Góry świętokrzyskie, geologia i krajobraz

Góry Świętokrzyskie oglądane z daleka rysują się na widnokręgu jako niewysokie wzniesienia, jakby garby wśród pagórkowatego terenu. Także z bliska nie zadziwiają ani wysokością pojedynczych wzniesień, ani dzikością stoków, ani też wysokością obszaru, który zajmują.
Góry Świętokrzyskie były przez wiele milionów lat niszczone przez wody płynące, deszcze, śniegi i lody. Spowodowało to obniżenie tych gór i złagodzenie kształtów. Góry Świętokrzyskie są chętnie odwiedzane przez turystów. Znajduje się tu niezwykła rozmaitość skał, różnorodne formy terenu, tajemnicze ruiny zamków, liczne zabytki bogatej przeszłości oraz ginące już lasy modrzewiowo jodłowe.
Dla krajobrazu Góry Świętokrzyskich charakterystyczne są niewysokie pasma górskie oddzielone rozległymi dolinami, w których leniwie płyną rzeki. Najwyższe pasmo tych gór - Łysogóry - zbudowane jest z bardzo twardych skał - piaskowców kwarcytowych. Skały te, mimo swej twardości, uległy w ciągu wieków silnemu zniszczeniu. Dzieła tego dokonała woda zamarzająca i rozmarzająca w szczelinach skalnych. Kwarcyty pękały i z litej skały tworzyły się głazy o ostrych krawędziach. Dziś możemy je oglądać na stokach Łysogór. Są to gołoborza. Do niedawna ozdobą krajobrazu tychże gór były lasy jodłowe i modrzewiowe. Dziś te lasy giną na skutek zanieczyszczenia powietrza. Najmniej odporne na zanieczyszczenia są jodły. lepiej znoszą je modrzewie i drzewa liściaste, gdyż zrzucają igły i liście na ziemię, co pozwala na coroczne pozbywanie się części trujących substancji. Resztki wspaniałej niegdyś przyrody chroni się w Świętokrzyskim parku narodowym.
Obszar gór ukształtowało fałdowanie kaledońskie i hercyńskie. Składają się one z równoległych pasm, oddzielonych szerokimi obniżeniami jednym z nich są Łysogóry z największym wzniesieniem: Łysicą (612 m n.p.m.). Krajobraz gór Świętokrzyskich ma charakter wyżynny. Jedynie pasmo Łysogór ma charakter gór niskich.


Góry Świętokrzyskie są najstarszymi górami w Polsce. Powstały w czasie kaledońskich ruchów górotwórczych, a ponownie wypiętrzone i sfałdowane zostały w orogenezie hercyńskiej.
Budowa geologiczna Gór Świętokrzyskich jest bardzo zróżnicowana. Pasmo główne w skład którego wchodzą m.in. Łysogóry zbudowane jest z najstarszych skał kambryjskich. Podobnie dno Doliny Chęcińskiej oraz południowe pasmo wzniesień ciągnące się od Pasma Zgórskiego po Wygiełzowskie.
Z okresu ordowiku oraz syluru pochodzą osady( łupki szarogłazowe dla syluru) z których zbudowane jest m.in. dno Doliny Wilkowskiej. Pasma Chęcińskie i Zelejowskie znajdujące się w okolicach Chęcin zbudowane są z osadów dewońskich.
W Górach Świętokrzyskich występuje także niewielka ilość utworów z karbonu i permu. Zlepieńce zygmuntowskie zbudowane z dolomitowych otoczaków wieku dewońskiego, spojone kalcytowym matriksem; pochodzące z tego ostatniego okresu wydobywane są w kamieniołomach na Czerwonej Górze w Paśmie Bolechowickim. Karbon natomiast jest reprezentowany przez łupki krzemionkowe. Można znaleźć wychodnie w polu przy zachodniej scianie kamieniołomu Kowala. Utwory triasowe występują w zachodnim przedłużeniu pasma głównego m.in. w pasmach Dobrzeszowskim i Oblęgorskim i reprezentowane są przez utwory piaskowcowe i ilaste.
Z osadów jurajskich zbudowane są Grzywy Korzeczkowskie oraz Grząby Bolmińskie. Utwory kredowe spotykane są w zasadzie tylko na obrzeżach Gór Świętokrzyskich. Z okresu trzeciorzędu i czwartorzędu pochodzą utwory powstałe w wyniku erozji masywu Gór Świętokrzyskich, a także less nawiany przez wiatr.
Pokrywa geologiczna Gór Świętokrzyskich była tworzona przez wiele er. W ordowiku i sylurze osadziły się na tych terenach wapienie, piaskowce, margle. W Dewonie w Górach Świętokrzyskich powstały piaskowce o czerwonym zabarwieniu, nastąpiła ponowna transgresja, powstały wapienie, gromadzą się wapienie i łupki. Następnie w permie w Górach Świętokrzyskich oraz w rejonie Śląsko-Krakowskim następuje działalność wulkaniczna, powstają porfiry i melafiry. Podczas trwania triasu i jury w Górach Świętokrzyskich wytworzyły się pokłady rud cynku i ołowiu oraz rud żelaza.
Region jest bogaty w złoża mineralne, w przeszłości wydobywano tu: żelazo, miedź, ołów, srebro. Obecnie eksploatuje się kamienie budowlane, m.in. wapienie (tzw. marmury kieleckie) i piaskowce.

Tak o Górach Świętokrzyskich pisał niegdyś poeta:
I mnie miłe Gór Świętokrzyskich knieje,
Na których wiecznie list się zielenieje.
A między inszych wyższa pięknym brakiem
Zbawiennym pańskim uczczona jest znakiem.