Rządy Aleksandra na Litwie

Jan Olbracht był królem polskim, ale jednocześnie przyjął tytuł supremus dux Lithuaniae, mające podkreślać trwanie unii z Litwą. Wśród historyków istnieje spór, czy doszło do zerwania związku z Litwą, czy tylko powrócono do systemu rządów z czasów Władysława Jagiełły i Witolda. Historycy litewscy podkreślają, że Wielkie Księstwo uzyskało suwerenność suwerenność jego przywódcy dążyli do konsolidacji państwa i uzyskania niezależności. W rzeczywistości wewnętrzną i zagraniczną polityką Wielkiego Księstwa Litewskiego kierował desygnowany na tron Aleksander. Współpraca Olbrachta z wielkim księciem litewskim Aleksandrem w polityce zagranicznej było na pewno ściślejsza niż z Władysławem, królem węgierskim i czeskim. W 1499 r., pod wpływem zagrożenia ze strony Moskwy, doszło do zawarcia tzw. unii krakowsko-wileńskiej. Było to w zasadzie przymierze dwóch suwerennych państw, które dotyczyło tylko wzajemnych kontaktów w sprawach dziedziczenia władzy. Porozumienie to anulowało wcześniejsze akty mówiące o inkorporacji Litwy.
W czasie panowania na Litwie Aleksandra Jagiellończyka dominująca stała się sprawa stosunków z księstwem moskiewskim, które w 1480 r. uniezależniło się ostatecznie od Tatarów i rozpoczęło ekspansję w kierunku zachodnim. Podstawowym celem polityki moskiewskiej stało się ?zbieranie? ziem ruskich, co miało podkreślać przyjęcie przez władcę tytułu ?gosudara [pana] całej Rusi?. Ziemie ruskie wchodziły wówczas wskład państwa moskiewskiego i litewskiego, a na ich pograniczu znajdowały się księstwa ruskie, które uznawały zwierzchnictwo bądź Moskwy, bądź Wilna. Wobec tego ?przechody? kniaziów kniaziów jednej strony na drugą były na porządku dziennym. Wykorzystując to, władca moskiewski Iwan III podnosić zaczął aspekt religijny i z prawosławia uczynił podstawowy element budowy państwa. Sprzyjała temu sytuacja na Litwie, gdzie prawosławie cieszyło się wprawdzie swobodą, ale to katolicyzm był religią państwową.
Aleksander podjął kroki w kierunku ustanowienia jedności wyznaniowej państwa. W 1495 r. uchwalono prawo wypędzające wszystkich Żydów z księstwa, chyba że w ciągu dwóch tygodni przyjmą chrześcijaństwo. Prawo to obowiązywało do 1503 r. Ponadto książę dążył do tego, by kościoły prawosławny i katolicki zawarły unię na zasadach określonych na soborze florenckim w 1439 r. Projekt ten upadł z powodu oporu Kościoła katolickiego, reprezentowanego przez biskupa wileńskiego Wojciecha Tabora, popieranego przez członków rady książęcej. Wprowadzenie unii kościelnej zachwiałoby uprzywilejowaną pozycją biskupów katolickich w radzie i podniosłoby prestiż kniaziów ruskich. W rezultacie od tego momentu, który potwierdził uprzywilejowaną pozycję Kościoła katolickiego, władcy moskiewscy będą się uważali za obrońców wiary prawosławnej, co wykorzystają w stosunkach z Litwą. W epoce nowożytnej religia stała się elementem walki politycznej, uważano, że usprawiedliwia ona ingerencję w sprawy wewnętrzne innych państw. A poddani sądzili, że w imię religii mają prawo występować przeciwko panującym. Władcom moskiewskim sytuację ułatwiały także zmiany ustrojowe zachodzące na Litwie, gdzie bojarzy przekształcali się w klasę ziemiańską i przestali stanowić groźny oręż w ręku wielkich książąt. Obserwujemy tu proces podobny jak w całej Europie ? średniowieczne państwo, którego siła zbrojna opierała się na pospolitym ruszeniu rycerstwa, zmienia się w państwo nowożytne o sile zbrojnej zależnej od sprawnego systemu fiskalnego. Niektórzy historycy nazywają to przejściem od państwa domeny do państwa podatków.
Panowanie Aleksandra charakteryzował wzrost roli politycznej możnowładztwa litewskiego. Przywilej ziemski z 1492 r. zapewnił mu udział w rządach krajem ? wielki książę miał rozdawać urzędy za zgodą rady, która także kontrolowała skarb. Wobec tych zjawisk można mówić o wprowadzeniu na Litwie systemu oligarchicznego.