Żydzi w Panu Tadeuszu

Adam Mickiewicz jest jednym z pierwszych polskich pisarzy, który umieścił w swoim utworze ? postać Żyda. Po nim w literaturze polskiej znalazło się wielu przedstawicieli tej nacji. Ci najsłynniejsi pojawili się w ?Lalce? Bolesława Prusa, w ?Mendlu Gdańskim? Marii Konopnickiej czy w?Meir Ezofowicz? Elizy Orzeszkowej.
Mickiewicz tworzył w czasach, gdy nacja żydowska była bardzo pogardzana. Oskarżano ich o nieuczciwość w handlu, działanie na własne dobro, wymierzone przeciwko krajowi, nie traktowano Żydów jak innych mieszkańców Polski. Podobnie myślano o nich w całej Europie, gdzie wyszydzano ich, spychano na margines społeczeństwa. Sami Żydzi to naród wywodzący się od plemion semickich, zamieszkujących Palestynę, określanych jako Hebrajczycy lub Izraelici, początkowo posługujący się językiem hebrajskim. Wyróżniali się religią ? judaizmem, dzięki której przetrwali dwa tysiące lat nie mając własnego kraju. Żyli w diasporach. Masowo osiedlali się w Polsce od XIII wieku. Żydzi woleli żyć na uboczu, nie zwykli angażować się w ogólnonarodowe sprawy. Rzeczpospolita jako kraj była bardzo tolerancyjna dla tego mini-społeczeństwa. Już po pierwszym rozbiorze Polski wprowadzano równouprawnienie Żydów. Sejm Czteroletni zapewnił Żydom nietykalność osobistą. W rzeczywistości lokalnej nadal jednak Żydów nie lubiano. W I połowie XVII wieku ciągle popularny był antysemityzm i różne ruchy antyżydowskie. Dodatkowo twórcy romantyczni przedstawiali Żydów wyłącznie w świetle negatywnym, kierowali się ówczesnymi stereotypami. Mimo takich stosunków Europy początku XVIII wieku, Mickiewicz przedstawił Żydów w ?Panu Tadeuszu? w sposób zdecydowanie pozytywny.
Jankiel ? jedyny żydowski bohater epopei Adama Mickiewicza zaliczał się do 1/6 populacji Żydów w Polsce, która zajmowała się szynkarstwem i arendarstwem. Jankiel dzierżawił on dwie karczmy w Soplicowie. Jedna z nich wybudowana została na wzory żydowskie. ?Wedle dawnego zbudowana wzoru, który był wymyślony od tyryjskich cieśli, a potem go Żydowie po świecie roznieśli?. Karczma podzielona jest na dwie części. Jedna składa się z ?izbic ciasnych i podłużnych?, które są wykorzystywane jak współczesne nam pokoje hotelowe. Druga część to duża sala. Pod każdą, ścianą znajdują się stoły, przy których siadają goście. W samym środku jest miejsce dla karczmarza Jankiela.
Ubierał się on w tradycyjne stroje żydowskie. Długi szarfan, jarmułka (czapka) to elementy ubioru żydowskiego. Dodatkowo nosił długą szarą brodę. Jego ulubionym zajęciem była gra na cymbałach, które Mickiewicz nazywa ?narodu swego instrument?.
Sam Jankiel nie zajmował się usługiwaniem jego gości. ?Rozkazy wydawał, witał wchodzących gości, przy siedzących stawał zagajając rozmowę, kłótliwych zagadzał, lecz nie służył nikomu, tylko się przechadzał.? Mickiewicz podkreśla bezkonfliktowość Jankiela, zaznaczając, że nikt nigdy nie narzekał na jego zachowanie. Jankiel nie oszukiwał, nie zabraniał się bawić. To właśnie u niego organizowano chrzty i wesela, a co niedzielę grywał koncerty.
Wygląd, wystrój karczmy i cymbały to właściwie jedyne atrybuty Jankiela jako żyda. Jankiel został bowiem ukazany przez Mickiewicza jako Polak-patriota. Posługiwał się on czystą polszczyzną, na dodatek wykonywał tylko polskie pieśni narodowe. Autor przypisuje mu przywiezienie na Litwę wielu takich pieśni. Wg podmiotu mówiącego to właśnie Jankiel ?pierwszy przywiózł z zagranicy i upowszechnił wówczas w tamecznym powiecie ową piosenkę, sławną dziś na całym świecie, a którą po raz pierwszy na ziemi Auzonów(Włochy) wygrały Włochom polskie trąby legionów.? Podmiotowi chodzi oczywiście o Mazurka Dąbrowskiego.
Jankiel cieszył się autorytetem wśród litewskiej szlachty. Szanowali go i Horeszkowie i Soplicowie. Dzięki temu rozsądzał spory między Gerwazym Rębajło, a Woźnym.
Jankiela szanował także ksiądz Robak. Często organizował z nim nocne spotkania, podczas których omawiali sprawy powstania antyrosyjskiego, które próbował stworzyć ksiądz Robak. Właśnie przez te tajne spotkania Rosjanie uznali go za szpiega.
Jankiela spotykamy także w czasie rady szlacheckiej w zaścianku, podczas której wstępuje na mównicę i zabiera głos. Mówi o konieczności zaprzestania działań wymierzonych w Sopliców. Jankiel nie chce aby doszło do rozlewu krwi. Zależy mu na obu stronach konfliktu, zarówno Soplicach i Dobrzyńskich. Prosi szlachtę, aby cieszyła się wraz z nim narodzinami swojego siostrzeńca i zaprasza wszystkich na ucztę. Początkowo szlachta z aprobatą przyjmuje słowa Żyda. Po skończonej mowie Gerwazy porywa się jednak na jedyny wyraz antysemityzmu w ?Panu Tadeuszu?. Mierzy w Jankiela swym mieczem Scyzorykiem i wypowiada słowa: ?Precz stąd Żydzie! Nie tkaj palców między drzwi, nie o ciebie idzie!?.
Jankiel pojawia się w lekturze jeszcze raz, podczas uczty w księdze XII gdzie daje koncert, zwany ?koncertem nad koncertami?, w którym to przedstawia pokrótce najważniejsze ostatnie wydarzenia z historii narodu polskiego. Zaczyna Polonezem Trzeciego Maja, w którym to pochwala inicjatywę spisania II konstytucji na świecie. Później dźwiękami smutnymi, głośnymi ukazuje nam konfederację Targowicką. Później przechodzi do kolejnych smutnych wydarzeń ? odgrywa Rzeź Pragi. Kończy Mazurkiem Dąbrowskiego, który wzbudza w słuchaczach nadzieję na lepszą przyszłość i odzyskanie niepodległości. W końcu spogląda na generała Dąbrowskiego i porównuje Polaków do Żydów mówiąc: ?Generale ciebie długo Litwa nasza czekała? długo jak, my Żydzi Mesjasza.?
Jankiel był więc wzorem patrioty, człowiekiem, który dla dobra ojczyzny zrobiłby wszystko. Angażuje się we wszystkie sprawy roztrząsane w Soplicowie jak np. powstanie organizowane przez Robaka, czy planowany przez Klucznika zajazd na dworek w Soplicowie. W swoim działaniu Jankiel bierze za cel dobro narodu. Przyczynia się do krzewienia miłości do ojczyzny. Popiera wszystkie działania dążące do odbudowy państwa polskiego, a krytykuje te przeciwne (np. Targowica).
Jest bezkonfliktowy, każdego szanuje i każdy szanuje jego. Uczciwie zarabia na swoje utrzymanie przez co gwarantuje sobie autorytet wśród szlachty. Jest wyważony, lubi zabawę, lecz nie toleruje pijaństwa. Jest bardzo mądry i poczciwy, nie wywyższa się. Podróżuje po Polsce, bywa w Haliczu, Warszawie, w okolicach Grodna. Jankiel był podrabinem, czyli zastępcą rabina w niedaleko położonym mieście. Zna się na wielu sprawach.
Stanisław Jędrzejek ? historyk, w swej książce ?O rabinie Jakubie i Świętej Pani z Zagórza? wysunął tezę, że pierwowzorem postaci Jankiela był rabin Jakub Natan, z którym Mickiewicz spotkał się podczas swojego pobytu w Wielkopolsce. Wiadomo, że Mickiewicz był pod wrażeniem patriotyzmu Natana jak i jego erudycji, czyli wiedzy na wiele tematów.

Adam Mickiewicz ukazując tak skonstruowaną postać Jankiela chce pokazać iż toleruje Żydów, nie jest antysemitą. Mickiewicz nie przejmuje się stereotypami, które panowały w tamtych czasach. Żydów znanych ze skłonności do oszukiwania, ukazuje jako prawych i sprawiedliwych obywateli. Jankiel ? patriota i zwolennik walki o niepodległość Rzeczypospolitej jest też zaprzeczeniem postaci Żyda jako osoby żerującej na państwie, nie troszczącej się o losy kraju. Z drugiej strony pokazuje tolerancyjnych Polaków, stawia ich jako wzór dla innych narodów. Chce podnieść rangę narodu polskiego, dlatego że są Polacy w stanie zrobić coś, na co nie stać inne narody. Mickiewicz pokazuje, że powszechnie nie lubiani Żydzi mogą być najbardziej szanowanymi osobami w społeczeństwie. Autor wykorzystuje też Jankiela do ukazania swoich własnych poglądów np. tolerancji Żydów, a poprzez koncert nad koncertami, wyraża swoje poparcie dla Konstytucji III Maja, potępia konfederację targowicką. Wreszcie Mickiewicz ? poprzez kreację postaci Jankiela ? wyraża nadzieję, że jest możliwość pełnego zintegrowania Żydów z Polakami.