Pojęcia z geografii

A
abrazja – działalność niszcząca morza, jeden z czynników erozyjnych, zachodzi na stromych, skalnych brzegach dużych zbiorników wodnych, takich jak oceany, morza i duże jeziora, jest to proces ścierania skały poprzez okruchy skalne poruszane falami wodnymi, efektem działania abrazji jest powstawanie klifu i platformy abrazyjnej.
amonit – skamieniałość przewodnia, jura, w skałach wapiennych (ślimak)
akumulacja – gromadzenie naniesionego materiału
aluwium – utwory rzeczne, to co naniosła rzeka
astenosfera – najbardziej zewnętrzna część górnego płaszcza ziemi, odznacza się dużą elastycznością
azymut – kąt od kierunku północnego w prawą stronę

B
barchan – (wydma sierpowata)powstaje na skutek działalności eolicznej akumulacyjnej(budującej), w klimacie pustynnym, suchym(wieje słaby wiatr), ramiona zwrócone zgodnie z kierunkiem wiatru w stronę zawietrzną, charakterystyczny dla pustyń piaszczystych pozbawionych roślinności, wąskie ramiona przemieszczają się szybciej niż część centralna wydmy
batolit – intruzja magmowa, niezgodnie z ułożeniem skał, zajmująca przestrzeń od kilku do kilkuset kilometrów
belemnit – skamieniałość przewodnia, jura, w skałach wapiennych, mięczak w muszli
błąd statystyczny – błąd, który mieści się w granicach +/- 3%
bomby wulkaniczne – rozgrzane, ogromne odłamki skał
bróg deflacyjny – większe okruchy skalne, które pozostają po wywianiu piasku, jest efektem działania deflacji

D
dajka – intruzja magmowa, niezgodnie z ułożeniem skał, przecinająca je
deflacja – wywiewanie przez wiatr piasku bądź pyłu, występuje głownie na pustyniach, wybrzeżach mórz i przedpolach lodowca, powoduje stopniowe obniżanie się terenu. Tworzy charakterystyczne formy: bróg deflacyjny, misy deflacyjne, ostańce deflacyjne
demografia – nauka o ludności (geografia społ. – ekonom.)
diagram – graficzny wykres jakiegoś zjawiska
długość geogr. – kąt dwuścienny zawarty między płaszczyzną południka 00 a płaszczyzną południka przechodzącą przez daną miejscowość (W,E; 00 – 1800)
dolina wisząca - rodzaj doliny bocznej oddzielonej od doliny głównej stromym progiem
draperia skalna – małe rowki na dnie pustki podziemnej w wyniku kapania wody ze stropu
działalność eoliczna – działalność wietrzna, wiatru
- transportowa
- akumulacyjna(budująca)
- niszcząca – korazja
- wywiewanie – deflacja
działalność morza – niszcząca abrazja, dotyczy brzegu klifowego
- budująca, dotyczy wybrzeża płaskiego, piaszczystego(powstaje mierzeja)

E
epicentrum – punkt na pow. Ziemi leżący nad ogniskiem
erg – rodzaj pustyni piaszczystej, występuje m.in. na Saharze (Wielki Erg Zachodni i Wielki Erg Wschodni)
estuarium – ujście lejkowate rzeki (morza otwarte, prąd porywa materiał)

F
firn – zmrożony, zlodowaciały śnieg z którego powstają lodowce i lądolody, forma przejściowa między śniegiem a lodem
formy fluwialne – formy utworzone przez wody z topniejącego lodowca
formy glacjalne – formy utworzone przez lodowiec

G
geomorfologia – formy tereny (geogr. fiz.), nauka o rzeźbie powierzchni Ziemi, dzieli się na dwie grupy:
- procesy endogeniczne , wywołane działaniem czynników pochodzących z wnętrza Ziemi (wulkanizm, plutonizm, trzęsienia ziemi)
- procesy egzogeniczne, erozja wywołana działaniem czynników zewnętrznych, takich jak rzeki (procesy fluwialne), wiatr (procesy eoliczne), lodowce (procesy glacjalne), pływy i fale morskie
ginące rzeki – pojawiają się co kawałek i znikają, typowe dla zjawisk krasowych
glacjał – okres zlodowacenia
glacjologia – nauka o lodowcach (geografia fizyczna)
gleby aluwialne – mady, powstałe w dolnym biegu rzeki
głazy narzutowe – kamienie różnej wielkości w lądolodzie, nie pasują do skał na danym terenie, głazy przeniesione przez lądolud
gołoborze – powstaje na skutek rozpadu blokowego, pękanie góry na duże bloki
granica wiecznego śniegu – umowna linia na określonej wysokości powyżej której więcej śniegu przybywa niż zdąży się stopić
grzyb skalny – forma skalna, powstająca na skutek erozyjnej działalności wiatru (korazja), unoszony wiatrem piasek i inne odłamki skalne uderzają w napotykane przeszkody, erozja wietrzna działa najsilniej u podstawy formy lub na jej środku, gdzie niesionego przez wiatr materiału jest najwięcej i jest on największy, w ten sposób owy materiał żłobi w skałach zadziwiające formy (kształtem przypominają grzyba), proces ten trwa tysiące lat

H
hamada – rodzaj pustyni skalistej(suchy klimat), kamienistej, zwłaszcza na Saharze, pokryta odłamami i okruchami skalnymi, często także czarną skorupą żelazistą.
hipocentrum – miejsce gdzie tworzy się trzęsienie, ognisko, rozchodzą się z niego fale sejsmiczne na ziemię
hydroliza – rozkład minerałów na skutek oddziaływania wody zawierającej dwutlenek węgla(pod wpływem kwasów i zasad)

I
interglacjał – okres między zlodowaceniami
intruzja – wtargnięcie magmy w skałę, bez wydostania się na zewnątrz
izobaty – linie łączące miejsca o tej samej głębokości (oceany i morza)
izobary – linie łączące miejsca o tym samym ciśnieniu
izohaliny – linie łączące miejsca o tym samym zasoleniu (oceany i morza)
izohiety – linie łączące miejsca o tej samej ilości opadów
izotermy – linie łączące miejsca o tej samej temperaturze

J
jęzor lodowca – wydłużona, dolna część lodowca, ogromne masy lodu wylewają się w dół stoku

K
kaldera – rozerwany, zakrzepły krater
kaptaż – inaczej przeciągnięcie rzeki jest to przechwycenie przez jedną rzekę wód innej rzeki w wyniku bardzo silnego działania erozji wstecznej, najczęściej wtedy, gdy jedna z rzek z powodu większego spadku energiczniej wcina się w podłoże. Następuje wtedy przecięcie działu wodnego i wody rzeki kaptowanej przepływają do rzeki kaptującej. Dzięki temu rzeka kaptująca powiększa swoje dorzecze kosztem części dorzecza drugiej rzeki.
kartodiagram – graficzny wykres jakiegoś zjawiska przedstawiony na mapie
kartogram – przedstawienie jakiegoś zjawiska na mapie za pomocą kolorów
kępa – fragment wysoczyzny, niewielkie wzgórze o płaskiej lub pofalowanej powierzchni, zbudowane z gliny morenowej, otoczone pradolinami i podcięte od strony morza przez fale. Tworzy często brzegi klifowe.
klif – stroma, często pionowa ściana brzegu morskiego lub jeziornego, utworzona wskutek procesu abrazji zachodzącego u jej podstawy na styku z platformą abrazyjną
klimat peryglacjalny – klimat na przedpolu lodowca(taki jak w tundrze)
kocioł eworsyjny – spływająca woda z wodospadu pogłębia dno i odpryskuje na skałę przez co próg skalny się cofa i robi się obryw (erozja wsteczna)
korazja – działalność niszcząca(erozja eoliczna), proces polegający na szlifowaniu, żłobieniu, zdzieraniu i wygładzaniu powierzchni skał (podłoża skalnego) wskutek uderzeń ziaren piasku niesionego przez wiatr, efekt – grzyb skalny
krajobraz młodoglacjalny – krajobraz polodowcowy, w którym formy pozostawione przez lądolód są świeże i czytelne w terenie(pojezierza)
krajobraz staroglacjalny – formy polodowcowe silnie zniszczone, mało wyraziste(wzgórza Trzebnickie)
krater – gł. ujście lawy w wulkanie

L
lapille – produkty wybuchu wulk., małe skały o wrzecionowatym kształcie
lawa – skała w stanie płynnym, na powierzchni ziemi
lądolód – ogromna czapa lodowa, pokrywająca dużą powierzchnię lądu; nasuwanie się na skutek zmiany klimatu czaszy lodowcowej grubości kilki km
lejki krasowe – okrągłe lub eliptyczna zagłębia terenu na powierzchni płaskiej
less – pylasta, miękka skała osadowa barwy żółtej pochodzenia eolicznego, nagromadzona przez wiatr, powstają na niej najżyźniejsze gleby – CZARNOZIEMY, less powstał w wyniku naniesienia przez wiatr od strony lodowca, formą lessu są wąwozy
litosfera – zewnętrzna warstwa skorupy ziemskiej(do 80km)

M
magma – skała w stanie płynnym, pod pow. ziemi, płynny stop krzemionki, tlenków żelaza, glinu, magnezu
materiały piroklastyczne – produkty wybuchu wulkanicznego o stałej budowie(ciała stałe)
meandry – zakola na rzece(erozja boczna, środkowy bieg rzeki) przypominające pętlę lub łuk
mierzeja – powstaje w wyniku budującej działalności morza, przedłużenie zasadniczego lądu stałego, lub jego półwyspu, usypane przez morskie fale przybrzeżne, tworzące piaszczystą barierę oddzielającą zalew lub zatokę od morza
minerały – podstawowe składniki skorupy ziemskiej, posiadające określony skład chemiczny i właściwości fizyczne oraz krystaliczną budowę (skalenie, kwarc, kalcyt, miki = łuszczyki)
misy deflacyjne – obniżenie powstałe po wywiewaniu piasku, forma terenu powstała w wyniku niszczącej działalności wiatru, obszar ten stanowi formę wklęsłą i znajduje się na tyłach ruchomej wydmy, jeśli osiąga duże rozmiary określa się go mianem pola deflacyjnego, jeżeli misa osiągnie poziom wód gruntowych, to wokół wydm mogą powstać jeziora lub obszary zabagnione (w Polsce), a na pustyniach mogą się tworzyć jeziora i oazy.
metamorfizm – procesy przemian skał osadowych i magmowych pod wpł. Wys.temp i ciśn.
metamorfizm dyslokacyjny – przeobrażenie skał pod wpł. Ruchów górotwórczych, na niewielkich gł., poddane zwiększonemu ciśnieniu
metamorfizm kontaktowy – przeobrażenie skał pod wpł. magmy (muszą znajdować się w pobliżu ognisk)
metamorfizm regionalny – przeobrażenie skał pod wpł. ruchów górotwórczych i lądotwórczych na wielkich gł., poddawane bardzo wys. ciśnieniu (większe obszary i gł.)
metoda izarytmiczna – metoda linii na mapie, znaki na mapie
metoda kropkowa – rozmieszczenie ludności
metoda sygnaturowa – zjawisko na mapie przedstawione za pomocą symboli, rysunków (bogactwa naturalne)
mogoty – wzniesienia kopulaste występujące w klimacie wilgotnym i gorącym
morena boczna – (z boku lodowca) Materiał skalny transportowany przez lodowiec, przymarznięty do boków jęzora lodowcowego
morena czołowa – wał ziemi, która zepchał lodowiec(materiał wymieszany: głazy pisaki, gliny)
morena denna – materiał skalny(kamienie) transportowany na dnie lodowca
morena środkowa - rodzaj moreny, powstającej na powierzchni lub w głębi lodu lodowca wskutek połączenia moren bocznych zlewających się jęzorów lodowcowych, ewentualnie lodowców.

N
nauka interdyscyplinarna – łączy wiele nauk
nisza abrazyjna – zagłębienie u podstawy klifu utworzone w wyniku erozyjnej działalności fal morskich. Pogłębianie się niszy abrazyjnej powoduje stopniowe obrywanie się coraz dalszych partii brzegu i cofanie się klifu
nunatak – wysoka forma terenu, która wystawała ponad lodowiec, otoczona zewsząd przez pokrywę lodowca

O
obryw – oderwanie się skały od urwistego stoku w wyniku grawitacyjnych ruchów masowych
obszary asejsmiczne – o obszary wolne od trzęsień Ziemi. Pokrywają się one z miejscami występowania starych tarcz prekambryjskich. Obszary asejsmiczne występują np. w Polsce i w Niemczech.
obszary pensejsmiczne - obszary na których występują rzadkie i słabe trzęsienia ziemi. Do takich obszarów zalicza się część terytorium Polski.
odpadanie – kamienie odrywając się od skały zaczynają się toczyć w wyniku grawitacyjnych ruchów masowych
orogeneza – ruchy górotwórcze, powstanie gór z przyczyn tektonicznych
ostańce deflacyjne – forma terenu powstała w wyniku niszczącej działalności eolicznej, warstwa skalna była otoczona piskiem, piasek został wywiany, została skała(przykładem jest Wyżyna Lessowa w Chinach)
ostańce skalne – świadczące o dawnym poziomie terenu, powierzchni(Maczuga herkulesa)
osuwisko – przemieszczanie się ziemi na skutek namoknięcia gleby
(powstaje nisza osuwiskowa i jęzor osuwiskowy)

P
paleontologia – nauka o życiu organicznym w przeszłych epokach
pedologia – geografia gleb (geogr. fiz.)
pokład – intruzja magmowa, zgodnie z ułożeniem skał
platforma – warstwy skalne położone jedna na drugiej
platforma abrazyjna – rodzaj powierzchni zrównania, znajdującej się w większości pod wodą, powstałej na skutek niszczenia klifowego brzegu morza lub dużego jeziora przez uderzające o brzeg fale
plutonizm – zjawiska przemieszczania się magmy miedzy powstałe skały, pod pow. Ziemi
pole firnowe – obszar u początku lodowca, strefa akumulacji mas śnieżnych
polje – obniżenie wielkości od kilku do kilkunastu km(po zapadnięciu jaskiń)
ponor – miejsce gdzie rzeka wpada w skałę, nie ma jej
poziomice – linie łączące miejsca o tej samej wysokości
pradoliny – element rzeźby terenu stanowiący szerokie obniżenie o płaskim dnie. Powstała w czasie cofania się lądolodu na jego przedpolu w wyniku działalności wód z topniejącego lodowca i wód rzecznych płynących z południa, które połączywszy się utworzyły ogromne rzeki, płynące w kierunku zachodnim, zgodnie z ogólnym nachyleniem kontynentu europejskiego; równoleżnikowy kierunek doliny, zabagnienie, rzeki wpadające w pradolinę zmieniają bieg(Warta) pradolina warszawsko-berlińska;
prądy konwekcyjne magmy – zachodzą w astenosferze; pod wpł. temp. I gorąca magma unosi się do góry
procesy egzogeniczne – zewnętrzne, na pow. Ziemi(wietrzenie, grawitacyjne ruchy masowe)
procesy endogeniczne – wewnętrzne, pod pow. Ziemi(wulkanizm, plutonizm, trzęsienie ziemi, procesy górotwórcze)
próg skalny – woda spływając po zboczu natrafi na skałę magmową i wymywa teren przez co powstaje wodospad(erozja wsteczna)

R
rozpuszczanie – minerał pod wpływem wody tworzy roztwór, usuwane są najmniej odporne związki
ryfty – pęknięcie powierzchni ziemi, rozsuwanie się płyt litosfery

S
sandry – rozległy, bardzo płaski stożek napływowy zbudowany ze żwirów i piasków osadzonych i wypłukanych przez wody pochodzące z topnienia lądolodu; formy piaszczyste (bory Tucholskie)
serir – rodzaj pustyni żwirowej(pustynia Gobi)u podnóży wyżyn lub gór(Azja Centralna, Sahara, Półwysep arabski, Australia)
siatka geogr. – układ południków i równoleżników na globusie
siatka kartograficzna – układ południków i równoleżników na płaszczyźnie(np. mapie)
siatka płaszczyznowa – (azymutalna) rzutowanie poł. i równ. na płaszczyznę, która dotyka kuli ziemskiej
skamieniałość – ślady szczątków organizmów żywych zachowane w skałach osadowych; części twarde to skorupy i szkielety
skamieniałość przewodnia – skamieniałość organizmu żywego, który występował tylko i wyłącznie w danym okresie
soczewka – intruzja magmowa, zgodnie z ułożeniem skał
spełzywanie – najwolniejsze ruchy masowe, spełzywanie ziemi na łagodnym stoku, efektem jest pomarszczona ziemia i pochylenie terenu
stalagmity – (od dołu)forma naciekowa tworząca się na dnie pustki podziemnej, powstaje z wytrącania się minerału z roztworów kapiących ze stropu
stalagnaty – (połączone)wapienne nacieki w kształcie kolumny łączącej dno i strop jaskini, powstaje z połączenia stalaktytu z stalagmitem
stalaktyty – (od góry)forma naciekowa tworząca się na stropie pustki podziemnej, powstaje z wytrącania się minerału z roztworów kapiących
starorzecze – jezioro leżące na dnie doliny rzecznej, będące fragmentem jej byłego koryta i odcięte wałem przykorytowym od obecnego nurtu, czyli odizolowany meander9erozja boczna)
stożek piargowy – tworzy się w górach na skutek akumulacji materiału skalnego pochodzącego z niszczenia stoków, powstaje u wylotu żlebu
stratowulkan – wydobywa się lawa, materiały piroklastyczne, wszystko na raz
strefa subdukcji – obszar działalności tektonicznej, zbieganie, zderzanie się płyt litosfery
strefa wietrzenia – przypowierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, w której zachodzą wietrzenia
szerokość geogr. – kąt zawarty miedzy płaszczyzną równika a promieniem miejsca do środka ziemi (N, S; 00 – 900)

T
takyr – rodzaj pustyni ilastej(zaschnięte błoto)
tarcza – przy tym samym położeniu wyjście jednej ze skał
terasy – progi na zboczach doliny rzecznej, powstają na skutek zmiany podstawy erozyjnej rzeki(erozja boczna)
trzęsienie ziemi – krótkotrwałe, gwałtowne wyzwolenie się energii nagromadzonej w skałach skorupy ziemskiej, rozchodzące się w postaci fal sejsmicznych (tektoniczne, wulkaniczne, zapadowe-naturalne, antropogeniczne-dział. Człowieka)
trybolit – skamieniałość przewodnia, kambr, życie wodne
turnie – nagie, nie porośnięte skały

U
utlenianie – łączenie składników mineralnych z wolnym tlenem atmosferycznym (zmieniają barwę)
uwał – połączenie 2 lub więcej lejków krasowych
uwęglanie – rozpuszczanie niektórych związków przez wodę z dodatkiem węgla, woda zawierająca dwutlenek węgla rozpuszcza węglany wapnia
uwodnienie – przyłączenie cząstek wody do minerału(skały ulegają przemianie: anhydryt przechodzi w gips)

W
wiek bezwzględny ziemi – ok. 4,6 mld lat
wiek względny ziemi – warstwa położona wyżej jest młodsza od warstwy położonej niżej, ale starsza od warstwy położonej na sobie
wietrzenie - rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi i w jej powierzchniowej strefie zwanej strefą wietrzenia (głębokość od kilku do kilkudziesięciu metrów)
wietrzenie biologiczne – poprzez rozsadzanie korzeniami, poprzez wydzielane kwasy i inne związki
wietrzenie chemiczne – klimaty suche, zachodzi na skutek działalności różnych związków i pierwiastków chemicznych: wody opadowej, dwutlenku węgla, tlenu, azotu
wietrzenie fizyczne – na obszarach chłodnych, rozpad mechaniczny na skutek zmian temperatury, wahań, ciśnienia, zmian wilgotności skał
wietrzenie fizyczne mrozowe – dotyczy strefy subarktycznej- tundra, woda wpływa w szczeliny skał i zamarzając rozsadza ją
wulkan efuzywny – wydobywa się tylko lawa
wulkan eksplozywny – wydobywają się materiały piroklastyczne
wulkanizm – proces wydobywania się lawy na zewnątrz
wydma paraboliczna – powstaje na skutek działalności eolicznej akumulacyjnej(budującej) na obszarach półpustynnych, ramiona skierowane pod wiatr, jej centralna część jest ruchoma, zbocze wydmy zwrócone w stronę wiatru jest łagodne(strona dowietrzna), a zbocze nachylone w kierunku przeciwnym jest strome(strona zawietrzna), pomiędzy ramionami często występują misy deflacyjne zazwyczaj wypełnione wodą, na końcach ramion występują suchorosty
wysoczyzna – wzniesienie między pradolinami
wywierzysko – woda wypływa ze skały, ale nie jest to źródło, płynęła gdzieś w skale

Ż
żebra krasowe – wzniesienia między rowkami
żleb – rynienka po której ze szczytu skały toczą się kamienie
żłobki krasowe – rowki po których płynie woda deszczowa