1. Zdefiniowanie miasta jako przestrzeni
Miasto jawi się przede wszystkim jako przestrzeń ludzkiego życia. Jedni uciekają od niego na wieś lub na łono natury, inni nie potrafią bez niego żyć. Miasto od stuleci zmieniało swoje oblicze, ewoluując od greckich polis do dzisiejszych metropolii. Niektórym miasto dawało szybką możliwość awansu społecznego, innych spychało w nędzę.
2. Człowiek wpisany w przestrzeń urbanistyczną
Człowiek jest w coraz większym stopniu zwierzęciem zurbanizowanym. Pęd do miast, chociaż widoczny we wszystkich krajach, najsilniej zaznacza się w krajach uprzemysłowionych. Współczesne metropolie pełne są pięknych budynków ze stali i szkła, nie przypominają jednak miast z otoczonymi murami o ciasnych i wąskich uliczkach, pełnych nieczystości. Fenomen miasta polega na tym, ze jest to miejsce, w którym człowiek może odnieść sukces zdobywając zawód, wiedzę, ale równocześnie może ulec destrukcji, ponieważ rodzi ono także zagrożenie. Anonimowy tłum mieszkańców zawsze rodził niebezpieczeństwo. Dziś mamy gangi, szajki, nielegalne podziemie, ale i w ubiegłych wiekach w tych miejscach kwitła bezkarność. We wszystkich stolicach Europy znajdziemy piękne i zadbane dzielnice, jak i slumsy, które przerażają tak jak Powiśle przeraziło Wokulskiego w „Lalce” Bolesława Prusa.
3. Przedstawienie Warszawy w Lalce Bolesława Prusa
a) Miasto jako bohater
Bohaterem utworu, Bolesława Prusa, jest Warszawa – jako przykład zamkniętego świata, rządzącego się swoimi prawami. Realistyczne przedstawienie stolicy opiera się na dokładnym opisie zarówno wyglądu budynków, jak i ukazaniu grup społecznych. Prus był tak dokładny w opisie Warszawy, że do dziś czytamy „Lalkę” jak przewodnik po stolicy.
"Lepsza Warszawa" to obszar między Kolumną Zygmunta a Pomnikiem Kopernika. Jest elegancka "W ogóle ulica przedstawiała się czysto, spokojnie i wesoło." gwarna, kolorowa (...) jest to chyba najżółciejsze miasto pod słońcem." Brukowane ulice pełne są powozów, a chodnikami w obie strony podążają tłumy ludzi. W takim miejscu swój sklep ma Wokulski, w podobnej dzielnicy stoi kamienica należąca do Łęckiego. Miasto w tym miejscu jest zadbane, czyste i bezpieczne. W bramach stoją stróże. Inne reprezentacyjne części miasta - uwiecznione w powieści - to Aleje Ujazdowskie i Łazienki, czyli miejsca spotkań zamożnych mieszkańców stolicy.
b) Brzydota Warszawy jako realizm
W powieści mamy opisane Powiśle. Tutaj nie ma kamienic, kolorów. Domy to rudery, pozapadane w ziemię, zamieszkane przez nędzarzy, biednych robotników. Są to ludzie, którzy żyją w skrajnej nędzy. Chorzy, biedni "(...)obdartych mężczyzn, mizernych dzieci i kobiet niezwykle brudnych (...)" i często bez dachu nad głową. Zdegenerowani fizycznie i psychicznie. Brak środków do życia powoduje, że mieszkańcy tej dzielnicy trudnią się prostytucją i zbrodnią. Na co dzień spotykają się ze śmiercią, cierpieniem i zbrodnią. Domy na Powiślu to ruiny, a ich mieszkańcy to wiecznie czekający na pracę ludzie.
4. Charakterystyka Rzymu
Było to potężne miasto z dużą liczbą świątyń i pięknych pałaców należących do najzamożniejszych obywateli państwa. Bogate części miasta stanowiły liczne miejsca kultu, wznoszono tam okazałe świątynie, zdobione złotem, marmurem, drogimi kruszcami i cennymi dziełami sztuki. Rzym prowadził nieustanne podboje, a nowe ziemie dostarczały drogich materiałów. Do Rzymu przywożono liczne dzieła sztuki.
W powieści Quo Vadis Rzym ukazany został w momencie upadku starego świata i narodzin wiary chrześcijańskiej. Rzym jest miastem przepychu i rozpusty, rządzonym przez szalonego Nerona. To miejsce, w którym zderzają się dwa światy: pogańskich Rzymian oraz cichych i pokornych chrześcijan.
a) Struktura mieszkańców
Henryk Sienkiewicz w powieści Quo Vadis ukazał życie w starożytnym Rzymie. Jego mieszkańców można podzielić na dwie grupy: pogan i chrześcijan. Ich postawa i cele w życiu były zupełnie odmienne. Politeiści zostali przedstawieni jako niemoralne bestie, żądne wyłączcie zabaw, przyjemności i dóbr materialnych, traktujące życie drugiego człowieka jak rzecz nieistotną i błahą, w przeciwieństwie do chrześcijan, dla których najważniejsza była miłość do bliźniego i oddanie się najwyższemu i jedynemu Władcy- Bogu.
Jednak wśród pogan możemy znaleźć również postacie pozytywne, takie jak Petroniusz, Akte i Eunice, negatywnymi bohaterami byli: Neron, jego żona Poppea i Tygellinus.
b) Plastyczność opisu miasta
Kultura Rzymu stworzyła wspaniałe dzieła sztuki - rzeźby, architektury, literatury - i myśli ludzkiej realizującej się zwłaszcza w dyscyplinach filozoficznych i prawie. Poczucie piękna, potrzeba pomnażania osiągnięć artystycznych egzystuje w tym świecie razem z drastyczną nierównością społeczną (niewolnictwo), wyzyskiem, podbojami, rzezią, tyranią.
Rzymianie zatracają poczucie umiaru. To, co rozumiano pod pojęciem swobody i przyjemności, z czasem rozmija się z prawdziwą radością życia. Rozwiązłość i rozpusta, fałszywy zachwyt i morderstwo pociągają za sobą lawinę podobnych zachowań. Orgiastyczne uczty, despotyzm rządów, uzależnienie od wartości materialnych, cynizm i podstęp. Barwny, plastycznie ukazany Rzym z czasów Nerona sam siebie skazał na zagładę. Za postępowaniem nie znających umiaru obywateli Wiecznego Miasta nie stoi nic więcej.
c) Symboliczne znaczenie Rzymu
Nie mogąc otwarcie wyznawać swej wiary, chrześcijanie posługiwali się symbolami, które malowali na ścianach katakumb, częściej jeszcze żłobili na płytach marmurowych, które zakrywały groby.
d) Rzym jako miasto równe całemu państwu
Obraz dwóch światów w powieści - upadającego pogańskiego Rzymu i rodzącego się chrześcijaństwa Starożytny świat pogański to potęga rządząca i wszechmocna, zadziwiająca ludzkość wspaniałością swojej kultury, bogactwem form życia i myśli filozoficznej. Stworzył on trwałe pomniki architektury, literatury, filozofii i prawa. Z jednej strony był to świat przepychu i bogactwa, poczucia piękna, radości i różnorodności życia, a z drugiej świat niewolnictwa, wyzysku, wojen, rzezi i okrutnych, despotycznych rządów.
5. Przedstawienie Petersburga w powieści Dostojewskiego Zbrodnia i kara:
Dostojewski ukazał Petersburg jako miasto brudne, szare i ponure. Mieszkania są małe, ciemne, przypominające szafy. Petersburg ma ubogie ulice, na których szerzy się prostytucja, przestępczość. Zamieszkują je ludzie z najniższych warstw społecznych, biedni, szukający lepszych warunków do godnego życia. Dostojewski pokazuje zepsucie tego miasta: nędzę, głód, pijaństwo, choroby, chciwość pieniądza.
a) Ukazanie biedoty miasta
Petersburg z powieści Fiodora Dostojewskiego to miejsce szczególne, sam pisarz określił je jako „najbardziej teoretyczne, wymyślone miasto świata". Krzywe zaułki, zatłoczone place, rudery, w których mieszkają nędzarze. Podejrzane hoteliki, domy publiczne, spelunki, ciasne mieszkania, przechodnie pokoje. Szczegółowo przedstawia pisarz chaos i brzydotę rzeczywistości: pijaństwo, prostytucję, wyzysk, wzrost przestępczości.
Petersburg, widziany oczyma głównego bohatera, jest miastem, które doprowadza swych mieszkańców do demoralizacji i upadku. Nędza odziera z godności nawet jednostki najbardziej dumne i honorowe.
b) Miasto ukrywające tajemnice
W ty mieście może się zrodzić i urzeczywistnić pomysł zbrodni.
Petersburg jest więc miastem odpychającym i prowokującym do przestępstwa. Ukazane tu okolice placu Siennego, dzielnica zamieszkała przez ludzi nisko sytuowanych, pozbawionych pracy, nie potrafiących udźwignąć kosztów kształcenia, zmuszonych do zdobywania pieniędzy wszelkimi sposobami, szukających zapomnienia w alkoholu, udręczonych chorobami. Rozmowy bohaterów często dotyczą kłopotów finansowych, weksli, zastawów, lichwiarskich procentów, małżeństwa dla pieniędzy.
6. Podsumowanie
Miasto w utworze Prusa to miejsce kontrastów, przenikania się wartości dobrych ze złymi, a jednocześnie znieczulicy (niewielu z wrażliwością spoglądało na życie biedoty).
Gniazdem rozpusty i zbrodni jest Rzym z czasów Nerona ukazany w Quo vadis. Lśni on zbytkiem, dostarcza igrzysk zarówno niepewnym jutra patrycjuszom, jak i motłochowi, spragnionemu chleba i brutalnej rozrywki. Wreszcie płonie na rozkaz znudzonego cezara.
Petersburg w powieści Dostojewskiego to miasto mroczne, ciasne, duszne, dlatego tak łatwo legnie się tu wszelki występek i zbrodnia.
Miasto ma różne oblicza- niezależnie od czasu i przestrzeni, w jakiej się znajduje. Udziela schronienia spragnionym anonimowości, ale i przeraża zawrotnym tempem życia.
