Przyczyny rozpadu ZSRR

30 grudnia 1922 roku powołano Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich obejmujący tereny azjatyckie od morza Czarnego i Bałtyku do oceanu Spokojnego. Potężne państwo, mające znaczącą przewagę w ówczesnym świecie, po II wojnie światowej uważane za pogromcę III Rzeszy, w rzeczywistości okazało się kruchym tworem, zmierzającym ku upadkowi już po śmierci głównego przywódcy - Józefa Stalina w 1953 roku. W rezultacie, tuż przed 69 rocznicą powołania ZSRR, w grudniu 1991 roku nastąpił jego rozpad .

Jedną z pierwszych przyczyn rozpadu ZSRR już na samym początku jego istnienia było ustalenie granic poszczególnych republik. Tworząc sieć jednostek administracyjnych, Stalin chciał zjednoczyć je za pomocą polityki centralnej. Był bardzo dobrym politykiem, zadbał o wszystkie szczegóły swojego planu, który następnie perfekcyjnie realizował, np. wprowadzenie kultu jednostki, jednak nie udało mu się przezwyciężyć problemów etnicznych w poszczególnych republikach, w których mimo obecności obwodów innych narodowości, funkcjonowały również autonomiczne struktury. Obywatele nie zapomnieli o swojej przynależności kulturowej i narodowościowej. Owe poczucie tożsamości narodowej podsycały również demonstracje w państwach Europy Środkowej m.in. 1956 roku w Polsce (np. "polski październik"), powstanie na Węgrzech, w Czechosłowacji ("praska wiosna" 1968 r.). We wszystkich wymienionych strajkach interwencję podjęła Armia Czerwona, co w dodatku było tłumieniem chęci demokratyzacji życia i nie działało na korzyść Związku Radzieckiego.

Podczas rządów Nikity Chruszczowa a następnie Leonida Breżniewa, widoczny stał się zastój gospodarczy, który przerodził się w kryzys. Przejawiał się on m.in. równą stawką pensji niezależnie od wykonywanej pracy, co wpłynęło na spadek wydajności. Gospodarka centralnie planowana wyraźnie kulała, gdyż powszechna stała się korupcja oraz marnotrawienie surowców. Częstym zjawiskiem stały się również katastrofy ekologiczne, spowodowane nieudanymi eksperymentami rosyjskich naukowców i inżynierów np. zmiana biegu rzeki, aby nawodnić pustynne tereny. Dodatkowo nastąpiło obniżenie poziomu wykształcenia oraz opieki medycznej, co zgrało się w czasie ze wzrostem występowania alkoholizmu. Społeczeństwo znajdowało się w fatalnej sytuacji i straciło wiarę w komunizm.

Jakby tego było mało, L. Breżniew rozpoczął interwencję zbrojną w Afganistanie, czym naraził się opozycji oraz środowiskom islamskim, czego nie przewidział. Tym samym komunizm zyskał kolejnych przeciwników. Wycofanie Armii Czerwonej z tych terenów było, ku zadowoleniu Zachodu, przejawem słabości systemu oraz nieudolności polityki Breżniewa i jego następców.

Następnie rządy objął Jurij Andropow, a po nim Konstantin Czernienko. Obie kadencje trwały krótko, jednak brak odpowiednich reform sprawił, że kolejny sekretarz generalny Michaił Gorbaczow, który objął rządy w marcu 1985 roku, miał przed sobą nie lada wyzwanie, gdyż państwo i jego gospodarka były w stanie krytycznym. Brak sprawnego rolnictwa zmuszał do importowania np. zboża a przemysł nie odpowiadał ówczesnym potrzebom ludności. Dodatkowo ZSRR przegrało w wyścigu zbrojeń z USA, ze względu na realizację tam "doktryny Reagana", która zakładała wzmożoną produkcję broni itp. oraz tzw. program wojen gwiezdnych. Związek Radziecki chcąc utrzymać swoją pozycję, również zwiększył wydatki na zbrojenia, niestety jego gospodarka nie była tak efektywna jak amerykańska, dlatego przywódcy ZSRR zmuszeni byli przeprowadzić reformy. To z kolei oznaczało odejście od zasad ustroju socjalistycznego.

Reformy wprowadził pierwszy prezydent ZSRR wybrany w wolnych wyborach, Michaił Gorbaczow. Przede wszystkim obejmowały one pierestrojkę tzn. przebudowę, zakładającą m.in. zdemokratyzowanie gospodarki, co w efekcie oznaczało powolne wprowadzenie podstaw wolnego rynku (przedsiębiorstwa pracowały na własny rachunek). Dodatkowo organizacje państwowe i społeczne działały otwarcie, a środki masowego przekazu prezentowały odważne opinie. Działo się tak dzięki zasadzie głasnost, czyli jawności, dzięki której zniesiono cenzurę. Owa demokratyzacja przyczyniła się do obalenia rządów komunistycznych.

Kolejną przyczyną rozpadu socjalistycznego Związku była współpraca z demokratycznym Zachodem oraz porozumienia z KBWE, organizacją mającą na celu pokojowe rozstrzyganie sporów i współpracę. ZSRR zawarł traktaty zawarte z USA o rozbrojeniu obu państw, przyczyniły się do zmniejszenia wydatków na zbrojenia i odejście od groźby wybuchu kolejnej wojny. Ponadto w 1991 r. w ChRL zapadła decyzja o przebiegu granicy między ZSRR i Chinami, dodatkowo zmniejszając liczbę wojska na terenach przygranicznych. Posunięcia te miały zapewnić pokojowe stosunki z innymi państwami.

W czerwcu 1991 prezydentem Rosji został przedstawiciel obozu demokratycznego - Borys Jelcyn. W czasie jego rządów miał miejsce pucz moskiewski (19 sierpnia 1991 r.) , który przyspieszył rozpad ZSRR. Przewodniczył mu wiceprezydent Giennadij Janajew, który wraz z szefem KGB Władimirem Kriuczkowem, ministrem obrony Dmitrijem Jazowem i ministrem spraw wewnętrznych Borisem Pugo. Byli oni przeciwni zmianom zachodzącym w Związku Radzieckim, zmierzającym do przekształcenia go w federację. Wystąpienie to było źle zorganizowane i nieudolne, a po dwóch dniach aresztowano jego przywódców. Jedynym sukcesem było aresztowanie Gorbaczowa, którego wkrótce uwolniono. Na nieszczęście dla niego, stracił poparcie wśród społeczeństwa. W tym czasie w ślady Litwy, która 11 marca 1990 roku ogłosiła niepodległość, poszły kolejne państwa: Łotwa i Estonia, a następnie Ukraina i Białoruś. Skutkiem puczu było zdelegalizowanie partii komunistycznej działającej na terenie Federacji Rosyjskiej, co w połączeniu ze wspomnianym ogłoszeniem niepodległości państw ZSRR, bezpośrednio spowodowało jego rozpad.

Zamierzenie utworzenia ZSRR okazało się dobrym posunięciem (Rosja stała się potęgą), jednak utrzymanie go w takim stanie, jaki zakładał plan jego powstania, przerósł jego przywódców. Kryzys gospodarczy i problemy społeczne połączone ze zróżnicowaniem narodowościowym wpłynęły na politykę elit rządzących, które starały się za wszelką cenę utrzymać socjalizm i kontrolę nad państwem. To z kolei doprowadziło do samodestrukcji systemu i rozpadu Związku socjalistycznych Republik Radzieckich.