Martyrologia narodu polskiego w "Dziadach"

Obraz cierpień narodu uciemiężonego przez carat przedstawia scena I, która rozgrywa się w Wilnie, w wigilię Bożego Narodzenia - w celi więziennej. Jej bohaterami są przedstawiciele związku filomatów i filaretów (rozbitego przez Nowosilcowa w 1823 r.): Tomasz Zan, Jan Sobolewski, Żegota, Konrad i inni. Więźniowie rozmawiają ze sobą i podtrzymują się na duchu. Bajka opowiadana przez Żegotę ma charakter alegoryczny. Ukazuje trwałość walki o wolność i wiarę w zwycięstwo. Żegota jest optymistą. Wierzy, że odzyska wolność, a kraj będzie niepodległy.

Jan Sobolewski opowiada, że widział więźniów wywożonych na Sybir. Mówi o straszliwych warunkach, w jakich odbywała się wywózka i o wygłodniałych i nędznie odzianych młodych więźniach. Obraz dziesięcioletniego chłopca, który nie był w stanie dźwigać swojego łańcucha, a także heroiczna postać Janczewskiego - zostają w pamięci. Więźniowie występujący w tej scenie to młodzi patrioci uwięzieni przez carat. Wierzą w słuszność swych idei i pragną odzyskania niepodległości. Wyeksponowana tu została sfera duchowa bohaterów. Nie ma tu bowiem jakiejś żywej, dramatycznej akcji, lecz ukazana jest zmienność uczuć i nastrojów, jaka następuje pod wpływem napływających z zewnątrz informacji.

Martyrologię Polaków ukazuje też scena VII, w której jeden z więźniów opowiada tragiczne losy Cichowskiego. Aresztowany spędził wiele lat w więzieniu, rodzinie mówiono, że się utopił, tymczasem torturowano go tak, że kiedy powrócił do domu, nie był już sobą, lecz strzępem człowieka, chorym fizycznie i psychicznie.

Wymienione sceny mówią o martyrologi w sposób pośredni (opowiadania bohaterów). W sposób bezpośredni problem ten ukazuje scena VII, kiedy do Nowosilcowa przychodzi ociemniała matka młodego więźnia - Rollisonowa. Prosi ona senatora o uwolnienie chłopca, który jest jedynym dzieckiem i żywicielem. Senator obiecuje zrozpaczonej kobiecie, że zajmie się sprawą. Doskonale wie jednak, że dzieciak nie żyje - został zamęczony podczas śledztwa. Scena ta pełna jest tragizmu, jest wstrząsającym obrazem despotyzmu i samowoli carskich urzędników, a Senator ukazany tu został jako bezwzględny, żądny władzy i podstępny człowiek.