Opozycja polityczna i społeczna w Polsce 1945-89.

OPOZYCJA POLITYCZNA I SPOŁECZNA W POLSCE 1945–89, partie polit., organizacje, grupy i środowiska społ. dążące do obalenia lub zreformowania totalitarnego systemu władzy utworzonego przez partię komunist. w Polsce oraz formułujące programy zasadniczych przemian polit., gosp. i społecznych. Zwalczana przez władze państw. wszelkimi środkami (do 1956 masowy terror i pokazowe procesy polit., później zabójstwa, pobicia, aresztowania i procesy członków ugrupowań opozycyjnych), od 1975–76 stopniowo ograniczanymi (1980–81 okresowo prawie całkowicie zaniechanymi). W 1945 wobec niepowodzenia prób przeciwstawienia się przez instytucje ® Polskiego Państwa Podziemnego przejęciu władzy przez komunistów, część polityków dotychczas związanych z władzami RP na uchodźstwie (m.in. S. Mikołajczyk) zawarła kompromis z PPR i współpracującymi z nią partiami polit. (PPS, SL, SD); VI 1945 współtworzyła ® Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) i uzyskała możliwość ograniczonego, opozycyjnego, legalnego działania, faktycznie narażonego na terror Minist. Bezpieczeństwa Publicznego. W VIII 1945 utworzono ® Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL), jawną działalność wznowiło ® Stronnictwo Pracy (SP); powstały środowiska katol. działaczy świeckich, związanych z krak. ® „Tygodnikiem Powszechnym” i „Tygodnikiem Warszawskim”; dominacji PPR przeciwstawiały się grupy w stronnictwach oficjalnie współdziałających z partią komunist.; próby utworzenia Pol. Partii Socjalno-Demokr. (przez działaczy PPS-WRN) i SN zostały uniemożliwione przez władze państwowe. Przeciwko władzy komunistów występowały również pozostające w konspiracji partie i ugrupowania polit. stanowiące część ® podziemia niepodległościowego w Polsce, które 1946 utworzyły ® Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej (KPOPP), m.in.: WiN, Niezależna Pol. Partia Socjalist., Pol. Stronnictwo Demokr., Stronnictwo Niezawisłości Nar. i SN. Działalność opozycyjną w kraju wspierały władze RP, partie polit. i środowiska na uchodźstwie. W 1947–48 ugrupowania opozycyjne i grupy w PPS, SL i SD, po umocnieniu władzy PPR (sfałszowanie wyników referendum VI 1946, a następnie wyborów do sejmu I 1947), zostały rozbite przez Minist. Bezpieczeństwa Publ. lub podporządkowane komunistom; wielu działaczy polit. skazano w pokazowych procesach polit. (® procesy polityczne w Polsce 1944–89) lub zmuszono do ucieczki z kraju (Mikołajczyk, K. Popiel, S. Korboński). W okresie ® październikowego przesilenia politycznego 1956 w Polsce podjęto próby tworzenia partii i grup polit. formułujących różnorodne programy nawiązujące do tradycji ruchu lud., socjalist., chrześc.-demokr., nar.-demokr. i niepodl. (tajny Nurt Niepodl.); w PZPR wyłoniły się grupy (tzw. rewizjonistów) wysuwające postulaty modernizacji ustroju polit. i społ.-gosp. kraju; powstał ruch klubów polit. (® Klub Krzywego Koła, ® Kluby Inteligencji Katolickiej, kluby młodej inteligencji). Zwalczane przez kierownictwo PZPR, stopniowo przekształcały się w zalążek środowisk opozycyjnych, szczególnie wśród studentów (tzw. komandosi), wspierany przez kontestujących intelektualistów (® List 34). Jednocześnie 1965–66 w okresie obchodów Milenium (tysiąclecia chrześcijaństwa w Polsce i państwa pol.) powstawały grupy o orientacji niepodl. (® Ruch). Po ® marcu 1968 w Polsce i działaniach gł. propagandowych grup opozycyjnych zostały one rozbite przez represje, a ich członkowie skazani w procesach politycznych. W 1975–76 protestom Episkopatu Polski i intelektualistów (List 59) przeciwko zmianom w konstytucji PRL oraz narastaniu napięć społ. (® czerwcowy protest robotniczy 1976) towarzyszył rozwój ugrupowań opozycyjnych; 1975 podjęło działalność zakonspirowane ® Polskie Porozumienie Niepodległościowe (PPN); 1976 powstał ® Komitet Obrony Robotników (KOR), organizujący pomoc materialną i prawną dla osób represjonowanych (1977 przekształcony w ® Komitet Samoobrony Społecznej „KOR”); 1977 założono ® Ruch Obrony Praw Człowieka i Obywatela (ROPCiO). W 1977–80 powstawały ugrupowania społ. i polit. odwołujące się do zasad katolicyzmu społ., m.in. ® Ruch Młodej Polski, i tradycji niepodl., IX 1979 utworzono ® Konfederację Polski Niepodległej (KPN). Powoływano zalążki organizacji środowiskowych, m.in. ® Studenckie Komitety Solidarności (SKS), ® Wolne Związki Zawodowe (WZZ), ® Komitety Samoobrony Chłopskiej. Organizowano także ruch oświat. i nauk. (kultura alternatywna), 1977 powstał Latający Uniw., 1978 przekształcony w ® Towarzystwo Kursów Naukowych, 1978 powołano ® Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość”; tworzono podziemne wydawnictwa i czasopisma (® drugi obieg wydawniczy). W 1980–81 większość organizacji i grup zakończyła działalność, ich członkowie stali się współorganizatorami wielomilionowego antytotalitarnego ruchu społ.-polit. ® Solidarność; w jego ramach, po wprowadzeniu stanu wojennego (XII 1981), w podziemiu odbudowano struktury związku zaw. oraz tworzono ugrupowania i środowiska różnorodnych orientacji ideowych i polit.; jednocześnie wykorzystywano możliwości jawnego działania, m.in. przez uzyskanie pomocy Kościoła katolickiego. W 1987–88 podjęły działalność, m.in.: ® Polska Partia Socjalistyczna (PPS), ® Klub Myśli Politycznej „Dziekania”, Kongres Liberałów, Ruch Polityki Realnej, ® Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL). W XII 1988 ukonstytuował się ® Komitet Obywatelski przy Przewodniczącym NSZZ „Solidarność” L. Wałęsie. W 1989 po kompromisie polit. ® Okrągłego Stołu (zaakceptowanym przez większość polityków) i zwycięstwie Solidarności w wyborach parlamentarnych nastąpiło ostateczne załamanie monopolu władzy PZPR i powstał pluralistyczny system polityczny.