Podstawowe zasady ortografii polskiej

Język jest systemem komunikatywnym, który charakteryzuje się akustycznym sposobem przesyłania informacji, podzielnością komunikatu na mniejsze wymienne elementy znaczące, konwencjonalnością znaków. Dzięki transpozycji tekstu mówionego na pisany możliwa jest komunikacja między nadawcą, a odbiorcą; oddalonymi od siebie w czasie i przestrzeni. W konsekwencji takiego spojrzenia na język należy założyć konieczność pełnej jednoznaczności komunikatu językowego.

Trudności z poprawnym zapisem wyrazów rodzą się głównie z rozbieżności między mową, a pismem. W języku polskim przyczyną rozbieżności jest brak w alfabecie łacińskim graficznych wyróżników dla pewnej grupy spółgłosek, co powoduje konieczność stosowania dwu- i trój- znaków oraz stosowania znaków diakrytycznych. Inne różnice wynikają ze zmian zachodzących w wymowie w ciągu wieków.

Są 4 zasady ortografii polskiej:
1. Zasada fonetyczna
2. Zasada morfologiczna
3. Zasada historyczna
4. Zasada konwencjonalna

Niezależnie od tego, która z zasad stanowi podstawę pisowni względy dydaktyczne decydują o podziale materiału ortograficznego na dwie grupy:
1. pisownię motywowaną tj. opartą na wyraźnie sprecyzowanych przepisach ortograficznych
2. pisownię nie motywowaną (przynajmniej dla ucznia w pierwszym okresie nauki).

ZASADA FONETYCZNA: zasada ta jest najstarsza i opiera się na związku mowy i pisma, na stałej odpowiedniości pomiędzy głoskami i literami. Każdemu dźwiękowi, każdej głosce odpowiada jeden, zawsze ten sam znak graficzny. Potocznie określa się tę zasadę "pisz, jak mówisz i słyszysz".

W języku polskim jest wiele wyrazów, które piszemy zgodnie z ich brzmieniem (np.: agrafka, dom, deska, nabytek). Wyrazy te zawierają spółgłoskę twardą między samogłoskami, bezdźwięczny wygłos i występujące obok siebie jednakowe pod względem dźwięczności spółgłoski.

Wyrazy te wprowadza się już na początku nauki pisania (bez trójznaków). Zasada fonetyczna uwzględnia w pewnym zakresie właściwości fonetyczne spółgłosek (bezdźwięczność, dźwięczność, twardość, miękkość, zębowość, dziąsłowość). Przykładem może być pisownia przedrostków "s" i "z" (np.: skupić, spaść - zgubić, zbadać) oraz "ws" i "wz" (np.: wspomagać - wzbogacać), a także "wes" i "wez" (np.: westchnąć - wezbrać).

Miękkość uwzględnia się w pisowni przedrostka "ś" przed grupą literową "ci" (np.: ścięty). Zębowość i dziąsłowość odgrywa rolę w przypadku wyrazów typu deska, piasek, francuski, deszczułka.

Fonetyką możemy motywować zaś pisownię samogłosek nosowych, ale tylko w niektórych pozycjach tj. przed szczelinowymi (w, f, z, s, ź, ś, ż, sz) i w odniesieniu do -ą w wygłosie.

Zasada dotyczy też grup literowych om, on, em, en - przed spółgłoskami takimi jak p, b, t, d, c, k, g - pompa, bomba, konto. Zasadę realizuje pisownia połączeń -kie, -gie, -kę, -gę.

Zasada sprawdza się także w wypadku wątpliwości czy litera "i" w wyrazie jest znakiem głoski "i", czy znakiem głoski "i" i miękkości spółgłoski, znakiem miękkości czy znakiem "ji".

Na podstawie tej zasady opracowuje się:
- pisownię wyrazów z "ą" i "ę" przed szczelinowymi (s, sz, ś, z, ź, ż, w, ch)
- pisownię wyrazów z "ą" w wygłosie
- pisownię zakończeń bezokolicznika na -ść, ć
- pisownię wyrazów zapożyczonych z om, on, em, en przed p, b, t, d, k, g, c
- pisownię "j" między samogłoskami
- pisownię "j" między samogłoską i spółgłoską oraz na końcu wyrazu po samogłosce
- pisownię "j" w nagłosie przed samogłoską oraz "j" po c, s, z
- pisownię "i" na początku wyrazu
- pisownię przedrostków z-, s-, ś-, wz-, ws-, wez-, wes -,
- zasady dzielenia wyrazów po przenoszeniu.

Nauczyciel powinien zwracać uwagę, czy uczniowie mówią poprawnie i czy dobrze słyszą - bowiem tylko wtedy można stosować tę zasadę.
Zasady tej nie uwzględnia się przy przedrostkach roz- i bez-, przy oznaczaniu bezdźwięczności w wyrazach typu bluzka, ławka oraz miękkości w pisowni przedrostka z uwzględnieniem dziąsłowości np.: bezczelny.

ZASADA MORFOLOGICZNA: zasada morfologiczna służy do motywowania pisowni wyrazów, które sprawiają największe trudności ortograficzne. Dotyczy ortogramów z ó, rz, ż, h, ch wymiennymi, wyrazów ze zjawiskiem utraty dźwięczności, pisowni niektórych zakończeń i przedrostków oraz "ą", om, ę, em w różnych przypadkach.

Wymiana o:ó zachodzi między mianownikiem l.poj. rodz. męskiego i żeńskiego, a formami przypadków zależnych oraz zdrobnieniach typu brzózka, dróżka.

W zakończeniach ów, ówka, ówna można znaleźć formę, gdzie występuje "o".

Obecność rz w wyrazach wymiennych z tymi z obecnością r

Nauka pisowni wyrazów z h i ch, ż i rz (analogicznie do ó)

Zasadą tą kieruje się pisownia wyrazów z utratą dźwięczności w wygłosie lub śródgłosie np.: stóg - stogi, kod - kody oraz wyrazy z "ą" i "ę" w formach przypadkowych rzeczownika i czasownika, a także końcówka "ę" dla większości czasowników w 1 os. l. poj czasu teraźniejszego i przyszłego rzeczowników dokonanych (np.: siedzę, piszę).

Zasadę morfologiczną potwierdza też obecność "ł" po spółgłosce w czasownikach w czasie przeszłym oraz w pisowni "i" samogłosek nosowych przed "t".

W myśl tej zasady zawsze jednakowo piszemy przedrostki: roz-, bez-, od-, nad -, przed-. Wyjątkiem od zasady są przedrostki z i wz oraz wes i weź.

Na tej zasadzie uczy się pisowni:
- wyrazów z ó, rz, ż, h, ch wymiennymi
- wyrazów z ę, ą, em, om w końcówkach fleksyjnych
- zakończeń bezokoliczników na -źć
- zakończeń czasu przeszłego
- czasowników płynąć, zacząć
- form trybu przypuszczającego
- zakończeń -wszy i -łszy w imiesłowach
- różnych form liczebników prostych i złożonych
- przedrostków roz-, bez-
- ó w zakończeniach typu ów, ówka, ówna
- u w zakończeniach -uszek, - usia, - ula
- rzeczowników zakończonych na -arz, -erz, -aż, -eż
- wyrazów z ubezdźwięcznieniem i udźwięcznieniem spółgłosek
- wyrazów przy przenoszeniu wg podziału na przedrostek i rdzeń.

ZASADA HISTORYCZNA (TRADYCYJNA): zapis zgodny z tą zasadą polega na zachowaniu tradycyjnej pisowni odpowiadającej dawnej wymowie lub etymologii wyrazu np.: burza, ołtarz, porzeczka, rzeźba nie da się wytłumaczyć zasadą fonetyczną, morfologiczną czy konwencjonalną.
(burzę wymawiamy jak różę, a zapisujemy rz zgodnie z tradycją). Podobnie ó w chór. Na przełomie XV i XVI wieku gdy ustalały się zasady naszej ortografii rz było wymawiane jak rż, a ó jak dźwięk pośredni pomiędzy o i u; h wymawiano bezdźwięcznie i dźwięcznie. Wśród wyrazów ilustrujących tę zasadę wyróżniamy dwie grupy:
1. wyrazy nie objęte regułą ortograficzną (z ó, rz, h niewymiennymi)
2. wyrazy objęte zasadą (rz po spółgłoskach; pisownia wyrazów obcego pochodzenia z en, em, on, om)

Pisownia ę i ą - piszemy wtedy gdy słyszymy samogłoskę nosową lub gdy jest połączenie samogłoski ustnej ze spółgłoska nosową lub samogłoską ustną (np.: wzięli). Wyjątki to wyrazy pochodzenia obcego z en, em, om, on (np.: kalendarz, temperówka).

Pisownia rz - po p, b, t, d, k, g, ch, j (brzeg, grzebień)

Wyjątki!!!: pszczoła, pszenica, Pszczyna, kształt, bukszpan oraz wyrazy, w których występuje ż po przedrostkach ob.-, od- (odżałować).
Wyrazy, których pisowni nie można uzasadnić uczniowie muszą opanować pamięciowo (pomocne mogą okazać się rysunki i różnorodne ćwiczenia).

ZASADA KONWENCJONALNA: można powiedzieć "pisz według przyjętego zwyczaju". Zapis taki nie ma uzasadnienia fonetycznego, morfologicznego, jedynie czasem historyczne. Zasada ta opiera się na tradycji i przyjętej umowie. Przyswojenie materiału opartego na zasadzie konwencjonalnej wymaga przed wszystkim pamięciowego opanowania wzorców i reguł, ale można i należy odwoływać się do innych działów nauki o języku. Np.: przy nauce pisowni wielkich i małych liter, pisowni łącznej i rozdzielnej ćwiczenia ortograficzne trzeba połączyć z odpowiednim materiałem z zakresu składni, słowotwórstwa, semantyki i wiedzą o częściach mowy.

Zasada dotyczy:
- pisowni rzeczowników pospolitych i własnych
- pisowni łącznej i rozdzielnej
- pisowni z partykułą nie
- pisowni wielkich i małych liter
- pisowni skrótowców i skrótów.

Cały materiał da się więc podzielić na:
- grupę wyrazów o pisowni motywowanej
- grupę wyrazów o pisowni nie motywowanej.

Granica ta jest płynna i z czasem to, co jest dla ucznia 4 klasy nie motywowane wraz z nowymi wiadomościami w klasach starszych będzie już motywowane.

Nauka powinna przebiegać właśnie w tej kolejności: zasada fonetyczna, morfologiczna, historyczna i konwencjonalna