W powieści Żeromskiego możemy mówić o ewolucji uczuć: osobistych (miłość do Biruty, matki) i patriotycznych.
Najbardziej wyeksponowane są uczucia patriotyczne - Borowicz niemalże zrusyfikowany staje się tym bardziej gorliwym patriotą wtedy, gdy zrozumie swoje błędy.
Łączą się tu dwie drogi życiowe - droga miękka, kapryśna, nieraz nie konsekwentna, syna szlacheckiego Marcina Borowicza, która kołając po werdepach młodzieńczej beztroski, potrącając o przepaść zrusyfikowania się, doprowadza do twardego gruntu, podmurowanego doświadczeniem i bólem, twardą szkołą życia, oduczająca miękkości - i twardy, prosty kurzem pokryty, chłopski gościniec Andrzeja Radka