność głosek rozpoczynających położone w sąsiedztwie wyrazy; np. smugi jasne, smugi srebrne, smugi szare
- hiatus/rozziew - zbieg dwóch samogłosek sąsiadujących z sobą sylab;
- onomatopeja - dążenie do odtworzenia przy pomocy środków językowych brzmień charakteryzujących różnorodne zjawiska otaczającego świata; np. świstać, zgrzytać, kukuryku, tupot
- paronomazja - celowe zestawienie podobnie brzmiących wyrazów, niezależnie od tego, czy zachodzą pomiędzy nimi inne pokrewieństwa i związki; np. aby każdą rzecz wyrzec rzeczywiście niż rzeczywistość
- kalambur -dowcip językowy, oparty na dźwiękowym podobieństwie lub identyczności odległych znaczeniowo słów; np. Odyseusz: król Itaki i owaki