Ustrój polityczny Starożytnego Rzymu

W Rzymie w ciągu lat kształtował się ustrój polityczny. Rządy ulegały zmianom, miały różny charakter.

Po powstaniu Rzymu na jego terytoriach ok. VIII w. p.n.e powstała forma rządów zwana monarchią. Władzę nad Rzymem sprawowało 6 królów. Posiadali oni pełną władzę cywilną, sądowniczą, wojskową i kapłańską. Po śmierci króla jego władza przechodziła w ręce senatu, który co pięć dni powoływał radę dziesięciu interreksów, która zastępowała władcę. Nowy król był wybierany przez zgromadzenie mieszkańców i zatwierdzany przez senat mógł pełnić swoje obowiązki.

Przy boku króla działał senat - rada doradców. Należeli do niego przedstawiciele możnych rodów. Z początku było ich 100, później 300. Senat w Rzymie miał głos doradczy. Zgromadzenie Ludowe dokonywało wyboru króla, miało ograniczone kompetencje. Należeli do niego patrycjusze i plebejusze, którzy z czasem zostali odsunięci od władzy.

W 509 r. p.n.e w Rzymie doszło do obalenia ostatniego króla i powstała republika. Była to forma ustroju, w którym rządy należały do zgromadzenia wszystkich obywateli, senatu, urzędników, dwóch konsulów, pretorów, edylów, kwestorów i cenzorów.

Najważniejsze decyzje zarezerwowane były dla senatu i Zgromadzenia Ludowego, które decydowało o wypowiadaniu wojny, zawieraniu pokoju, wyborze urzędników czy uchwalaniu prawa.
Senat posiadał inicjatywę ustawodawczą. Proponował projekty nowych praw, prowadził politykę zagraniczną, kontrolował działania urzędników oraz finanse państwa. Urzędnicy sami pokrywali koszty sprawowania swoich urzędów. Należeli do nich pretorowie, edylowie, kwestorzy oraz cenzorzy. Wybierani zostawali na rok. Wyjątkiem byli cenzorzy, których kadencja trwała 5 lat.

Pierwszą grupą urzędników byli pretorowie. Zajmowali się oni sądownictwem. Mogli proponować nowe rozwiązania prawne.

Drugą grupę stanowili edylowie. Byli to urzędnicy administracyjni. Sprawowali oni nadzór nad porządkiem i bezpieczeństwem miasta, pracami publicznymi itp.

Kolejną grupę stanowili cenzorzy. Dysponowali oni listą obywateli, w tym senatorów. Ich obowiązkiem było przestrzeganie zasad moralności w Rzymie.

Następną grupą byli kwestorzy. Byli to poborcy podatkowi. Sprawowali kontrolę nad finansami państwa.

Najwyższa władza w Rzymie należała do dwóch konsulów, wybieranych na rok kadencji. Musieli oni mieć ukończone 43 lata i wcześniej sprawować urzędy. Rządzili oni miastem, dowodzili wojskiem. Byli reprezentantami państwa, pełnili funkcje religijne.

W razie zagrożenia państwa lub w czasie wojny na okres 6 miesięcy powoływano dyktatora.

Wśród urzędników odrębne miejsce zajmowali trybuni ludowi. Byli to reprezentanci plebsu w senacie. Nietykalni, mieli możliwość wycofania ustaw z senatu. Posiadali prawo sprzeciwu wobec decyzji urzędników i senatu, gdy ta narażałaby na szkodę plebs.

W II w. p.n.e nastąpił kryzys republiki rzymskiej. Przyczyną było niedostosowanie ustroju miasta - państwa do powiększającego się Imperium Rzymskiego, wzrost znaczenia dowódców wojskowych, a także ich niezadowolenie z tego, że nie przyznawano im triumfu. Powstała dyktatura. Od II w. p.n.e zaczęło się wymuszanie przez dyktatorów przedłużenia kadencji. Chcąc zwalczyć opozycję dyktatorzy zarządzili tzw. proskrypcję.

W 60 r. p.n.e w Rzymie powstał pierwszy triumwirat. Było to porozumienie trzech mężów - Juliusza Cezara, Pompejusza i Marka Krassusa. Przejęli oni kontrolę nad państwem. Jednak umowa między nimi zawarta nie przetrwała długo. W 49 r. p.n.e doszło do wybuchy wojny domowej między Juliuszem Cezarem a Pompejuszem. 4 lata później Juliusz pokonał Pompejusza i ostatecznie wkroczył do Rzymu jako jedyny władca. Uzyskał miano dożywotniego dyktatora. Jednak długo nie sprawował swojej władzy, gdyż 15 marca 44 r. p.n.e został zamordowany przez spiskowców.

W 43 r. p.n.e doszło do powstania drugiego triumwiratu, który utworzyli Oktawian August, Marek Antoniusz i Marek Lepidus. W 31 r. p.n.e doszło do wojny między Antoniuszem i Oktawianem. W tym samym roku Oktawian pokonał przeciwnika w bitwie pod Akcjum i został jedynym władcą. Jego rządy uważa się za początek dziejów cesarstwa rzymskiego - nowego ustroju politycznego.

Cesarstwo dzieliło się na dwa etapy - pryncypatu i dominatu.

Etap pryncypatu trwał od 31 r. p.n.e do 284 r. n.e. Był to typ ustroju politycznego, charakteryzujący się rządami jednostki, sprawującej władzę dzięki kumulacji urzędów. Nazwa ustroju pochodzi od słowa "prinip", czyli pierwszy między równymi. W czasie pryncypatu rządy sprawował Oktawian i jego następcy. Cesarz Oktawian sprawował kilka funkcji: princepsa - pierwszego senatora, zawsze przemawiał jako pierwszy, tytuł nie był dziedziczony; prokonsula - zajmował się wojskiem w prowincjach, zreformował je; trybuna ludowego - mógł dzięki prawu weta wstrzymać decyzje senatu, posiadał nietykalność oraz najwyższego kapłana (pantifex maximus) - składał większość ofiar, od jego czasów wywodzi się kult boski władców Imperium.

Po śmierci Oktawiana w państwie doszło do kryzysu. W końcu w 284 r. n.e. władzę przejął Dioklecjan, od którego zaczął się okres zwany dominatem. Była to forma rządów, która pojawiła się w III w. n.e. charakteryzująca się absolutną władzą jednostki, która uważana była za bóstwo. W tym okresie zniknął senat, a rządy były mocno oparte na wojsku zawodowym. Dioklecjan zreformował wojsko, dzieląc je na stałe i rezerwowe. Rozwijał budownictwo wojskowe i miejskie.

W 293 r. Dioklecjan uznając, że nie poradzi sobie sam w rządzeniu państwem dobrał sobie pomocnika tworząc nową formę ustroju - tetrarchię. To forma współrządów, która polegała na rozdzieleniu władzy pomiędzy 2 cesarzy i 2 cezarów.

Po śmierci Dioklecjana rządy objął Konstantyn Wielki. Stworzył on drugą stolicę - Konstantynopol, zniósł urzędy senatorskie, przeprowadził reformę skarbową. W 313 r. wydał Edykt Mediolański, zezwalając na swobodne wyznawanie chrześcijaństwa.

W 395 r. n.e. nastąpił podział Imperium Rzymskiego na dwie części - cesarstwo zachodnio- i wschodnio- rzymskie. Jednak w niedługim przeciągu czasu wystąpił kryzys zachodniej części. Powoli władzę i autorytet tracili cesarze, powstało biurokratyczne, niezdolne do współpracy ze społeczeństwem państwo.

Od czasów królewskich do cesarstwa nastąpiła znaczna ewolucja. Jednak przemiany te nie wpłynęły dobrze na kształt całego państwa, a eksperymentowanie z nimi doprowadziło do rozpadu cesarstwa zachodnio - rzymskiego, a co za tym idzie całego wielkiego Imperium.