Jak ma żyć człowiek? Kto, komu, jakich i jak udziela rad w Pieśni XI i w innych pieśniach Kochanowskiego?

Każdy człowiek zadaje sobie pytanie ; jak ma żyć? Odpowiedzi można znaleźć w zarówno ; Jana Kochanowskiego jak i w innych jego utworach. Jan Kochanowski to znakomity poeta polskiego renesansu. On jako pierwszy tworzył swą poezję w języku polskim. W pieśniach często nawiązywał do antycznej filozofii, udzielał cennych rad- jak żyć, wzorując się bezpośrednio na dekalogu. Napisał on wiele pieśni, które to podzielił na dwie księgi : Księgi Pierwsze i Księgi Wtóre.
Pieśń XI ("Stateczny umysł pamiętaj zachować(...)"), pochodzi ze zbioru Ksiąg Wtórych. W tym utworze nadawcą, czyli podmiotem lirycznym jest mędrzec, filozof, poeta doctus. Kieruje on swoje słowa do czytelnika-odbiorcy, którym jest każdy człowiek. Podmiot liryczny zwraca się do niego w drugiej osobie liczy pojedynczej, w trybie rozkazującym: ;pamiętaj; i określa go sformułowaniami takimi jak : "człowiek cnotliwy", "wieczny wygnaniec". Mimo, że w utworze tok myśli jest skierowany bezpośrednio do czytelnika (jednej osoby), jest to utwór generalny, a więc skierowany do każdego z osobna, bez różnicy na stan, majątek czy też wiedzę. Nadawca pragnie uzmysłowić odbiorcy, jak powinno wyglądać życie według Bożego prawa. Ważny jest również sposób udzielania przez podmiot liryczny rad- jest to pieśń dydaktyczno - refleksyjna, co wiąże się z występowaniem w niej stylu perswazyjnego, czyli retorycznego - charakterystycznego dla przemówień. Cechą takiego stylu jest przede wszystkim wybranie jakiegoś problemu do omówienia i następnie rozważanie na jego temat. Ponadto osoba mówiąca ma na celu przekonać słuchacza co do słuszności swych sadów. Dla podkreślenia słuszności swych rad, osoba mówiąca dokonuje różnorodnych wyliczeń, wartości i przykładów godnego życia. Nadaniu im prawdziwości sprzyjają także powtórzenia tych wyliczeń.
Autor udziela rad czytelnikowi . W pierwszej strofie zaleca zachowanie spokoju i trzeźwego umysłu niezależnie od sytuacji, w jakiej się znajdujemy. Zarówno dobre, jak i złe chwile przeminą, dlatego nie należy poddawać się nadmiernej rozpaczy, czy euforii. „Stateczny umysł pamiętaj zachować Jeśli cię pocznie nieszczęście frasować,”…
Człowiek powinien wystrzegać się emocji chwili i patrzeć na świat z pewnym dystansem- Fortuna jest bowiem kapryśna i w jednej chwili potrafi diametralnie zmienić ludzkie losy. Przyjmowanie jej wyroków ze spokojem i opanowaniem to jedyna szansa na szczęśliwe, godne życie, a więc zachowanie stoickiej równowagi wobec zmian losu. Aby jednak ją zachować, należy pamiętać, że ową równowagę gwarantuje głównie spokój umysłu (rozumu), cnota, a także zrozumienie świata i spraw nas otaczających, czyli równowaga wewnętrzna.
Kolejne dwie strofy to hołd dla filozofii epikureizmu. Autor podkreśla znaczenie zasady „Carpe diem” ("chwytaj dzień") - dostrzega radości płynące z przebywania z przyjaciółmi, spożywania dobrego jadła i trunków, jednakże wszystko musi byc określone pewnymi normami, granicami. …” Każ wino nosić, póki beczka leje, Póki wiek służy,a śmierć nie przyspieje!”… Jako idealne miejsce odpoczynku i rozrywki przedstawia naturę- to na jej łonie człowiek może zaznać spokoju i radości, docenić piękno i perfekcję świata. Opisana w Pieśni XI przyroda przywodzi na myśl bilijny raj, którego urokami człowiek powinien się delektować . Ważnym elementem człowieka poczciwego powinna być harmonia, zawarta między przyrodą a człowiekiem. Natura jest częścią ładu świata, i człowiek pod żadnym względem nie powinien tego ładu niszczyć. Wręcz przeciwnie- jego zadaniem jest dbać o przyrodę, aby wedle Boskiego nakazu była ona posłuszna woli człowieka. Sielankowy nastrój rad kończy przestroga płynąca od podmiotu lirycznego. Wspomina on o nieuchronności przed śmiercią oraz o Sądzie Ostatecznym, podczas to którego wszyscy wobec siebie będą równi, bez względu na zaszczyty, mienie i nazwisko - egalitaryzm śmierci (równość wszystkich wobec śmierci). …” Bądź się kto zacnym rodził i bogatym Bądź niewolnikiem: u śmierci nic na tym”…. Podsumowując, postawa, jaką powinien objąć człowiek w życiu, powinna opierać sie głównie na zasadach epikureizmu, jak i stoicyzmu. Pod tym wzgledem Kochanowski wzorował sie na radach dotyczących życia, wskazywanych przez Horacego.
W podobnym stylu utrzymane są też inne pieśni Jana Kochanowskiego. Są one mocno osadzone w renesansowych tradycjach historycznoliterackich, a wyznawane i propagowane przez Kochanowskiego wartości etyczne, stanowią swoiste połączenie filozofii antycznej, chrześcijańskich poglądów dotyczących życia i śmierci oraz renesansowego humanizmu. W Pieśni " Nie wierz Fortunie" poeta podkreśla zmienność losu. Mówi, ze Fortuna (dobra passa, szczęście) jest niestałą, nie można na nią liczyć. …”U Fortuny to snadnie, Że kto stojąc upadnie; A który był dopiero u niej pod nogami Patrzajże go po chwili, a on gardzi nami…”
Kiedy Fortuna odwróci się od człowieka, to wraz z nią odwracają sie od niego ludzie. Kiedy zaś sprzyja mu ona, człowiek ma wielu pochlebców i staje się typowym snobem. Dla człowieka rzeczą najważniejszą powinna być cnota, czyli wewnętrzna harmonia. Jest ona skarbem wiecznym, nieprzemijającym. Poeta w pieśni tej zaleca postawę stoicką. Kolejną pieśnią jest Pieśń IX ("Nie porzucaj nadzieje(...)"), w której Kochanowski porównuje życie ludzkie do natury. Jesień i zima są to pory zazwyczaj smutne, obfitujące w problemy. Czujemy się wtedy źle. Jednak powinniśmy cieszyć się myślą, że zawsze po zimie nadejdzie wiosna- pora ciepła, pachnąca, radosna. Kochanowski ukazuje harmonię ludzkiego życia z naturą. Powinnismy wiedzieć, że nie ważne to co złe, bo i tak dąży to ku dobremu. Wg poety powinniśmy żyć wg filozofii "złotego środka", czyli z umiarem. Bowiem życie z umiarem- gdzie niczego nie brakuje i niczego nadto, co potrzebne nie ma- jest życiem w pełni szczęśliwym. Człowiek powinien zachowywać się umiarkowanie w każdej sytuacji: dobrej i złej. Życie według takich reguł ma człowieka doprowadzać do osiągnięcia "szczęścia statecznego". Przykładem utworu, w którym podobnie jak w analizowanej Pieśni XI, występuje połączenie filozofii epikurejskiej i stoickiej, jest Pieśń IX- „Chcemy być sobie radzi” ze zbioru Ksiąg Wtórych. Pierwsze strofy stanowią pochwałę horacjańskiej maksymy „Carpe Diem” i radości cielesnych, namawiają do korzystanie z licznych uroków życia ziemskiego:
…„Rozkaż, panie, czeladzi
Niechaj na stół dobrego wina przynaszają,
A przy tym w złote gęśli albo w lutnią grają”…
W kolejnych wersach utworu pojawiają się przemyślenia podmiotu lirycznego, który próbuje sformułować prawdy życiowe, a także zastanawia się nad sensem i celowością ludzkich starań i myśli. Człowiek to podstawowy temat w twórczości Jana Kochanowskiego, w swojej Pieśni III stworzył wyznaczniki właściwego życia, dla człowieka który chciałby godnie spełniać to dumnie miano. Cechą podstawową tego gatunku jest kierowanie się rozumem, co odróżnia nas od zwierząt. Warto w tym miejscu zacytować fragment "Pieśni o dobrej sławie" w której poeta rozwinął ten wątek i wykazał konieczność pracy nad sobą, jeżeli tylko chce ktoś uchodzić za człowieka: …”I szkoda zwać człowiekiem, kto bydlęce żyje Tkając, lejąc w się wszytko, póki zstawa szyje; Nie chciał nas Bóg położyć równo z bestyjami: Dał nam rozum, dał mowę, a nikomu z nami". Kochanowski niejednokrotnie ukazuje w swoich pieśniach postawę patriotyczną. W piesni „ O cnocie” uczy mężności, odwagi, a także realistycznego podchodzenia do spraw ważnych. Pieśń ta ma wymowę uniwersalną, ponieważ w każdej chwili powinniśmy być otwarci do obrony własnej ojczyzny, jej kultury i historii podczas kazdego najmniejszego konfliktu. Powinniśmy czuć odpowiedzalność za siebie samych oraz za naród z jakiego wyrośliśmy. Słowo „cnota” poeta pojmował jako zespół pozytywnych cech człowieka i obywatela. Człowiekiem cnotliwym jest przede wszystkim ten, kto wszystkie swe siły poświęca ojczyźnie, nie myśląc przy tym, o czekających go zaszczytach. Propagując tę obywatelska postawę poeta stwierdza wprost : …"A jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym co służą ojczyźnie"…
W pieśni XI podobnie jak i w całym zbiorze pieśni, autor podejmuje próbę odpowiedzi na pytanie, które od dawna nurtowało ludzkość: „Jak żyć?”. Tym samym Jan Kochanowski dołączył do wielkich myślicieli, którzy usiłowali znaleźć odpowiednią filozofię i stworzyć szereg zasad i wskazówek, którymi człowiek mógłby kierować się w życiu codziennym przy podejmowaniu kolejnych decyzji. Kochanowski połączył stoickie i epikurejskie refleksje nad życiem, w starożytności czynił to Horacy, tym samym stworzył doktrynę zwaną horacjanizmem. Te dwa pozornie bardzo różne kierunki filozoficzne, które zostają w Pieśniach połączone i ukazane jako uzupełniające się nawzajem zbiory zasad i reguł. W centrum Kochanowski stawia kilka prostych wartości - opanowanie, spokój, wiara, umiejętność cieszenia się życiem i dostrzegania jego zalet przy jednoczesnym stronieniu od zbyt silnych emocji. Świat opisany w Pieśniach jest dobry i harmonijny a w idealnym pięknie przyrody widać rękę wszechmocnego i czuwającego nad ludzkością Boga.
Jan Kochanowski w swoich utworach daje przykłady, rady, które moga wskazywać jak żyć. Dąży do tego stosując bogatą gamę środków stylistycznych, wyliczeń, kontrastów, a także stosując tryb rozkazujący, który podkreśla ważność wszystkich tych słów. Wg poety człowiek powinien dążyć do wewnętrznego spokoju, równowagi i samodoskonalenia, które może zmienić poprzedni punkt widzenia na życie. Mędrzec radzi, aby przeżywać życie, jakby się miało żyć wieki i żyć, jakby sie miało umrzeć za chwilę. Człowiek renesancu może znależć harmonię i ład w utworach dawnych starożytnych filozofów i poetów. Nie można zapominać jednakże o bezkompromisowym połączeniu człowieka z naturą. Człowiek ma z nią współżyć, dbać o nią i opiekować się nią.
Pieśni Kochanowskiego maja wymowę uniwersalną. Dekalog jasno pokazuje zasady, których ludzie powinni sie trzymać i żyć wg. nich a z pewnością byłoby to szczęsliwe życie.