Wojny starożytnego świata

Nie da się umniejszyć wkładu, jaki wniosły w światową kulturę i naukę kraje rejonu śródziemnomorskiego w okresie swego największego rozkwitu. Niewątpliwie do popularyzacji nowych myśli, trendów i wynalazków przyczyniły się stosunki polityczne i rozrost Grecji, a zwłaszcza Rzymu, który przynosząc wojnę przynosił też kulturę. Wpływy grecko-rzymskie na zawsze odcisnęły swoje piętno na światowym dorobku i miały znaczący wpływ na dalszy rozwój cywilizacyjny ludzkości.

Grecja

W samym swoim założeniu państwo Spartańskie było wielkim organizmem wojennym, w każdej chwili gotowym do obrony przed zagrożeniem wewnętrznym (heloci) i zewnętrznym. Sparta rozwinęła się między innymi dzięki stuletnim wojnom z plemieniem doryckim zamieszkującym Peloponez, Meseńczykami. Walki te zakończyły się podbiciem Mesenii przez Spartan. Meseńczycy stawili opór w dwóch wojnach, 730-720 i 684-650 p.n.e. Podbój Mesenii powiększył obszar Sparty o 8 tys. km kwadratowych i powiększył znacznie rzeszę helotów.

Dysponując znaczną siła militarną Spartanie kontynuowali swoje podboje ok. roku 600, głównie kosztem miasta Argos oraz miastami Arkadii. Te ostatnie stawiły tak zaciekły opór, że Spartanie zrezygnowali z podbojów na tym terenie. Natomiast ok. 550 r. Sparta narzuciła Arkadom swoje zwierzchnictwo, zmuszając do przystąpienia do związku Peloponeskiego. W Związku przewodnictwo polityczne i wojskowe leżało w rękach Sparty, a oprócz Arkadii należały do niego Argolidy, głównie Korynt, Megara i Sykion. Miasta związkowe zobowiązane były do udzielania Sparcie pomocy militarnej w wypadku zagrożenia. Poza związkiem pozostał główny wróg Sparty, Argos.

W siódmym wieku p.n.e. w Atenach bezwzględna polityka arystokracji budziła silny opór wewnętrzny, który doprowadził do próby narzucenia się na tyrana przez Kylona w 634r. Zwolennicy Kulona zostali wymordowani, a sytuacja w państwie nie uległa poprawie.

Ok. 500 r. p.n.e. bardzo trudne było położenie miast greckich na wybrzeżu Azji Mniejszej. Zostały one najpierw podbite przez Lidyjczyków, a w 546r. przez Persów, którzy narzucili tam tyranię. Stosunki grecko-perskie uległy dalszemu zaostrzeniu po wyprawie Dariusza przeciw Scytom w 512r. Zakończyła się ona niepowodzeniem, a w jej następstwie w rękach Persów znalazło się wiele kolonii greckich z Bizancjum. W tych warunkach doszło do powstania w miastach Jonii (499-494).

Grecy małoazjatyccy zwrócili się o pomoc do Grecji macierzystej, która jednak nie potrafiła spojrzeć poza granice murów swoich polis. Jedynie Ateny dostarczyły pomocy militarnej obleganym miastom. Tak wzmocnieni Jonowie ruszyli na Sardes, stolicę satrapii lidyjskiej, gdzie jedynie cytadela na wzgórzu pozostała w rękach Persów. Do powstania przyłączyli się Grecy z pobliskich kolonii i Persom dopiero po kilkuletnich zmaganiach udało się opanować sytuację i uderzyć na Milet w 494r. Milet upadł, a flota Persów podpiła również część Tracji i przyległe jej wyspy pod wodzą Mardoniusza (492r.).

By ukarać pomocników zbuntowanych Jonów, z Persji wyruszyła wyprawa przeciw Grekom pod wodzą Datysa i Artafernesa. Zajęta została Eretria, ale Ateny stawiły silny opór w słynnej bitwie pod Maratonem.

Nie był to koniec zmagań persko-greckich. Celem podboju Grecji Persja mobilizowała ogromne zasoby Wschodu. Kserkses dobrze przygotował się do otwartej wojny kopiąc kanały, za pomocą dyplomacji jednając sobie sojuszników wśród Greków i nie dopuszczając do zjednoczenia całej Grecji. Persowie wyruszyli w 480 r. z Azji Mniejszej. Stosunki panujące tymczasem w Grecji nie sprzyjały wspólnym akcjom – na zwołanym zjeździe oprócz Związku Peloponeskiego zjawili się tylko przedstawiciele Aten, Beotowie, Tesalowie i mieszkańcy wysp przybrzeżnych. Zapadła decyzja o utworzeniu Związku Panhelleńskiego ze Spartą na czele. Niestety, nie ustalono żadnego planu działania i od początku przebijały się tendencje przywódcze Aten oraz skłonność do zdrady np. Teb i Tesalii.

Bez walki w ręce wroga przeszła Tesalia, a Termopile zostały bardzo słabo obsadzone. Persowie odnieśli największe straty w skutek sztormów u wybrzeży Tesalii i walki z Grekami pod Termopilami. Jednak Leonidas wraz ze Spartanami uległ przewadze Persów i wycofał się pod Salaminę, gdzie rozegrała się bitwa w 480 r.

Ateny zostały zniszczone, a cała ludność wycofała się pod Salaminę, u której wybrzeży pozycję zajmowała flota grecka. Ostatecznie Persowie zostali zniesieni, a sytuacja Grecji zaczęła dążyć ku lepszemu.

Kserkses pozostawił w Grecji znaczne siły pod wodzą Mardoniusza, który wycofał się z Attyki i z Beocji usiłował przeciągnąć Ateńczyków na swoją stronę. Gdy te próby zawiodły, w 479r. wtargnął do Attyki i zmusił mieszkańców do ponownego opuszczenia kraju. Na odsiecz ruszyły siły Związku Peloponeskiego pod Pauzaniaszem. Mardoniusz wycofał się znów do Beocji i czekał na atak pod Platejami. Głównie dzięki wkładowi Spartan bitwa zakończyła się zwycięstwem Grecji.

Flota perska została rozbita pod przylądkiem Mykale, a w roku następnym Związek Panhelleński odniósł sukcesy w wyzwalaniu kolonii greckich spod panowania Persów. Zdobycie Bizancjum w 478r. zakończyło wspólną akcję Związku Panhelleńskiego.

W latach 478/7 p.n.e. powstał Związek Morski pod przewodnictwem Aten, którego celem była dalsza obrona przed najazdami perskimi i dalsze wyzwalanie Greków spod ich panowania, a którego siedziba mieściła się na wyspie Delos. Miasta związkowe zobowiązane były do płacenia regularnej daniny na utrzymanie wojska. Ateny zaczęły zdobywać znaczącą pozycję w układzie sił starożytnej Grecji.

Mimo zawarcia w 446 r. pokoju między Spartą a Atenami napięcie w świecie greckim istniało w dalszym ciągu. Dysponująca największą potęgą militarna Sparta wyraźnie dążyła do hegemonii w Grecji, a jej plany popierały zagrożone przez Ateny Teby i Korynt.

Drobny zatarg, jakim był konflikt między Karkyra a Koryntem, stał się impulsem do wybuchu ogólno greckiej wojny. Korkyra zwróciła się o pomoc do Aten, które w 433r. zawarły z nią sojusz z warunkiem udzielenia jej ograniczonego wsparcia. Rysować zaczął się konflikt ateńsko-koryncki, zwłaszcza, że Ateny nie przyjęły przysyłanego corocznie przez swoją metropolię, jaką był Korynt, urzędnika, i zerwała z Koryntem kontakty. Zaowocowało to wystąpieniem Potideji ze Związku w 432r. Ateny wystawiły przeciw niej swoje wojsko, a Potideja została tymczasem wzmocniona przez Korynt, który, sam dysponując zbyt małą siła, zwrócił się o pomoc do Sparty. Wywiązał się jeszcze jeden konflikt, gdy pod pozorem stałego naruszania granicy z Atenami przez Megarę zamknięte zostały dla niej porty i rynki całego Związku Morskiego. Megara także została poparta przez Spartę. Na Kongresie Związku Peloponeskiego podjęto uchwałę, mocą której stwierdzono, że Ateny złąmały pokój z 446r. i zażądano od nich, jako główny warunek zachowania pokoju, zwrócenie wolności moastom Związku Morskiego (432r.). W tym czasie siły obu potęg, Sparty i Aten, były mniej-więcej równoważne.

Sparta zastosowała wobec Aten taktykę wyniszczenia, rokrocznie najeżdżając Attykę. W tej sytuacji Perykles ściągnął ludność za mury miejskie, gdzie jednak wybuchła zaraza. Wojna toczyła się ze zmiennym szczęściem dla obu stron – dzięki przewadze floty Ateny zdobyły jeszcze w 429r. Potideję i zadały znaczne straty Koryntowi, ale z najwyższym trudem zgniotły bunt na wyspie Lesbos, a także nie zdołały zadziałać nic przeciw zniszczeniu sprzymierzonych Platei. Poważnym sukcesem Aten było wzięcie w niewolę oddziału Spartan u wybrzeży Mesenii (425r.). Sparta zaproponowała pokój, ale warunki Aten były zbyt wygórowane. Nową areną walk stała się Tracja, gdzie z powodzeniem działał Brazydas, który, wraz z walczącym przeciw niemu Kleonem, zginął w walce pod Amfipolis w 422r. W 421r. zawarto tzw. pokój Nikiasza, przywracający sytuację sprzed wojny.

Pokój ten był tylko krótkotrwałym zawieszeniem broni. Za sprawą Alkibiadesa, kuzyna Peryklesa, doszło do przymierzą między Atenami, Argos, Mantineją i Elidą, ale ten związek załamał się pod naporem Sparty w bitwie pod Mantineją w 418r.

Tymczasem Sycylia stała się widownią rozgrywki, w której doryckie Syrakuzy zyskiwały zoraz większą przewagę w walkach z miastami jońskimi. Syrakuzy i Segesta zwróciły się o pomoc do Aten, które pod pozorem wyprawy z pomocą Segeście (415-413) miały zamiar realizować własne cele – zdobyć bogactwa sycylijskie i przez owładnięcie wyspy zagrozić dostawom zboża z Sycylii. Wyprawa ruszyła jednak z opóźnieniem, z powodu pomówień dotyczących Alkibiadesa. Wezwany do sądu, już w czasie wyprawy, nie zjawił się, i został zamordowany przez wrogów w Atenach, spełniających „święty obowiązek”. Tymczasem sytuacja pod Syrakuzami nie układała się zbyt pomyślnie, były one bowiem wspierane przez Spartę. Po klęsce na morzu ateńskie wojsko zostało zmuszone do ucieczki, a w końcu wzięte niemal całe w niewolę.

Sparta obsadziła sąsiadującą z Atenami Dekleję (413r.), by stamtąd mieć widok na rozgrywającą się sytuację. W samych Atenach władzę przejęli oligarchowie. Persja, która uznała, że sytuacja sprzyja takiej akcji, zażądała od miast małoazjatyckich zaległych danin. Równocześnie u wybrzeży Jonii ukazała się flota spartańska. W tej sytuacji nawiązał się kontakt między Persją a Spartą, która oczekiwała od króla środków na utrzymanie floty. Warunkiem pomocy była rezygnacja Sparty z miast wybrzeża Azji Mniejszej. W Atenach wybuchło powstanie skierowane przeciw sprzymierzającym się ze Spartą oligarchami. W 410r. przywrócono demokrację. Tymczasem w Persji królewicz Cyrus Młodszy w zamian za wsparcie wojskowe Sparty w realizacji jego celów dostarczał jej znacznych nakładów pieniężnych. Pomimo zwycięstwa Aten opodal wyspy Arginuzy w 406r., flota ich została rozbita pod Aigospotamoi w 405r. i Ateny zostały oblężone zarówno od strony lądu, jak i morza i zmuszone do kapitulacji.

Gdy Persja zachciała egzekwowania warunków pokoju ze Spartą z 412r., Sparta wypowiedziała jej wojnę (401r.). W 400r. dwaj wodzowie spartańscy, Tibron i Derkyliades, wzięli na żołd dawnych najemników greckich Cyrusa i przy ich pomocy skutecznie przeciwstawili się Persom. Wyprawa króla Agezylaosa w 396r. przeniosła wojnę na morza. Ateny, Argos, Korynt i Teby zawarły z Persją układ antyspartański. Pierwszym zwycięstwem koalicji była walka pod Haliartos. Także flota perska okazała się być silniejsza niż spartańska, zwyciężając pod Knidos (394r.). W samej Grecji rozpętała się tzw. wojna koryncka (394-387), tocząca się głównie w sąsiedztwie Koryntu. Ateny tymczasem próbowały rekultywować Związek Morski i zajęły się odbudową Długich Murów.

Między Atenami a Persją został zawarty tzw. Pokój Antalkidasa (387/6 r.), na mocy którego miasta wybrzeża Azji Mniejszej wracały pod panowanie Perskie, natomiast wszystkie państwa Grecji miały cieszyć się autonomią i wolnością, co oznaczało rozwiązanie wszystkich związków. Sparta utrzymała swoje przewodnictwo nad Związkiem Peloponeskim, a nadto pod opieką Persji miała pełnić funkcje stróża pokoju w Grecji. Sparta rosła w siłę, wciąż werbując najemników. Teby i Ateny zawarły sojusz przeciw Sparcie, surowo wprowadzającej w życie zasady pokoju królewskiego.

W 378 r. Ateny przystąpiły do odbudowywania Związku Morskiego. II Związek Morski opierał się na innych zasadach: Ateny nie miały górować nad innymi miastami Związku, a także zobowiązały się do respektowania autonomii i prawa do ziemi innych członków. Wszystkie miasta miały mieć równy głos w radzie Związku, obradującej w Atenach, i wszystkie miały wnosić do wspólnego budżetu taką samą składkę. Wzmocnione w ten sposób Ateny w bitwie pod Naksos (376 r.) wyparły całkowicie Spartę z Morza Egejskiego. Jednak wzrastała potęga Teb, które stworzyły jednolite, kierowane przez siebie państwo beockie. W tej sytuacji Ateny zbliżyły się do Sparty, a Teby sprzymierzyły się z Jazonem, tyranem miasta Feb w Tesalii. Teby nie chciały uznać założeń pokoju królewskiego i zwrócić niepodległości miastom beockim. Poparta przez Persję Sparta ruszyła na Teby w celu wymuszenia uległości siłą.

Pod Leuktrami doszło do bitwy, która ostatecznie pogrzebała świetność Sparty i świecie greckim. Nowym hegemonem stały się Teby, którym jednak, jako że Beocja była głównie krajem rolniczym, potrzebna była pomoc Persji. Rozpadł się Związek Peloponeski a wrogiem Teb stały się znowu Ateny. Dzięki zwycięstwu pod Mantineją (362r.) Epaminondas zapobiegł utworzeniu się koalicji antytebejskiej. Wskutek wyczerpania zarówno Grecji, jak Teb zdecydowano się na zawarcie pokoju obowiązującego wszystkich, który przykracałby aspiracje Teb do hegemonii. Pokoju tego nie uznała jedynie Sparta, nie chcąc pogodzić się z utratą Mesenii.

Tymczasem na północy pojawiło się nowe niebezpieczeństwo – Macedonia, rosnąca w siłę pod rządami Filipa II (359-336). Korzystając z osłabienia Aten, uwikłanych w wojny ze sprzymierzeńcami, Filip zajął kolonie greckie położona wybrzeżu Macedonii, a częściowo należące do II Związku Morskiego. Ateny nie zdobyły się na zbrojną interwencję i Filip bez trudu opanował kolonie przybrzeżne (357-354). Zdobył także greckie kopalnie złota i srebra.

Okazją do wmieszania się w sprawy Grecji była ciągnąca się od 356 r. II wojna święta. Grecy, opowiadający się w tym konflikcie za Focejczykami, oczekiwali od Filipa zakończenia konfliktu. Rezultatem tej wojny było od 352 r. rozciągnięcie wpływów Macedonii również na Tesalię. W 348 r. zdobył główną kolonie grecką – Olint. W 346 r. Ateny zdecydowały się na pokój, od imienia posła nazywany filokratesowym.

Od zawarcia pokoju w Grecji ścierały się wpływy promacedońskie i proaeńskie. Sukcesem Demostenesa było utworzenie Związku Helleńskiego, skierowanego przeciw Filipowi II. Co prawda udało się go odeprzeć od Bizancjum, ale połączone wojska greckie zostały rozgromione pod Cheroneją w Beocji w 338 r. W następnym roku doszło do utworzenia Związku, w którym przywódcą i hegemonem miał być król macedoński. Wyraźna była polityka antyperska Filipa. W czasie walk toczonych w Persji Filip w 336 r. niespodziewanie padł ofiarą zamachu.

Następca Filipa, Aleksander, dał pokaz swoich umiejętności przywódczych głusząc krwawo bunt grecki w 335 r. Wyprawę przeciw Persji traktował jako cel swojego życia. Rozpoczęła się wiosną 334 r. Bez trudu opanowując coraz to nowe tereny, w 333 r. Aleksander został niespodziewanie zaatakowany od tyłu pod Issos, gdzie odniósł jednak zwycięstwo. Aleksander Wielki opanował Egipt i w 332 r. założył tam nowe miasto, Aleksandrię. Ucieczka Dariusza w bitwie w Asyrii przypieczętowała klęskę Persów (1 października 331 r.).

Dwa lata (329-327) zajęło Aleksandrowi całkowite opanowanie Iranu. Udało mu się opanować także stolicę Indii, ale trudne warunki klimatyczne i wycieńczenie żołnierzy zmusiły go do powrotu. Aleksander zmarł w 323 r. nie zrealizowawszy swojego planu podbicia Arabii.

Na wieść o śmierci Aleksandra wybuchło powstanie w Grecji. Niestety, flota Aten została zniszczona nieopodal wyspy Amorgos, a pod Krannon klęskę poniosły siły lądowe.

Rozpętały się wojny koalicyjne o spadek po Aleksandrze Wielkim. I wojna koalcyjna (322-319) i II (319-316) wyniosły ku władzy najpierw Perdikkasa, a potem Eumenesa. II wojna (315-311) zakończyła się utworzeniem pięciu odrębnych państw z terenów podbitych przez Aleksandra. IV wojna koalicyjna (302-301) ustaliła porządek w świecie hellenistycznym na następne 20 lat. Ostatnim wydarzeniem zamykającym erę walk o spuściznę po Aleksandrze była wojna w 281 r. między Seulekosem a Lizymachem.

W III w. najsilniejszym mocarstwem była monarchia Seleucydów, pogrążona w ciągłych walkach z Lagidami. Najazd Celtów w latach 279-275 na Macedonię i Grecję zaowocował pojawieniem się pretendenta do korony macedońskiej, wnuka wodza Aleksandrowego Gontas, który założył dynastię Antygonidów, przywracając Macedonii godność mocarstwa. Antygonidzi i Seulecydzi wspólnie wystąpili przeciw Lagidom.

W Grecji w okresie hellenizmu często wybuchały powstania, z których najostrzejsze było powstanie Żydów pod wodzą Makkaby i jego braci. Walki, prowadzone od 167 r., ostatecznie przyniosły Żydom wyzwolenie spod panowania Seleucydów. Także Egipt wstrząsany był powstaniami chłopskimi.

Od końca III w. władcy hellenistyczni musieli zmierzyć się z nowym czynnikiem, jakim był Rzym. Gdy król Macedonii Filip V zawiązał związek antyrzymski z Hannibalem wybuchła pierwsza wojna macedońska (215-205). Grecja została straszliwie wyniszczona. II wojna macedońska (200-197) zaowocowała wyzwoleniem przez Rzym wszystkich państw greckich (196 r.). II wojnę (171-168) rozpętał Rzym, rozbijając zupełnie wojska Macedonii. Po stłumieniu buntu Andriskosa Macedonia stała się prowincją rzymską. W roku 30 zlikwidowane zostało ostatnie niezawisłe państwo hellenistyczne, Egipt.

Rzym

Historia walk starożytnego Rzymu, jednej z największych potęg militarnych wszechczasów, rozpoczyna się po likwidacji królestwa i obaleniu panowania Etrusków. Układ z Latynami w 493 r. zapewnił Rzymowi rolę przewodnią w wywodzącym się jeszcze z czasów królewskich Związku Latyńskim. Przez cały V w. ciągnęły się walki z Etruskami, ale stopniowo Rzym rozszerzył swoje panowanie na terytorium Ekwów i Wolsków, z którymi także toczył wojny. Także po dziesięcioletnich zmaganiach (406-396) udało się Rzymowi opanować miasto Weje, głównego konkurenta handlowego. Nie udało się jednak odeprzeć ataku Celtów na miasto w 386r. i Rzym musiał wykupić się spod ich panowania. W 354r. Rzymianie i Samnici zawarli wspólny układ obrony przed Celtami.

Gdy Latynowie zerwali Związek Latyński, Rzym zmusił ich do posłuszeństwa wywołując dwuletnią wojnę (340-338). Związek został rozwiązany jako instytucja polityczna, ale wciąż był organizacja kultową, w której przewodził Rzym. Miasta Latyńskie praktycznie utraciły autonomię i zostały wcielone do rosnącego państwa.

Supremację Rzymu w Italii potwierdził układ pokojowy między Rzymem a Samnitami w wyniku II wojny samnickiej (326-304), gdzie musiał on stawić czoło sojuszowi Samnitów i Etrusków. Pokój był jednak traktowany jako zawieszenie broni i w latach 298-290 wybuchła nowa wojna. Etruskowie, idący na pomoc Samnitom, zostali zmuszeni do wycofania się a w kołach rządzących Rzymem zaczął kształtować się plan rozciągnięcia supremacji państwa na całą Italię.

Gdy na prośbę Greków w ich koloniach usadowiły się oddziały rzymskie, zagrożony poczuł się Tarent i wypowiedział Rzymowi wojnę w sojuszu z królem Epiru. Nierozstrzygnięta bitwa pod Malewentum (275 r.), po której Pyrrus powrócił do Epiru, i wydanie go przez załogę epirocką Rzymowi w 272 r. umocniło pozycje państwa w południowej Italii.

W wyniku podboju Italii z początkiem III w. Rzym założył organizacje polityczna zwaną Związkiem Italskim. W jego ramach podporządkowane mu zostały miasta greckie i etruskie, plemiona Samnitów, Umbrów, Osków i Ilirów. Rzym przejął kontrole ad całym półwyspem.

Rosnący w siłę Rzym wzbudzał niepokój Kartaginy, która uważała, że jego pojawienia się zakłóca pewną równowagę sił i dążyła do przeciwstawienia się jego wzrostowi. Gdy Rzym zajął Tarent w 272 r. Kartagina wystąpiła zbrojnie w obronie Greków. Konflikt był nieunikniony. Okazja nadarzyła się gdy zaszedł konflikt interesów oby mocarstw w Cieśninie Sycylijskiej – Kartagińczycy wysłali siły zbrojne pod Messenę, by kontrolować ruch w cieśninie. Hieron II, król Syrakuz połączył swoje siły z Kartaginą, ale zwycięstwo Rzymian zmusiło go do podpisania z nimi pokoju. Interwencja Rzymu w Messenie równała się wypowiedzeniu wojny.

I wojna punicka trwała w latach 264-241. Pierwsze wielkie zwycięstwo morskie odnieśli Rzymianie pod Myle w 260 r., czego skutkiem była równie zwycięska interwencja w Kartaginie afrykańskiej. Początkowo odnosili tam zwycięstwa, ale klęska pod Tunes zmusiła Rzym do zrezygnowania z Afryki. Ograniczył się do walk lądowych na terenie Sycylii. Zwycięstwo Rzymu u wysp Egackich w 242 r. przesądziło o wyniku wojny. W 241 r. Kartagina wycofała się z Sycylii i zapłaciła odszkodowanie.

II wojnę punicką (218-201) wywołało zdobycie przez Hannibala w 219 r. miasta Saguntu, co Rzym widział jako pogwałcenie traktatu zawartego z Hazdrubalem, poprzednikiem Hannibala, w 266 r., w którym zobowiązywał się on do nienaruszania granicy rzeki Ebro. W 219 r. Rzym wypowiedział Kartaginie wojnę.

Hannibal ruszył na czele wojsk ze słynnymi oddziałami słoni, przez Pireneje ku Alpom. Wiosną 218 r. Hannibal wkroczył do Italii. Przeciągnąwszy na swoja stronę Celtów, ruszył w głąb kraju. Zadał Rzymianom druzgocącą klęskę w wąskim przejściu między pasmem górskim a Jeziorem Trazymeńskim w 217 r. Pod Kannami w 216 r. odniósł kolejne zwycięstwo, ale był zbyt słaby, by zaatakować Rzym.

Po dwuletnim oblężeniu (214-212) Rzym zdobył Syrakuzy i zmusił Hannibala do wycofania się z Sycylii. W 209 r. Rzym zdobył Nową Kartaginę i rozpoczął wypieranie Kartagińczyków z Italii. Zwycięstwa Rzymian w Afryce skłoniły rząd kartagiński do odwołania z niej Hannibala w 203 r. W 202 r. pod Zamą doszło do decydującej bitwy, po której Kartagina musiała podpisać upokarzający układ z Rzymem, zabraniający jej m. in. Prowadzenia wojen bez jego zgody.

Wywołana przez Rzym wojna z Macedonią miała być karą za udzielenie pomocy Hannibalowi. Tymczasem walki ciągnęły się przez 52 lata (200-148). Wojnę wywołano pod pretekstem wyzwolenia Grecji, z której Macedończycy faktycznie się wycofali. W 148 r. Macedonia została zmieniona w prowincję. Ukrócone zostały dążenia wolnościowe Grecji poprzez sojusz z Macedonią i w 146 r. zniszczono Korynt.

Wskutek złamania przez Kartaginę traktatu i wystąpienia do wojny z państwem numidyjskim, Rzym postanowił raz na zawsze pozbyć się groźnego przeciwnika. III wojna punicka trwała w latach 149-146 zakończyło się zrównaniem z ziemią Kartaginy.

W ciągu dziesięcioletnich walk (200-190) Rzym zmusił do uległości główne plemiona celtyckie, ale poważniejsze trudności spotkał na terenie Hiszpanii, gdzie walczył z powstaniami przez kilkadziesiąt lat.

W 136 r. wśród najgorzej traktowanych, zdziczałych niewolników-pasterzy wybuchło powstanie pod wodzą Syryjczyka Eunusa i Cylijczyka Kleona. Za sprawą Eunusa, który wprowadził w Sycylii hellenistyczne formy ustrojowe, niewolnicy utworzyli królestwo, którego królem obwołali właśnie Eunusa. Pod wpływem tego wydarzenia powstanie rozszerzyło się na wiele krajów śródziemnomorskich, łącznie z Rzymem. Do walki zerwali się niewolnicy pracujący w Attyce w kopalniach srebra. Gdy król Pergamonu Attalos III zapisał swe państwo w testamencie Rzymowi (133 r.) ludność wiejska rozpoczęła walkę z Rzymianami pod wodzą Arystonika. Gdy na apel Arystonika do walczących przyłączyli się także niewolnicy, którym obiecano wolność, ruch ten przerodził się w ogólne powstanie przeciw panowaniu Rzymu na Wschodzie. Dopiero po czteroletnich zmaganiach (136-132) konsul Publiusz Rupiliusz zdołał zdusić powstanie na Sycylii. Po uwięzieniu Arystonika państwo pergameńskie zostało zamienione w prowincję rzymską pod nazwą Azja (129 r.). Nie był to koniec zmagań z powstaniami, ponieważ przeciw Rzymowi zerwały się uciskane plemiona iberyjskie: Luzytanów i Celtyberów (154-133).

Epizodem w ekspansji rzymskiej była krótka wojna z Jugurtą, samozwańczym władcą numidyjskim. Poważniejszy charakter miała wojna z plemionami germańsko-celtyckimi, która znacznie osłabiła Rzym.

W latach 90-88 Rzym toczył wojnę ze sprzymierzeńcami, którzy po latach zwodzenia uzyskaniem obywatelstwa rzymskiego zbuntowali się i zdecydowali założyć własne państwo. W wyniku wojny części sprzymierzeńców musiano nadać obiecywane obywatelstwo, resztę zaś uciszono siłą.

Na wschodzie w tym czasie tworzył się silny front antyrzymski, na którego czele stanął Mitrydates VI Eupator, władca Pontu. Opowiedziała się za nim prawie cała Grecja. Wybuchła trwająca trzy lata wojna (88-85). Wskutek silnego oporu Rzymu Mitrydates musiał zawrzeć pokój z Sulla w 85 r., rezygnując ze wszystkich wojennych nabytków i płacąc wielką kontrybucję.

Bardzo poważne w skutkach było dla Rzymu powstanie niewolnicze pod wodzą Spartakusa, gladiatora (71-73). Wraz z grupą innych gladiatorów zbiegł z Kapui i ukrył się na zboczach Wezuwiusza, skąd zaczął urządzać wypady na sąsiednie obszary. Powstanie objęło wkrótce znaczną część południowej Italii. Ciosem dla powstania było odłączenie się od powstania grupy celtycko-germańskiej i ej rozbicie w 72 r. Na czele wojsk zebranych przeciw Spartakusowi stanął Lucjusz Liciniusz Krassus. Walkę zakończyło masowe ukrzyżowanie zbuntowanych niewolników.

Wkrótce po pokoju w Dardanos wybuchła II wojna mitrydejska (83-81), zakończona szybkim zwycięstwem Rzymu, a potem III (74-63), w której znów odniesiono zwycięstwo dzięki Lucjuszowi Liciniuszowi.

W latach 49-45 trwała wojna domowa między Cezarem a senatem. Gdy ruszył na Rzym zaskoczeni tym senat i Pompejusz postanowili opuścić Italię, do której obrony nie mieli dostatecznych sił, i przenieść się na Wschód, by stamtąd i z Hiszpanii zaatakować Cezara. Wystawiono wielką flotę i wszystkie siły wschodu do walki z Cezarem, który ruszył do Hiszpanii i po początkowych niepowodzeniach zmusił ostatecznie pod Ilerda do kapitulacji wojska Pompejusza. W ten sposób Cezar opanował zachodnią część imperium, Korsykę, Sardynię, ale poniósł klęskę w Afryce, spichlerzu imperium. Cezar został ogłoszony dyktatorem.

Pod Farsalos w Italii w 48r. żołnierze Cezara odnieśli świetne zwycięstwo nad Pompejuszem, który uciekł di Egiptu, gdzie został zgładzony. W Egipcie Cezar wyniósł na tron słynną Kleopatrę. Tym czasem w Rzymie rozpętała się wojna domowa. Obóz senatorski był osłabiony, ale jeszcze nie rozbity. Cezar odniósł zdecydowane zwycięstwo pod Tapsus w 46r. statecznie pokonał Pompejańczyków pod Mundą w 45r. i zakończył tym samym wojny domowe.

Po śmierci Juliusza Cezara spiskowcy, wśród których byli Decimus Juniusz Brutus, Marek Juniusz Brutus i Gajusz Kasjusz Longinus, spodziewali się, że nie będą mieli kłopotów z przywróceniem ustroju republikańskiego. Przeciwstawił się im Marek Antoniusz, który urządził Cezarowi wspaniały pogrzeb i wydał, zgodnie z testamentem dyktatora, duże sumy na wojsko i dla ludu. Pozyskawszy sobie w ten sposób zwolenników zaczął dążyć do objęcia politycznego spadku po Cezarze. Dysponując siłą wojska przeprowadził ustawę, której mocą odebrał Deciumusowi Juniuszowi Brutusowi jego prowincję i zajął ją sam. Siłą, z którą Antoniusz musiał się liczyć był wnuk siostry Cezara, Gajusz Oktawiusz, który został zaadoptowany testamentem przez dyktatora i któremu przepisał on cały majątek. Oktawian, który przejął nazwisko po Cezarze, zaczął na własną rękę werbować armię. W bitwach stoczonych w pobliżu Mutryny zwyciężyły w prawdzie siły senatu, ale zginęli obaj konsulowie. Brutus i Kasjusz zbierali na Wschodzie siły przeciw Antoniuszowi, który zbiegł do Hiszpanii. Jednak cezarianie, którzy zarządzali zachodnimi prowincjami, połączyli się z Antoniuszem. Gdy senat odmówił młodemu Cezarowi, Oktawianowi, konsulatu, ruszył on zbrojnie na Rzym. Cezar spotkał się pod Bononią z Antoniuszem i jego sprzymierzeńcem Markiem Lapidusem, gdzie zawarli porozumienie, potwierdzone następnie uchwałą zgromadzenia ludowego w 43r. W ten sposób powstał drugi triumwirat. Antoniusz, Oktawian i Lepidus dokonali między sobą podziału państwa rzymskiego przyznając sobie prowincje zachodniej części państwa. Pod Filippi w 42r. doszło do starcia wojsk triumwiratu z armią Brutusa i Kasjusza. Zwyciężeni wodzowie popełnili samobójstwo, a Triumwirowie dokonali ponownego podziału państwa, włączając w to ziemie odzyskane z rąk Brutusa i Kasjusza. Italia przypadła Oktawiuszowi, wschód Antoniuszowi a zachód Lepidusowi.

Korzystając ze wzburzenia obywateli brat Antoniusza wzniecił wojnę przeciw Oktawianowi, która jednak szybko wygasła. Antoniusz podejmował dalsze akcje zbrojne przeciw Oktawianowi, ale w końcu udało im się dojść do porozumienia w 40r, na mocy którego Oktawian dostał zachód, Antoniusz wschód a Lepidus Afrykę. Lepidus z czasem stracił jakiekolwiek znaczenie, zaś coraz silniejsze były antagonizmy między Oktawiuszem a Antoniuszem.

Oktawian, umiejętnie podburzywszy lud przeciwko Kleopatrze, a w rzeczywistości przeciw Antoniuszowi, na czele wojsk ruszył przeciw triumwirowi. U przylądka Akcjum w 31r. doszło do wielkiej bitwy morskiej, w której wygrał Oktawian. Antoniusz na fałszywą wieść o śmierci Kleopatry popełnił samobójstwo, a ona widząc, jak w perzynę obracają się jej plany, poszła w jego ślady. Oktawian uczynił w 30r. z Egiptu specjalną prowincje rzymską, a sam stał się wyłącznym panem imperium.

Polityka Augusta, rządzącego Rzymem w latach 30 r. p.n.e. – 14 r. n.e., w przeciwieństwie do niekontrolowanej ekspansji poprzednich rządów, dążyła do zamknięcia Rzymu w granicach naturalnych, co udało mu się osiągnąć od północy opierając granicę o Ren i Dunaj. Politykę ta kontynuowali cezarowie aż do czasu rządów Trajana (98-117), który powrócił do polityki ekspansji i podporządkował Rzymowi Dację, Armenię, górna Mezopotamię i Babilonię; niestety, większość nabytków została utracona jeszcze za jego życia.

Rządy Marka Aureliusza (161-180) cechowała konieczność prowadzenia wyniszczających wojen obronnych. Wojny lat 167-175 i 178-180 doprowadziły do oparcia granic imperium o Karpaty i Sudety. Jednak pustki w państwowym skarbcu zmusiły następcę Aureliusza, Kommodusa, do zrzeczenia się tych terytoriów.

Od 235 r. do schyłku III w. na tronie Rzymu zasiadali cesarze wojskowi, dzięki którym państwo przetrwało najazdy plemion Herulów, Gotów i Alamanów oraz Persów. Ostatnim ciosem dla podupadającego królestwa były najazdy Hunów i Wizygotów za panowania cesarza Walensa, a potem Walentyniana II.

Nawet po swoim upadku tak Rzym, jak i Grecja miały znaczący udział w rozwoju cywilizacyjnym a wkład, jaki wniosły w kulturę i naukę światową pozostanie na zawsze ważnym czynnikiem kształtującym naszą świadomość.