Wulkan

WULKAN miejsce na powierzchni Ziemi, w którym wydobywają się (lub wydobywały) z głębi Ziemi produkty wulkaniczne (erupcja); wulkany występują jako pojedyncze wzniesienia lub tworzą górskie kompleksy wulkaniczne. Wulkan ma kanał, którym dopływają z głębi Ziemi na powierzchnię produkty erupcji (lawa, materiały piroklastyczne, gazy wulk.); lejkowato rozszerzony wylot kanału nosi nazwę krateru wulkanicznego. Kształt i rozmiary wulkanów zależą od ilości i jakości wyrzucanych z głębi Ziemi materiałów, a także od sposobu ich wydobywania się. Rozróżnia się: wulkany eksplozywne, wyrzucające gwałtownie gazy i sypkie materiały bez wylewu lawy; wulkany te mają kształt stożka oraz rozległy i głęboki krater; wulkany wylewne (lawowe) dostarczają tylko ciekłej lawy, która się wydostaje z krateru bez większej eksplozji; kształt takiego wulkanu zależy od charakteru lawy; przy wydobywaniu się lawy o małej lepkości powstają wulkany tarczowe, które tworzą płaskie góry o łagodnie nachylonych stokach (Mauna Loa na Hawajach); przy wydobywaniu się lawy lepkiej (kwaśnej) następuje jej spiętrzenie, powstają tzw. kopuły lawowe (np. Lassen Peak w Ameryce Pn.); w przypadku wulkanów mieszanych (stratowulkanów) erupcje gazów i materiałów występują na przemian lub jednocześnie z wylewami lawy; wulkany takie mają kształt stożka, w ich partiach szczytowych powstają często wielkie zagłębienia, zw. kalderami. Rozróżnia się wulkany czynne (najczęściej mieszane Wezuwiusz we Włoszech), wygasłe (np. Kilimandżaro, Aconcagua) i drzemiące — wznawiające działalność czasami po setkach lat (np. Fudżi). Wybuchy powodują zniszczenia, np.podczas wybuchu Wezuwiusza wyrzucony popiół zmieszał się z deszczem i spowodował zasypanie kilku miast. Obecnie jest czynnych kilkaset wulkanów; rozmieszczenie ich wiąże się gł. ze strefami młodych ruchów górotwórczych, przy czym wulkany występują z reguły po wewn. stronie łuku górskiego (np. Wezuwiusz, Etna i wulkany Wysp Liparyjskich są w paśmie Apenin) lub w sąsiedztwie wielkich uskoków (np. we wsch. Afryce). Najwięcej wulkanów (ok. 340) grupuje się dookoła wybrzeży O. Spokojnego. Na terenie Polski nie ma czynnych wulkanów; w ubiegłych epokach geol. istniały tu jednak rozległe i aktywne rejony wulk., np. w okresie permskim w okolicach Krakowa.

WULKANY BŁOTNE, stożki błotniste lub kratery o różnej wielkości tworzące się wskutek wydobywania się gazów w miejscach wycieku węglowodorów; wydobywające się gazy mieszają się z wodą i zwietrzeliną, a gdy ciśnienie ich wzrasta, następuje wyrzucenie błotnistej mazi; wybuchy mogą się powtarzać rytmicznie; w.b. występują na obszarach roponośnych, m.in. na Kaukazie, w Rumunii.