"Każdy nosi w sobie zawiłość dziejów, i możliwą, a niespełnioną odmiane swego losu" (Jan Parandowski). Wpływ sytuacji historycznej na losy polskich Żydów. Rozprawka odwołująca się do fragmentów "Pana Tadeusza" Adama Mickiewicza i "Mendla G

Stosunki polsko-żydowskie przedstawione w dziewiętnastowiecznej literaturze silnie wiązały się z ówczesnymi poglądami społecznymi i wydarzeniami historycznymi, które wywierały wpływ na ustosunkowanie artystów co do kwestii polskich Żydów. Ważnym elementem były tu obrady Sejmu Czteroletniego, który jako pierwszy podjął temat żydostwa na ziemiach polskich. Drugim ważnym powodem podjęcia tematu semityzmu był udział Izraelitów w walkach legionów Dąbrowskiego czy insurekcji kościuszkowskiej u schyłku XVIII wieku, które świadczyły o ich polskim patriotyzmie. Mimo wielu heroicznych postaw, już w epoce romantyzmu pojawiały się akty antysemickie. Ówcześnie, Polacy podobnie jak i Żydzi byli narodem bez własnego państwa, co powodowało że część polskiego społeczeństwa identyfikowała się z nimi, inna zaś ulegała niechlubnym mitom, które podsycały antyżydowską nienawiść.
Typem Żyda ? patrioty, jest Mickiewiczowski Jankiel z ?Pana Tadeusza?. Jest to postać niezwykle szanowana, odbiegająca od stereotypowych poglądów na temat semitów. Jankiel doskonale władał polszczyzną, ponadto znał mnóstwo narodowych pieśni, angażował się w działalność konspiracyjną i pomagał księdzu Robakowi w pracy spiskowej. Jankiel był człowiekiem bardzo poczciwym, próbującym załagodzić konflikt Hrabiego z Soplicami. Kochał muzykę i pięknie grał na cymbałach. Postać Jankiela jest jedną z najpiękniej przedstawionych postaci Żyda w polskiej literaturze.
O antysemityzmie, głośno zaczęto mówić w epoce pozytywizmu, kiedy to fala nastrojów antyżydowskich mieszała się z postawami filosemickimi, głównie wśród artystów. Publicystyka pozytywistyczna, miała na celu stworzenie społeczeństwa ? organizmu, w którym mięli znaleźć się również Żydzi. Pisarze ówczesnego okresu nie mieli jednak pojęcia o rzeczywistej sytuacji w gettach i diasporach. Ich utwory, były mniej chętnie czytane, niż wszelkie publikacje antysemickie, występujące w różnego rodzaju broszurach redagowanych przez konserwatystów, których wspierała część kleru.
Ważnym elementem, który wpłynął na eksplozję antysemityzmu w Polsce, była sytuacja Żydów w Rosji. W roku 1881, miały tam miejsce wielkie pogromy społeczności semickiej, które zostały sprowokowane przez tamtejsze władze. Kilka miesięcy później, podobne sytuacje powtórzyły się w Warszawie. W odpowiedzi na tamte wydarzenia, w roku 1882, Eliza Orzeszkowa ogłosiła manifest zatytułowany, O Żydach i kwestii żydowskiej. Orzeszkowa podkreślała w nim konieczność dążenia do asymilacji Żydów w społeczeństwie polskim, oraz wyrównania statusu społeczno ? ekonomicznego obydwu narodów. Pisarka nawoływała w swoim manifeście środowiska twórcze, do stanowczego sprzeciwu wobec antysemityzmu. W efekcie, wielu autorów, poczęło dochodzić jego przyczyn. Jedną z autorek, które postanowiły odpowiedzieć na rozprawę Orzeszkowej była Maria Konopnicka, która w roku 1890, w Przeglądzie Literackim ogłosiła nowelę Mendel Gdański. Później nowela została włączona do zbioru Na drodze, który wydany został w roku 1893 w Krakowie.
Mendel Gdański, to polski Żyd, mieszkający wraz z wnukiem na Starym Mieście w Warszawie. Mendel jest introligatorem, polskim patriotą, który walczył w powstaniu kościuszkowskim, a wszystko co osiągnął zawdzięcza własnej pracy. Był człowiekiem bardzo dobrym, uczciwym i religijnym. Nie był wykształcony, jego mądrość wynikała z życiowego doświadczenia. Mendel nie wstydził się swojej narodowości, był dumny z tego, że jest Żydem. Od ludzi oczekiwał przede wszystkim szacunku. Nie zdawał sobie sprawy, z tego że może być prześladowany z powodu swojego pochodzenia. Starzec wierzył, że trudem, który wkładał, by wykonywać swoją pracę, choć w maleńkim stopniu przyczynia się dla dobra wszystkich Polaków. Gdy dowiedział się od zegarmistrza ? człowieka o poglądach przesyconych, antysemickimi mitami, których przyczyn sam nie potrafił wyjaśnić ? że szykuje się pogrom, nie potrafił ukryć swojego zaskoczenia i żalu. Przytacza przykłady, które świadczą o jego wkładzie w budowanie Polski. Mówi o pracy, o uczciwości i swoich zasługach. Przekonuje mężczyznę, że Żydzi to tacy sami ludzie. Jednak zegarmistrz do końca zostaje zamknięty na argumenty Mendla.
W dalszej części noweli dochodzi do konfrontacji Żyda i jego wnuka, z ulicznym motłochem, który chciał ich pobić. Żyd zostaje ochroniony przez studenta, który zasłania go własnym ciałem. Jakub ? wnuk Mendla zostaje zraniony w głowę, lecz nic poważniejszego mu się nie dzieje. W efekcie zaistniałej sytuacji Mendel traci wiarę w sens całego swojego życia, oraz miłość do rodzinnego miasta.
Nowela ukazuje tragedię Człowieka, dopiero później Żyda, który stanął oko w oko z falą nietolerancji, bezprawia, nacjonalizmu i powszechnego zdziczenia miejskiej hołoty. Został uwikłany w historię, czy jak kto woli w los, który mogło się wydawać, że sam budował, a który później zabił w nim wszystko czym żył. W Mendlu Gdańskim, Żyd nie miał żadnej możliwości obrony, zużył wszystkie argumenty, które jak groch od ściany odbijały się od prostackiego zegarmistrza ? w noweli przedstawiciela antyżydowskiej masy, która pozbawiła go przede wszystkim, poczucia trwałej wspólnoty ze społecznością, w której, a nie obok której, chciał żyć.
Cytat przewodni Jana Parandowskiego, tylko połowicznie można odnieść do sytuacji polskich Żydów w XIX wieku. Owszem nosili oni w sobie zawiłość dziejów i wieki formowania się stereotypów, za które niczemu niewinni musieli płacić, ale nie mieli najmniejszej możliwości odmiany swojego losu, mimo, że nieprzerwanie próbowali go zmienić.