Pojęcie filozofii człowieka
Filozofia człowieka (antropologia filozoficzna) to wyspecjalizowany dział metafizyki, nauka o człowieku jako szczególnej kategorii bytu. Filozoficzne traktowane teorie społeczeństwa, kultury,dziejów, prawa czy religii stanowią dział metafizyki człowieka. W metafizyce człowieka i jego działania zakotwiczone są etyka jako teoria postępowania moralnego i estetyka jako teoria twórczości artystycznej. Wszystkie te nauki wzajemnie ze sobą współpracują.
Koncepcja filozofii człowieka
Rozmaite nauki lub działy nauk dotyczące człowieka mają charakter przyrodniczy, humanistyczny i filozoficzny. Człowiekiem zajmują się rozmaite dyscypliny biologiczne i paraboliczne, niektóre z nich łączy się i wyróżnia jako tzw. Antropologię przyrodniczą (zwaną tez fizyczną), badającą cechy fizyczne i biofizyczne człowieka oraz zróżnicowanie (osobnicze i rasowe) w czasie i przestrzeni.
Szczególnie ważną częścią antropologii przyrodniczej jest antropologia filogenetyczna, zajmująca się antropogenezą. Na antropologię humanistyczną (kulturową) składa się szereg dyscyplin. Właściwie każda nauka dotyczy bądź człowieka jego działalności bądź wytworów ludzkich: archeologia, etnografia, etnologia, socjologia, ekonomia, językoznawstwo itd.
Odrębną pozycję wśród nauk o człowieku ma psychologia, rozmaicie pojmowana i rozmaicie uprawiana. W pewnych ujęciach jest ona typową nauką humanistyczną, w innych pod względem metodologicznym staje się nauką przyrodniczą.
Pojmowanie filozofii człowieka zależy od ogólnej koncepcji filozofii i jej stosunku do nauk szczegółowych. Do filozoficznej teorii człowieka stosowano różne nazwy: psychologia racjonalna, psychologia spekulatywna, psychologia metafizyczna, antropologia filozoficzna.
Niektórzy jakby oddzielali od siebie teorię ciała ludzkiego (należącą do filozofii przyrody) od teorii psychiki, duszy ludzkiej (stanowiącej właściwy przedmiot psychologii filozoficznej). Dziś dominuje pogląd iż psychologię filozoficzną (filozofię duszy ludzkiej) należy zastąpić antropologią filozoficzną (filozofią całego człowieka).
Filozofia człowieka jest metafizyką określonej kategorii bytów, stawią pod adresem tych bytów typowo metafizyczne pytania: ?jaka jest istota i sposób istnienia człowieka? Jaką pozycję zajmuje wśród tego co istnieje?. Sformułowanie tych pytań ze zrozumieniem wymaga użycia metafizycznej aparatury pojęciowej i angażuję pewną wiedzę o bycie jako bycie. Ażeby właściwie ujęci wyjaśnić pozycję człowieka jako bytu wśród innych bytów trzeba rozważania o człowieku umieścić na tle rozważań o bycie w ogóle. Filozofia człowieka zakłada teorię bytu.
Wiedza empiryczna o człowieku to wiedza uzyskana na drodze spostrzegania otaczających nas ciał, spostrzegania własnego ciała, spostrzegania własnych przeżyć i stanów świadomych oraz przejawiających się w nich tendencji i dyspozycji, spostrzegania ludzkiej psychiki (istnienia stanów alter ego) przypominania sobie minionych faz własnego strumienia świadomości,a także rozumienia (percepcji i sensu i roli) rozmaitych wytworów ludzkich.
Na systematyczną filozofię człowieka składają się bezpośrednio: fenomenologia człowieka oraz metafizyczna interpretacja i metafizyczne wyjaśnienie bytu ludzkiego; jednakże fenomenologia człowieka jest kierowana pytaniami sformułowanymi za pomocą metafizycznej aparatury pojęciowej.
Problematyka filozofii człowieka
1. Spór między monizmem a pluralizmem w sprawie istoty człowieka to spór o to, czy człowiek jest bytem - w swej strukturze i jakościowym uposażeniu - jednorodnym czy że wielorodnym. Według monizmu człowiek jest złożonym z jednorodnych elementów czy momentów ukonstytuowanym przez jakościowo jeden podstawowy czynnik (np. przez ciało - zdaniem skrajnego materializmu, przez ducha czy niematerialną duszę - zdaniem skrajnego spirytualizmu). Odmianą monizmu jest neutralizm . Według pluralizmu człowiek jest bytem złożonym z elementów czy momentów różnorodnych ukonstytuowanym w swym człowieczeństwie prze czynniki jakościowo niejednorodne, różnorodzajowe (np. umiarkowany spirytualizm, umiarkowany materializm, dualizm, teoria hylemorficznej jedności psychofizycznej człowieka).
2. Wymienione stanowiska różnicują się dalej ze względu na sposób ujęcia i charakteru i wzajemnej więzi podstawowych składników lub czynników ludzkiego bytu. I tak materializm skrajny głosi,że człowiek jest wyłącznie (odpowiednio zorganizowanym) ciałem. Materializm umiarkowany głosi, że to co w człowieku niecielesne jest wtórne i niesamodzielne w stosunku do tego co cielesne. Z materializmem może łączyć się epifenomenalizm, według którego psychika lub świadomość ludzka jest względem substancji cielesnej (organizmu) człowieka -epifenomenem, tzn. zjawiskiem wtórnym (pochodnym), które nie ma własnej aktywności,nie oddziałuje przyczynowo.
Dualizm uważa,że człowiek jest złożony z dwu w zasadzie odmiennych czynników ciała: ciała i psychiki (duszy), traktuje je na sposób substancji. Według dualizmu oba te czynniki bądź na siebie przyczynowo oddziałują (interakcjonizm), bądź rozwijają się równolegle (paralelizm). Neutralizm głosi,że człowiek jest ukonstytuowany przez coś jednego, neutralnego (pierwotnego) względem rozróżnienia między ciałem a psychiką (duszą). Teoria identyczności uważa, iż cielesność i psychiczność to niejako dwa oblicza,dwie odpowiadające sobie strony tego samego (człowieka). Hyleformizm (arystotelesowski) twierdzi, że człowiek jest bytem złożonym z materii pierwszej i formy substancjalnej (niematerialna dusza), a empiryczne dane ciało jest ukonstytuowane dzięki zetknięciu się jej i odpowiedniej materii pierwszej, jest niejako wypadkową i zewnętrznym przejawem ludzkiej formy substancjalnej i materii pierwszej.
3. Spór między moralizmem (łac. mors = śmierć), a immortalizmem dotyczy kresu bytu ludzkiego. Według pierwszego - kresem istnienia człowieka jest jego śmierć biologiczna. Według drugiego - kres istnienia człowieka nie jest identyczny ze śmiercią biologiczną, człowiek jako byt nie podlega śmierci.
4. Spór o pozycję człowieka wśród bytów (w kosmosie) można określi jako spór między optymalizmem,a minimalizmem antropologicznym. Pierwszy uważa człowieka za szczytową postać bytu, za kres (naturalnej) ewolucji rzeczywistości. Według drugiego - człowiek to przypadkowa i dziwaczna postać bytu to jakby peryferyczna narośl, mało znacząca w jakości wszechświata, to raczej nieporozumienie ontyczne. Element duchowy w człowieku jest czynnikiem dezorganizującym, a nie doskonalącym bytowo.
5. Metafizyczny spór o racjonalność można przenieść i na teren teorii człowieka, gdzie głosi bądź racjonalność bytową, bądź nieracjonalność (irracjonalność) bytową człowieka. Wiąże się z tym wiele kwestii . Omówię dwie.
Jedna dotyczy pozycji świadomości i samoświadomości w ludzkim ciele. Jedni twierdzą, że świadomość to tylko pewny typ reakcji tkanki nerwowej na otoczenie, inni twierdzą, że świadomość (a zwłaszcza samoświadomość) to element konstytuujący człowieka, gdyż człowiek w swym bycie jest określany zasadniczo przez to co wie,co sobie uświadamia, na co się świadomie decyduje, co świadomie wybiera.
Z tym wiąże się druga kwestia: wolność człowieka . Mamy tu stanowiska determinizmu(negującego wolność ludzkiej woli) oraz indeterminizmu i autodeterminizmu (przypisujących człowiekowi na różny sposób wolność wyboru, decyzji i postępowania).
Filozofia społeczeństwa (życia społecznego)- można określić jako grupę społeczną lub relacje międzyosobowe pewnego typu. Pod względem przedmiotu (nie: aspektu)nie różni się ona od socjologii, która jest nauką szczegółową o innej perspektywie epistemologicznej. Filozofia społeczeństwa stawia pytania dotyczące istoty,sposobu istnienia, ostatecznych przyczyn istnienia więzi społecznych i grup społecznych, stosunku bytowego między jednostką a społeczeństwem.
Filozofia prawa - zajmuje się istotą, rodzajami, sposobem istnienia i ostatecznymi przyczynami prawa. Można przedmiot filozofii prawa ograniczyć do prawa pozytywnego (ustanowionego, ogłoszonego), a można i rozszerzyć na wszelkie prawo (a więc także na naturalne i zwyczajowe), w tym drugim przypadku szczególnie widoczna jest integralna więź filozofii prawa z metafizyką człowieka i z etyką.
Filozofia religii - jest kontynuacją filozofii (metafizyki) człowieka, wyspecjalizowanym działem filozofii kultu - powiązanym z aksjologią. Rozważa istotę, rodzaje, ostateczne uwarunkowania religii, jej pozycje i role w ludzkim sposobie bytowania.
Aksjologia, etyka i estetyka
Filozofia wartości - aksjologia - przez niektórych traktowana jako odrębna nauka filozoficzna, jeden z zasadniczych działów filozofii, przez innych jako zbiór zagadnień dotyczących wartości i wartościowania, stanowiących fragmenty metafizyki ogólnej,metafizyki człowieka oraz teorii poznania. Jeśli etykę i estetykę pojmie się jako teorie wartości moralnych i estetycznych, wtedy można je uważać za (wyspecjalizowane) części aksjologii.
Problematyka aksjologii: Wyodrębnienie teorii wartości (aksjologii) jako osobnego działu filozofii zaproponowano dopiero na przełomie XIX i XX wieku w kręgu brentanistów i neokantystów. Propozycję tę przygotowało wprowadzenie rozziewu między opisem,a oceną, między bytem, a powinnością oraz przeprowadzenie szeregu analiz z zakresu psychologii opisowej.
Główne problemy aksjologii dotyczą:
1. charakteru (istoty) i rodzajów (typów) wartości:
2. ewentualnej hierarchii wartości
3 sposobu ich istnienia
4. sposobu poznawania wartości
5. charakteru wypowiedzi wartości
6. pozycji wartości w bycie, w życiu człowieka i jego kulturze.
Wiąże się to ściśle z zagadnieniem sposobu istnienia wartości. Chodzi o to czy wartość jest samodzielnym przedmiotem (idealnym lub realnym), przedmiotem nadbudowanym na innym przedmiocie, cechą lub inna kwalifikacją przedmiotu ?noszącego? daną wartość, albo czymś czysto intencjonalnym. Na ogół stwierdza się, że pojęcie wartości jest czymś pierwotnym,niedefiniowalnym. Wartość to: to co cenne, to co zgodne z naturą, to czego chcemy (przedmiot aktualnego pożądania, dążenia), to czego pożądamy pożądać, to co zaspokaja potrzeby zainteresowań (czyjeś), to co by lepiej żeby było, niż nie było, to co obwiązuje (apeluje) do odbiorcy, to co domaga się istnienia.
Wśród aksjologów dominuje pluralizm, głoszący zarówno istnienie wielu wartości, jak i wielu rodzajów wartości. Wyróżnia się wartości: witalne, utylitarne, przyjemnościowe, obyczajowe, poznawcze, estetyczne, moralne, religijne..
Rozważania na temat sposobu poznawania wartości przedstawia się często na kanwie dwu sporów: między naturalizmem i antynaturalizmem oraz kognicjonizmem i antykognizcjonizmem. Naturalizm głosi: wartość jest cechą przedmiotu wartościowego lub wartość jest empiryczną cechą przedmiotu wartościowego lub istnieje poprawne logiczne przejście od zdań opisowych o przedmiocie i jego cechach do zadań wartościujących. Antynaturalizm jest odpowiednią negacją którejś z tych tez. Kognizcjonizm głosi, że wartość jest przedmiotem poznania, jest poznawana jako wartość (w jakimś typie poznania bezpośredniego), Bądź dyskursywnie(pośrednio) . Według antykognicjonizmu wartość jest wyznaczona przez niepoznawczy stosunek podmiotu wartościowego; jest sposobem reakcji na przedmiot albo sposobem projekcji przypisywania czegoś przedmiotowi.
Określenie etyki
Etyka etymologicznie oznacza naukę o obyczajach czyli o tym co przystoi postępowaniu, co jest godne czynienia. W starożytnych podziałach filozofii etykę traktowano jako jeden z podstawowych jej działów. Stawia się pytania czy etyką jest nauką,a jeśli tak to jakiego typu oraz czy nie należy tego co tradycyjnie nazywa się etyką, rozdzielić i utworzyć odrębne dyscypliny naukowe.
Pozytywiści uważają że naukowa może być jedynie etyka opisowa, pojmowana jako zespół rozważań z zakresu takich nauk szczegółowych jak analiza logiczna, psychologia, socjologia.
Tomiści bronią klasycznego stanowiska uważając,że można uprawiać etykę filozoficzną zawiera ona zarówno partie opisowe jak i normatywne i ?epistemologiczne - ma charakter fenomenologii i metafizyki moralności czy moralnego postępowania.
Można ogólnie określić etykę (filozofię moralności) jako teorię wartości moralnych i postępowania moralnego. Rozważa ona warunki postępowania moralnego i podlegania ocenom i normom dotyczącymi postępowania ludzkiego, szuka ostatecznej racji moralności i naczelnych norm moralności.
Przez moralność rozumie się tu pewną (relacjonalną) właściwość każdego świadomego i wolnego czynu (ludzkiego) oraz spełnia cza i sprawcy tego czynu osoby (ludzkiej).
Problematyka etyki
Najczęściej wyróżnia się etykę ogólną i szczegółową. Druga dzieli się albo według obowiązków moralnych (względem siebie,innych wziętych indywidualnie, innych wziętych społecznie, względem Boga), albo według sprawności moralnych.
Problematykę etyki można zgrupować w następujących działach:
1.teoria wartości moralnych: chodzi tu o ilości wartości moralnych, o stosunek między dobrem (moralnym),a godziwością, doskonałością, powinnością; o sposób istnienia wartości moralnych i ich pozycję wśród innych wartości, o relacje między dobrem a bytem. Ten dział powiązany jest z ogólną teorią bytu i ogólną teorią wartości.
2. teoria postępowania moralnego: chodzi tu o analizę czynu moralnego, tzn. świadomego i wolnego postępowania człowieka stojącego wobec wartości moralnej, ponoszącego odpowiedzialność, podlegającemu prawu moralnemu. Rozważa się tu warunki i motywy postępowania kwalifikowanego moralnie, istotę i rolę sumienia, sankcje. Ten dział etyki jest przedłużeniem fenomenologii i metafizyki człowieka, w powiązaniu z teorią wartości moralnych.
3. teoria sprawności moralnych (aretologia):ten dział - o ile jest dobrze rozbudowany - nazywany bywa etyką szczegółową i jest kontynuacją działu poprzedniego. Ogólna teoria sprawności należy do teorii człowieka. Rozważa się tu istotę i rodzaje sprawności,cnoty i wady. Najważniejsze cnoty to roztropność, umiarkowanie,męstwo, sprawiedliwość, prawdomówność. Omawia się tu też (z etycznego punktu widzenia) role przyjaźni i miłości w życiu ludzkim.
4. etyka specjalna: tutaj mieściłyby się takie działy jak etyka zdrowia (i uprawiania sportów), etyka życia seksualnego, etyka życia rodzinnego, etyka życia gospodarczego, etyka rozrywki i zabawy, etyka walki, etyka państwa itp.
5. teoria percepcji i oceny moralności: ten dział możemy traktować jako kontynuację rozważań o człowieku, albo jako wyspecjalizowany dział teorii poznania. Wchodzą tu w grę zarówno analizy fenomenologiczne, jak i logiczno - językowe i metodologiczne. W tym dziale omawia się istnienie i charakter percepcji moralności, charakter, motywy i kryteria kwalifikacji moralnej czynów, charakter i sposób obowiązywania, a także wartość logiczną opisów, ocen, norm i nakazów dotyczących moralności.
Określenie estetyki
Estetyka to nauka o pięknie i o tym co piękne, oraz ujmowaniu i ocenie czegoś w aspekcie piękna, o kontakcie z pięknem. Jeśli odróżnia się obok piękna inne wartości estetyczne, to ?piękno? -występujące w powyższym określeniu - znaczy tyle co ?wartości estetyczne?. Pewne partie estetyki traktowanej filozoficznie związane są z teorią bytu, teorią człowieka, inne z teorią poznania, w grę wchodzi też (ogólna) teoria wartości. Pod względem metodologicznym mamy tu do czynienia z fenomenologią i metafizyką szczegółową.
Problematyka estetyki
1. teoria wartości estetycznych: mowa tu o istocie piękna (wartości estetycznej), o jego rozmaitych postaciach i odmianach, sposobie istnienia, o stosunku do innych (typów) wartości. Ogólnie przyjmuje się,że można wyróżnić wiele typów wartości estetycznych (wdzięk, wzniosłość, ładność), dyskutuje się czy należy zaliczyć do nich np. tragizm lub komizm, odróżnia się wartości estetyczne od artystycznych.
2. teoria dzieł sztuki: teoria przedmiotów, które zostały stworzone po to, aby konkretyzować piękno, ażeby ucieleśniać w sobie wartości estetyczne. Nie zawsze jednak tak pojmowano zadania sztuki i faktycznie utwory artystyczne pełnią różnorakie funkcje pozaestetyczne. Dlatego wprowadza się rozróżnienie między dziełem sztuki,a dziełem sztuki estetycznie ujętym, które nabierając szczególnych kwalifikacji, staję się przedmiotem estetycznym. Rozważa się tu istotę, sposób istnienia i typologię dzieł sztuki, a także warunki i sposoby realizacji przez dzieła sztuki ich roli estetycznej.
3. teoria piękna pozaartystycznego:
Piękno przysługuje nie tylko wytworom zamierzonym jako piękne (dziełom sztuki), lecz także nie zamierzonym jako piękne oraz zastanym przedmiotom naturalnym (przyrodzie). Sztuka użytkowa, piękno przedmiotów przemysłowych, piękno ruin, sztuka ogrodnicza, udział krajobrazu w pięknie architektury - oto przykłady sytuacji granicznych.
Dyskutowana jest swoistość piękna przyrody. Jedni negują istnienie tego typu, inni traktują je jako przypadek piękna artystycznego, są i tacy dla których właśnie piękno przyrody jest pierwotniejsze i swoiste w stosunku do piękna sztuki. Sprawa ta wiąże się z metafizycznym pytaniem o transcendentalny charakter piękna.
4. teoria przeżycia estetycznego i oceny estetycznej: mamy do czynienia z rozmaitymi stanowiskami na temat charakteru przeżycia estetycznego, obcowania z pięknem, sposobu poznawania wartości estetycznej, charakteru poznawczego oceny czy sądu estetycznego.
5. teoria twórczości artystycznej: ten dział rozważań zajmuje się strukturą i typami procesu twórczego, podmiotowymi i przedmiotowymi uwarunkowaniami twórczości artystycznej. Obok wymienionych działów estetyki teoretycznej wyróżnić można estetykę stosowaną, w ramach której mamy estetykę życia i działania, pedagogikę (i dydaktykę) estetyczną (ta ostatnia zajmuje się wychowaniem do piękna i sztuki oraz wychowaniem przez piękno i sztukę. Częścią estetyki nie jest krytyka artystyczna: jest to umiejętność, nie nauka.
