Odmienne i nieodmienne części mowy

Części mowy możemy podzielić na:

1. ODMIENNE - należą do nich:
- rzeczownik
- przymiotnik
- czasownik
- liczebnik
- zaimek (rzeczowny, przymiotny, liczebny)

2. NIEODMIENNE - należą do nich:
- przysłówek
- zaimek przysłowny
- przyimek
- spójnik
- wykrzyknik
- partykuła

ODMIENNE CZĘŚCI MOWY

1) Rzeczownik
Odpowiada na pytanie kto? co?. Rzeczowniki są nazwami osób, zwierząt, rzeczy, zjawisk i pojęć abstrakcyjnych.
Odmieniają się przez przypadki (deklinacja) i liczby (pojedyncza lub mnoga) oraz posiadają określony rodzaj gramatyczny (w liczbie pojedynczej: męski, żeński, nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy, niemęskoosobowy).

Pytania przypadków zależnych:
Mianownik kto? co?
Dopełniacz kogo? czego?
Celownik komu? czemu?
Biernik kogo? co?
Narzędnik z kim? z czym?
Miejscownik o kim? o czym?
Wołacz o!

2) Przymiotnik
Odpowiada na pytanie jaki? jaka? jakie?, czyj? czyja? czyje?, który? która? które?. Przymiotniki stanowią określenia rzeczowników i nazywają właściwości osób i przedmiotów.
Podobnie jak rzeczowniki odmieniają się przez przypadki, liczby, posiadają określony rodzaj gramatyczny. Przymiotniki podlegają również stopniowaniu. Wyróżniamy trzy stopnie: równy, wyższy i najwyższy.
Przymiotniki mogą stopniować się:
- regularnie (ładny, ładniejszy, najładniejszy);
- nieregularnie (zły, gorszy, najgorszy);
- opisowo (chory, bardziej chory, najbardziej chory).

3) Czasownik
Odpowiada na pytanie co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?. Czasowniki oznaczają czynności lub stany.
Odmienia się przez osoby, liczby, rodzaje, czasy, tryby, strony i tzw. aspekty.

Czasowniki dzielą się na dokonane i niedokonane.
a) Odmiana przez osoby i liczby:
Nieosobową formę czasownika nazywamy bezokolicznikiem np.: mówić
liczba pojedyncza
1 os. (ja) mówię
2 os. (ty) mówisz
3 os. (on, ona, ono) mówi
liczba mnoga
1 os. (my) mówimy
2 os. (wy) mówicie
3 os. (oni, one) mówią

b) Czasowniki w liczbie pojedynczej mogą posiadać rodzaj: męski, żeński lub nijaki; w liczbie mnogiej: męskoosobowy lub niemęskoosobowy.

c) Czasowniki mogą występować w trzech czasach:
- teraźniejszym (informują o czynności, która właśnie trwa np.: czytasz)
- przeszłym (informują o czymś, co miało miejsce w przeszłości np.: czytałeś)
- przyszłym (informują o czymś, co dopiero nastąpi np.: będziesz czytał)

d) Czasowniki mogą posiadać aspekt dokonany lub niedokonany:
- czasownik dokonany informuje nas o czynności, która została zakończona lub zostanie zakończona (np.: napisałeś, napiszesz);
- czasownik niedokonany informuje nas o czynności, która albo nie została jeszcze dokonana, albo cały czas trwa, albo będzie się odbywała w przyszłości, ale nie możemy określić ona się dokona (np.: piszesz, będziesz pisał)
UWAGA! Czasownik w czasie teraźniejszym występuje tylko jako czasownik niedokonany.

e) Czasowniki mogą występować w trzech trybach:
- oznajmującym - czytasz
- przypuszczającym - czytałbyś
- rozkazującym - czytaj!
UWAGA! Nie ma trybu rozkazującego dla pierwszej osoby ani dla liczby pojedynczej, ani dla mnogiej.

f) Czasowniki mogą występować w trzech stronach:
- czynnej np.: Ania myje kotka.
- biernej np.: Kotek jest myty przez Anię.
- zwrotnej np.: Kotek myje się.
UWAGA! Nie zawsze można utworzyć stronę zwrotną np.: Kasia maluje obrazek. (str. czynna), Obrazek jest malowany przez Kasię (str. bierna), ale obrazek nie może sam się malować (brak strony zwrotnej).

4) Liczebnik
Odpowiada na pytanie ile? który z kolei? Liczebniki liczebność lub kolejność.
Odmienia się podobnie jak rzeczowniki przez przypadki, liczby, rodzaje.
Liczebniki możemy podzielić na:
- Liczebniki główne np.: dwa, siedem, dwadzieścia itp.
- Liczebniki porządkowe oznaczające kolejność np..: pierwszy, drugi, trzeci.
- Liczebniki zbiorowe np.: dwunasty, osiemnasty, dwoje, troje, dziesięcioro.
- Liczebniki nieokreślone np.: kilka, kilkanaście.
- Liczebniki ułamkowe np.: pół, półtora, dwie trzecie.

5) Zaimek
- Zaimek rzeczowny
Odpowiada na pytanie kto? co?. W zdaniu pełni funkcję równoważnika rzeczownika. Podobnie jak rzeczownik, który zastępuje, zaimek rzeczowny może pełnić rolę podmiotu lub dopełnienia.
- Zaimek przymiotny
Odpowiada na pytanie jaki? jaka? jakie?. Zastępuje przymiotnik. Może pełnić w zdaniu funkcję przydawki.
- Zaimek liczebny
Odpowiada na pytanie ile? który z kolei?. Zastępuje liczebnik. W zdaniu przeważnie pełni funkcję przydawki.

NIEODMIENNE CZĘŚCI MOWY

1) Przysłówek
Odpowiada na pytanie jak? kiedy? gdzie?. Najczęściej stanowi określenie czasownika, przymiotnika, bądź innego przysłówka.

2) Zaimek przysłowny
Odpowiada na pytanie jaki? kiedy? gdzie?. Zastępuje przysłówek. W zdaniu może pełnić rolę okolicznika.

3) Przyimek
Są to wyrazy niesamodzielne. Łącza się przeważnie z rzeczownikami lub zaimkami rzeczownymi. Tworzą z nimi określenia czasowników, innych rzeczowników, przymiotników lub przysłówków. (Przykłady: po, przed, za, do, pod, nad, przy, z, ze.)

4) Spójnik
Łączy wyrazy oraz zdania składowe w zdaniu złożonym. (Przykłady: i, oraz, albo, lecz, ponieważ, dlatego.)

5) Wykrzyknik
Wyraża różnego rodzaju emocje (och!, ach!, oj!, ojej!) lub oddaje dźwiękonaśladowczo różne odgłosy (brzdęk!, bum!, łup!)

6) Partykuła
Są to wyrazy niesamodzielne, zazwyczaj służą wzmocnieniu znaczenia samodzielnych wyrazów (-by, -bym, byśmy, -byście, -byś, -że, -ż) np.: dajże, zróbże. Czasem mogą też modyfikować znaczenie samodzielnego wyrazu (nie, już, niech, by).