SZLACHTA
Stosunki polskie charakteryzowała wyjątkowa, w porównaniu z innymi państwami europejskimi, liczebność stanu szlacheckiego, np. we Francji czy w Niemczech stan ten liczył niespełna 1% ludności kraju, w Hiszpanii i na Węgrzech, które słynęły z dużej liczebności szlachty około 5%, w Polsce należało do niego 10% ludności. Uzyskanie wyłącznego wpływu na sprawy państwowe, zdobycie kosztem mieszczan i chłopów różnorakich przywilejów, niezwykle szeroki w porównaniu z wieloma innymi krajami - zakres swobód osobistych spowodowały wytworzenie się określonej mentalności, obyczajów, wreszcie ideologii wewnątrzgrupowej. Przyczyniło się to zarazem do polonizacji, a co najmniej asymilacji państwowej szlachty wodzącej się z kręgów uprzywilejowanych innych narodowości zamieszkałych na obszarze Rzeczypospolitej. Jedną z podstawowych zasad ideologii szlacheckiej była koncepcja równości wewnątrz stanowej, czyli jak mówiono - równości narodu szlacheckiego. "Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie" - głosiło popularne przysłowie. W rzeczywistości stan ten był zróżnicowany, przede wszystkim pod względem ekonomicznym. Wielcy właściciele ziemscy byli w mniejszości; przeważał masa drobnej szlachty, posiadaczy cząstek wsi, często właścicieli jednego gospodarstwa tzw. szlachta zaściankowa i nie posiadające w ogóle ziemi tzw. gołota. Mimo braku, odmiennej aniżeli w wielu innych państwach, prawnego uprzywilejowania arystokracji, możnowładztwo stanowiło wyraźnie wyodrębniająca się jakkolwiek często zmienną co do składu grupę.
MIESZCZAŃSTWO
Według najbardziej optymistycznych rachunków tworzyło stan równie liczny jak szlachta. Było wewnętrznie zróżnicowane i zdezintegrowane. Miasta i mieszczanie utracili stopniowo wpływ na bieg spraw państwowych. Pozbawiono ich prawa piastowania urzędów państwowych oraz wyższych godności kościelnych; doszło nawet do ograniczenia niektórych praw cywilnych, przede wszystkim prawa do posiadania ziemi. Nie istniało jednolite prawo ani jednolity, ogólnopolski stan mieszczański. Mieszczanie z miast należących do Rzeczypospolitej, tzw. miast królewskich, znajdowali się głównie na ogół w lepszej sytuacji od mieszczan żyjących w miastach prywatnych, należących z tytułu własności ziemi, na których powstały, do bogatszej szlachty czy wchodzących w skład "państw" magnackich. Przywileje uzyskane przez mieszczan jednego miasta służyły tylko jego mieszkańcom, a ściślej tym spośród nich, którzy posiadali dziedziczne prawa obywatelskie czyli obywatelstwo. W konsekwencji miasta niejednokrotnie konkurowały ze sobą, nie potrafiły też w sposób jednolity występować w obronie własnych interesów. Ułatwiło to szlachcie uzyskanie przywilejów ekonomicznych, między innymi dających jej monopol handlu zboże, które podcięły rozwój miast.
ŻYDZI
Konkurencyjną wobec mieszczan pozycję zajmowali żydzi- żyjący z handlu, trudniący się udzielaniem szlachcie kredytu, szynkarstwem, w mniejszym stopniu rzemiosłem. Ich liczebność oceniano na około 3% ogółu ludności. Byli uważani za sui generis stan wyposażony w liczne przywileje, własne sądownictwo i szeroki samorząd. Żyli oni w dobrowolnej izolacji językowej, obyczajowej i religijnej, zamieszkując wyodrębnione dzielnice miast czy ich przedmieścia, albo, w większym rozproszeniu, wieś . Na tle prześladowań, jakim podlegali w innych krajach europejskich, ich położenie w Polsce wyróżniało się na korzyść.
CHŁOPI
Podstawowa masa ludności Rzeczypospolitej stanowiła ponad 75% ogółu mieszkańców. Etnicznie byli znacznie zróżnicowani. Niemały procent chłopów, zwłaszcza na wschodnich obszarach państwa nie mówiła językiem polskim jako rodzimym. System pańszczyźniany opierał się na stałym związku dążeniu szlachty do wzrostu obciążeń chłopskich. Zwiększonym wymiarem robocizny rekompensowano bowiem jej niewielką wydajność. Obok zależności ekonomicznej istniała zależność osobista - poddaństwo. Pan reprezentował wobec chłopa władze państwową nie tylko administracyjną, ale i sądową. Bez jego zgody chłop nie mógł opuścić ziemi, nie mógł się żenić i uczyć dzieci zawodu. Warunki bytowania powodowały, że niski był poziom kulturalny chłopów. Na wsi nie istniał system edukacyjny. W pewnym tylko zakresie funkcję tę sprawował Kościół katolicki, który przyczyniał się też do integrowania językowego chłopów z resztą polskojęzycznych ludności. Kościół greckokatolicki, a zwłaszcza prawosławny, wychowywały chłopskich wyznawców w odmiennych, niepolskich tradycjach językowo- kulturalnych, przyczyniając się do stopniowego wykształcenia się wśród nich odrębnej świadomości społeczno- narodowej. Łączyła się ona wyraźnie uzewnętrznianiem antagonizmem klasowym w stosunku do polskiej szlachty. W konsekwencji co najmniej do połowy XVII w. Ziemie wschodnie Rzeczypospolitej stały się terenem, na którym niemal nieustannie trwał, różny do natężenia zbrojny opór chłopski. Spowodowały poddaństwem odseparowanie chłopów od państwa negatywnie wpływało na kształtowanie się więzi narodowej. Osłabiono też Rzeczpospolitą. Już XVII podnosiły się sporadycznie głosy domagające się zasadniczej poprawy położenia chłopów...
Konstytucja 3 maja, druga na świecie ustawa zasadnicza dokonywała głębokich przemian w ustroju Rzeczypospolitej. Określała prawa i obowiązki mieszkańców kraju oraz zasady organizacji władzy w państwie.
Szlachta zachowała swoje przywileje: wolność, nietykalność osobistą, pełno prawo własności, zwierzchnictwo nad chłopami. Przynależność do stanu szlacheckiego, która wynikała z urodzenia powiązano z posiadaniem ziemi i funkcją społeczną. Konstytucja traktowała szlachtę "Za najpierwszych obrońców wolności i konstytucji"
Mieszczanom zapewniono nietykalność osobistą, prawo do nabywania dóbr ziemskich i dostęp do najniższych urzędów państwowych. Mieszczanin nie mógł zostać oficerem kawalerii narodowej. Wbrew oczekiwaniom miasta nie uzyskały pełnoprawnej reprezentacji w parlamencie.
Chłopów konstytucja wzięła pod opiekę prawa rządu krajowego. Nieliczne szczegółowe postanowienia Ustawy Rządowej w ograniczonym stopniu zmieniały położenie prawne ludności wiejskiej. Umowy między dziedzicami i chłopami miały wiązać obie strony. Wolność osobistą uzyskiwali dawni zbiegowie decydujący się powrócić do kraju. Ponadto wolność osobistą zapewniano chłopom z innych państw, zamierzający osiedlić się w Polsce. Zakres reform chłopskich w Konstytucji 3 maja spotkał się od razu z krytyką ze strony różnych ugrupowań i środowiska.
Polska Konstytucja z 1791 r. zachowała więc stanowy charakter społeczeństwa. Naczelnym organem w państwie pozostał dwuizbowy sejm. Władze wykonawczą sprawował król z ministrami. Konstytucja 3 maja stała się symbolem dążeń do odzyskania niepodległości i suwerenności Rzeczypospolitej niezależnie od trudności wewnętrznych i zagrożeń zewnętrznych.