Rzym starożytny, miasto na Półwyspie Apenińskim. Rzym powstał w epoce żelaza, jako osada Latynów, usytuowana na szczycie Palatynu. Jego mieszkańcy byli prostymi pasterzami owiec
Przed jego powstaniem (od ok. 1500 p.n.e.) Italia zamieszkana była przez indoeuropejskich Italików.
Dzieje miasta Rzym i imperium rzymskiego zostały podzielone na:
* Rzym - dzieje miasta Rzym i państwa rzymskiego do roku 509 p.n.e.
* Republika rzymska - losy państwa rzymskiego w latach 509-27 p.n.e.
* Cesarstwo rzymskie - historia imperium rzymskiego od 27 p.n.e. do 395 n.e. oraz cesarstwa zachodniorzymskiego od 395 roku do jego końca w 476 roku.
W miarę upływu czasu państwo rzymskie stopniowo się powiększało. Sami Rzymianie zetknęli się z kulturami rozmaitych ludów. Wiele z nich reprezentowało kultury starsze i bardziej atrakcyjne od rzymskiej. Stąd też Rzymianie ulegli po części urokowi tych kultur, lecz jednocześnie wnieśli do dorobku kulturowego ludzkości swój własny oryginalny wkład. Rzymianie od samych początków państwa pozostawali w wielkim kompleksie wobec Greków. Rzymianie nie wykształcili nowej, odrębnej kultury, a jedynie przejęli wzorce innych kultur. Dziedziną sztuki, w której Rzymianie osiągnęli wybitne zdolności, była architektura. Majestatyczne budowle, jak np. Koloseum, czy akwedukty, po dziś dzień stoją na swoich miejscach.
Kultura rzymska w ciągu stuleci uległa wielu przemianom. W rozwoju sztuki rzymskiej przyjmuje się podział na okresy: królewski (VI w. p.n.e.), republiki (V-I w. p.n.e.), cesarstwa (30 r. p.n.e.- koniec IV w. n.e.). W momencie największego rozkwitu państwo obejmowało Europę Zachodnią i Południową, Północną Afrykę i Bliski Wschód. W tym czasie nastąpiło silne przemieszanie religii, obyczajów, sztuki wszystkich państw wchodzących w skład imperium.
Rodzina
Rodzina już w początkach istnienia państwa rzymskiego posiadała bardzo silną pozycję społeczną. Rzymska familia miała charakter patriarchalny, to znaczy, że władzę w niej miał wyłącznie ojciec. W skład familii wchodzili: ojciec, matka, córki niezamężne oraz te, które zawarły małżeństwo, lecz nadal mieszkały w domu ojca, synowie nieżonaci i żonaci wraz z żonami i dziećmi oraz niewolnicy. Władza ojca rozciągała się na wszystkich członków rodziny, w najdawniejszych czasach miał on wobec dzieci prawo życia i śmierci ( mógł np. nie przyjąć do rodziny nowo narodzonego dziecka, jeśli uznał je za nieprawowite). Co ciekawe, syn - nawet dorosły i żonaty - nie miał prawa posiadać własnego majątku; dopiero na zasadzie testamentu mógł przejąć po ojcu jego spuściznę. Wobec niewolników ojciec rodziny miał władze nieograniczoną - mógł zabić go, sprzedać, odstąpić a także wyzwolić.
W Rzymie były znane dwa rodzaje małżeństwa: conventio in manum, kiedy to kobieta przechodziła spod władzy ojca pod władzę męża i zostawała przyjmowana przez jego rodzinę oraz sine conventione in manum - kobieta nie przechodziła pod władze męża, jako mężatka nadal była zależna od swojego ojca, nie traciła w związku z własną rodziną, zatrzymywała prawo dziedziczenia.
Małżeństwa można było zawierać bardzo wcześnie - dolna granica wieku potrzebna do wstąpienia w ten związek wynosiła u dziewcząt 12 a u chłopców 14 lat (w praktyce, zwłaszcza jeśli chodzi o mężczyzn, ta granica była znacznie wyższa).
Zaślubiny poprzedzały zaręczyny, podczas których narzeczony wręczał swojej przyszłej żonie monetę lub żelazny pierścień. Sam ceremoniał zawarcia małżeństwa był zwykle taki sam. W obecności świadków narzeczeni podawali sobie ręce i wyrażali zgodę na zawarcie małżeństwa, następnie proszono bogów o błogosławieństwo. Wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdy narzeczona opuszczała ucztę weselną i udawał się do nowego domu. Czekający na progu małżonek ofiarowywał jej wodę i ogień, wtedy to panna młoda wypowiadała słowa Ubi tu Gaius, ibi ego Gaia ( gdzie Ty Gajus, tam ja Gaja).
Narodziny dziecka były najważniejszym wydarzeniem w życiu rodziny. Zaraz po urodzeniu kąpano noworodka i składana go u stóp ojca. Jeśli ojciec podniósł je, uznane było one za prawowite. W dziesiątym dniu życia dziecko otrzymywało imię.
Architektura
Rzymianie byli znakomitymi inżynierami. Zabytki rzymskie imponują nie tylko wielkością, lecz także solidnością wykonania murów i sklepień, dających trwałe świadectwo umiejętności ich budowniczych.
Początki budownictwa rzymskiego są raczej proste, a sposób wznoszenia budowli można powiedzieć prymitywny, jak na ówczesne standardy. W okresie wczesnej monarchii Rzym był miastem drewnianym, a do pokrywania dachów używano słomy. Pierwsze rzymskie świątynie powstały podczas panowania etruskich królów, to wtedy Rzymianie nauczyli się odlewać brąz oraz wypalać terakotę. Jednak znaczenie Rzymu w świecie śródziemnomorskim było praktycznie żadne. Sytuacja się zmieniła, kiedy Rzym nawiązał liczne kontakty handlowe, rozpoczął ekspansję na półwyspie oraz zapoznał się z architekturą hellenistyczną, zwłaszcza Greków. Te czynniki w zdecydowanym stopniu wpłynęły na dalsze kształtowanie się architektury Starożytnego Rzymu.
Odejście od drewnianych budynków nastąpiło pod koniec III wieku p.n.e., kiedy to zaczęto wznosić murowane domy prywatne, wielkie kamienice czynszowe (insulae) oraz jednopiętrowe domy bogaczy. Wraz z ekspansją w Italii oraz poza nią Rzymianie zaczęli dostrzegać korzyści płynące z szeroko rozbudowanej sieci dróg. Niewykluczone że ideę zaczerpnięto od Kartaginy, która była jednym z niewielu państw stosujących tę nową wygodę. W państwie rzymskim miały one początkowo głównie charakter militarny, jednak w okresie pokoju sprawdziły się jako doskonałe szlaki handlowe. Rzymianie nowe techniki wznoszenia budowli zapożyczyli od Greków. Wprowadzono kolumnowe portyki, kształty budynków teatralnych i cyrku oraz style architektoniczne (dorycki, joński, koryncki), które mieszali ze sobą. W fasadach kilkukondygnacyjnych budowli umieszczali często na parterze cięższe optycznie kolumny doryckie, wyżej smuklejsze jońskie, a na szczycie korynckie. Ich własnym wytworem były łuki triumfalne i kolumny. Rzymianie wzbogacili greckie porządki architektoniczne o arkady, będące łukami wspartymi na dwóch kolumnach. Ponadto stworzyli swoje własne porządki architektoniczne. Kolumny, belkowanie i arkady stały się z czasem charakterystycznymi elementami architektury monumentalnej Starożytnego Rzymu.
Konieczność zaopatrzenia w wodę mieszkańców Rzymu dała początek budowie wodociągów oraz akweduktów, które ją sprowadzały z pobliskich gór. Pierwszym akweduktem był Aqua Appia powstały w 312 roku p.n.e. Z czasem wraz z ekspansją terytorialną akwedukty zaczęły powstawać masowo w całej Italii. Lokowano je przy większych ośrodkach miejskich. Do najważniejszych wodociągów w tym okresie należał aqua Macia, wzniesiony w 144 roku p.n.e. przez Kwintusa Marcjusza Reksa. Jako jedyny z zachowanych wodociągów jest czyny do dziś. Te wielkie konstrukcje oparte zostały na technice budowy mostów w celu wyrównania różnic wysokości terenu. beton, oryginalny rzymski wynalazek, który pozwolił na wznoszenie budynków o nowym kształcie. Ponadto wynalezienie kopuł pozwoliło Rzymianom stać się pierwszymi, którzy nie potrzebowali rzędów kolumn do podtrzymywania szeroko rozpiętych stopów. Jedną z największych i najsłynniejszych budowli, w których wykorzystano kopułę był Panteon w Rzymie. Zapożyczono z tamtych rejonów także łuki oraz wielkie sklepienia, które znacznie ułatwiły budowę większych budowli. Sklepienia stosowano przede wszystkim w budownictwie świątynnym oraz w monumentalnych budowlach użyteczności publicznej. Pod koniec I wieku p.n.e. zaczęto stosować marmur wydobywany w północnej Italii, w Carrarze. Obok kamienia stał się jednym z najpopularniejszych materiałów. Kres republiki oraz początek pryncypatu miał wprowadzić państwo rzymskie w nowy, lepszy okres architektoniczny.
Koloseum
Koloseum to potężna budowla o owalnym kształcie przeznaczona na igrzyska, które obejmowały zapasy, walki gladiatorów, walki z dzikimi zwierzętami oraz bitwy morskie, tzw. naumachie. Tradycja mówi iż w Koloseum mordowano chrześcijan, co upamiętniono krzyżem wewnątrz budowli. Teza ta jest jednak obecnie kwestionowana przez część naukowców. Obiekt powstawał w latach 70 - 82 n.e. Budowa rozpoczęta za Wespazjana, oficjalnie zakończona została za panowania Tytusa, choć wszelkie poprawki były wnoszone za Domicjana.
Panteon
Mianem Panteonu starożytni rzymianie określali poświęconą wszystkim bogom, okrągłą świątynię, wybudowaną na Polu Marsowym w 125 roku n.e. przez Hadriana, na miejscu starszej świątyni ufundowanej w 27 roku p.n.e. przez Agryppę, która uległa zniszczeniu w pożarze w 80 roku. Ze starej świątyni zachował się tylko portyk. Panteon Agryppy miał kształt prostokątny, Hadrian natomiast zbudował świątynie na planie koła.
Składała się ona z trzech części: kolumnowego portyku, prostokątnego przedsionka i okrągłej celli z kopułą.
Forum Romanum
Forum Romanum było politycznym i ekonomicznym centrum Rzymu w czasie republiki, a w okresie cesarstwa jego rolę ograniczono do centrum życia religijnego. Od VI w. p.n.e. Forum Romanum pełniło rolę placu miejskiego, początkowo o znaczeniu głównie handlowym, z czasem stając się miejscem o ważnym znaczeniu kulturowym i politycznym.
Łuki Tryumfalne
Były budowami w kształcie monumentalnej, wolnostojącej bramy, stawianej dla upamiętnienia ważnej osoby lub uczczenia ważnego wydarzenia politycznego.
Pierwsze łuki tryumfalne powstawały w starożytnym Rzymie, bowiem Rzymianie przejęli ten zwyczaj od Etrusków. Później podobne budowle wznoszone były także w innych krajach.
Zazwyczaj łuki miały charakter budowli trwałych i wiele z ich przetrwało po dzień dzisiejszy, jednakże zdarzało się, że budowano także prowizoryczne konstrukcje dla uczczenia jakiegoś wydarzenia.
Pierwsze bramy stawiano na podwyższeniu z bloków o graniastym kształcie, a potem nad nim formowano otwór przejazdowy. Łuki wykonywano z kamienia ciosanego w kształcie arkadowym jako jedno-, dwu- lub trójprzęsłowe konstrukcje. Filary zdobione były półkolumnami lub tez wtopionymi w filar kolumnami, stawianymi na piedestałach, które miały za zadanie, podkreślać wielkość budowli. Wyraźnie zaakcentowane łuki przejazdów opierano na ozdobnych impostach. Belkowanie wieńczyła attyka. Wolne pola wypełniano reliefami, napisami mówiącymi o przyczynach powstania tego łuku. Na szczycie umieszczano kwadrygę z posągiem osoby, na cześć, której wzniesiono ten łuk.
Do najsłynniejszych łuków tryumfalnych należy Łuk Tytusa, zbudowany między 81-96 rokiem przy Via Sacra, dla uczczenia zwycięstwa Wespazjana i Tytusa w wojnie z żydami i zdobycia Jerozolimy. Zbudowany jest z białego marmuru.
Akwedukty
Akwedukty, czyli dosłownie "ciąg wodny" był wodociągiem doprowadzającym wodę ze źródeł do miast, wykorzystując zasadę stałego spływu. Woda była następnie dostarczana do licznych fontann, łaźni i szaletów publicznych, co bogatszych domów.
Akwedukty znane były już wcześniej, jednak to dopiero Rzymianie je upowszechnili. W II wieku n.e. Rzym, który liczył około miliona mieszkańców był zaopatrywany przez 11 akweduktów liczących łącznie 420 km, z czego tylko 47 km przebiegało nad powierzchnią ziemi. Sieć ta dostarczała milion metrów sześciennych wody źródlanej na dobę.
Sukces rzymskich akweduktów tkwił w technice budowy arkad, która pozwoliła Rzymianom na przerzucanie wodociągów nad dolinami i nierównościami terenu znacznie skracając długość ich trasy. Spadek w rzymskich akweduktach wynosił tylko kilkadziesiąt cm na kilometr.
Woda była prowadzona w rurach z terakoty lub ołowiu. Rury prowadzone była pod ziemią oraz nad ziemią w ceglanej konstrukcji, dwu lub trzykondygnacyjnej. Budowa wodociągów pod ziemią umożliwiała ochronę stałej dostawy wody przed armią przeciwnika oraz zabezpieczenie czystej i zdatnej wody do picia przed wszelkimi zanieczyszczeniami. Rzymianie niekiedy odwadniali teren w pobliżu akweduktu, aby zmniejszyć możliwość skażenia przez wody gruntowe.
Termy (łaźnie)
Termy były to łaźnie złożone na kompleks obiektów ulokowanych na rozległym terenie, dostępnych dla wszystkich, zarówno ludzi wolnych jak i niewolników, dla bogaczy i biednych o określonych godzinach. Opłata za korzystanie z term była bardzo niska. Okresowo była znoszona przez cesarza w drodze łaski, aby tym samym zjednać sobie lud rzymski. W zasadzie termy były dostępne dla wszystkich, choć najczęściej istniał podział, który ściśle określał godziny kąpieli chorych, kobiet i mężczyzn.
Łaźnie były stałym elementem życia towarzyskiego w miastach rzymskich. Budowano je głównie z pieniędzy państwowych, jednak często ich budowę zlecały prywatne osobistości. Termy występowały zarówno przy willach arystokracji i w obozach rzymskich (castra). Tym samym wyróżniało się łaźnie publiczne oraz prywatne.
Malarstwo
Malarstwo pompejskie odnalezione w Pompejach na ścianach odkopanego spod warstw popiołów miasta pozwoliły badaczom na odtworzenie historii malarstwa rzymskiego. Do 1879 roku August Mau wyróżnił cztery style pompejańskie stosowane do dekoracji architektonicznej.
Styl pompejański pierwszy
Iluzjonistyczny fresk.
Nazywany też stylem inkrustacyjnym lub strukturalnym. Cechowały go dekoracje ścienne z zastosowaniem sztukaterii imitujących marmurowe, alabastrowe płyty umieszczane na ścianach. Wprowadzały one podział płaszczyzny ściany na trzy poziome części. Pas położony najniżej naśladował cokół i ortostaty. Kolorystyka cokołu, na ogół żółta, naśladowała drewno. Ortostaty kształtowane były w postaci płyt w układzie pionowym.
Część środkowa ściany zdobiona była płaskimi płytami układanymi poziomo w kolorach naśladujących wielobarwne marmury. Tą część ściany wieńczył gzyms ze stiuku zdobiony ząbkami. Najwyższy pas stanowiła gładka, biała ściana, czasem wykończona pasem drugiego gzymsu.
Podział uzupełniany był przez wprowadzenie w narożach wnętrza oraz wzdłuż ścian stiukowych pilastrów prowadzonych od podłogi do sufitu, ozdobionych bogatym reliefem w formie głowicy. Najwyższy pas, gzymsy i pilastry malowano kolorem białym. Styl pompejański pierwszy stosowany był od II wieku p.n.e. do ok. 80 p.n.e. w ośrodkach związanych z kulturą helleńską.
Styl pompejański drugi
Portret pary małżeńskiej z drugiej połowy I wieku n.e.
Rozwijał się w okresie od ok. 90 p.n.e. do 15 p.n.e.. Zostały wprowadzone w nim obrazy iluzjonistyczne z przedstawieniami pejzażu i motywów architektonicznych. Dekoracja miała wprowadzić wrażenie większych przestrzeni. Na ścianach pojawiły się imitacje obrazów tablicowych przedstawiające sceny mitologiczne rozgrywane na tle krajobrazu. Elementy sztukaterii stopniowo zostają zastępowane malarskimi ich odpowiednikami.
Sam podział ścian przypomina styl pompejański pierwszy. Jednak stopniowo wprowadzane zmiany zastępują poszczególne jego elementy. Do około 70 p.n.e. znaczna część zdobień wykonywana jest w stiuku. W kolorystyce dominują barwy: biały, czerwony, żółty, zielony i fioletowy. Po 70 r. p.n.e. wprowadzane są malarskie iluzje naśladujące prześwity w ścianach. Namalowane kolumny dzielą płaszczyznę ścian na trzy części, z których środkowa (interkolumnium) jest wyraźnie dominująca.
W tym okresie pojawiają się pierwsze naśladownictwa obrazów tablicowych zdobiących górne części ścian. Po roku 50 p.n.e. wprowadzane zmiany potęgują wrażenie przestrzeni, prześwitów w ścianach, które coraz bardziej przypominają dekoracje teatralne. Wprowadzony zostaje pejzaż ogrodowy wraz z ogrodową architekturą. W latach czterdziestych wprowadzone zostają duże kompozycje pokrywające całe ściany w taki sposób, jakby one w ogóle nie istniały lub były przeźroczyste, a widoczny pejzaż oglądany jest w naturze. Po 40 p.n.e. nastaje moda na stopniowe zamykanie otwartych prześwitów, coraz częściej stosowane są malowane wprost na ścianach dekoracje w formie obrazów tablicowych.
Styl pompejański trzeci
Zwany także orientalnym lub egiptyzującym - trwa od ok. 20 p.n.e. do 50 r. n.e. Cechą charakterystyczną jest odejście od iluzjonizmu. Przestrzegana jest ścisła symetria podziału ściany i centralna kompozycja dekoracji. Ściana dzielna jest w układzie poziomym i pionowym. Nadal utrzymany jest podział na trzy części poziome: cokół, część środkowa górna. W wydzielonej podziałem pionowym, w środkowej części ściany dopuszcza się podział na trzy lub pięć płaszczyzn rozdzielony malarskimi motywami geometrycznymi lub roślinnymi w formie girlad rozwieszonych pomiędzy smukłych kolumienek przypominających podstawy kandelabrów.
Martwa natura - kosz z owocami.
W tle pojawiają się delikatne motywy ptaków lub częściowo fantastycznych zwierząt. Często wprowadzane są rośliny i zwierzęta charakterystyczne dla pejzażu egipskiego.
Tak wydzielone płaszczyzny zdobione są imitacjami obrazów tablicowych. Miejsce środkowe zajmowane jest sceną z przedstawieniem figuralnym. Boczne płaszczyzny zdobione są pojedynczymi motywami w formie figur, mniejszych obrazków itp. Po 25 r. następuje pewien powrót do iluzji przez wprowadzenie w wydzielonych kwaterach obrazów przedstawiających widok na otwartą przestrzeń (np. wyobrażenie prześwitu lub okna z widniejącym w dali pejzażem architektonicznym.
Styl pompejański czwarty
Za okres jego trwania przyjmuje się lata 50 - 100. Szczególną popularność zdobył w Pompejach podczas prac związanych z odbudową miasta po trzęsieniu ziemi (po 63 roku).
Panna z bogatego rodu.
Również w Rzymie w tym samym czasie (dokładniej w 64 r.) rozpoczęto budowę Złotego Domu Nerona. Ściany pokrywane są obrazami przedstawiającymi ogromne prześwity, w których widoczne są kolejne sale, komnaty o otwartych drzwiach i oknach, loggiach, balkonach. Ukazywana architektura jest nierealna, (stąd nazwa stylu określanego także mianem stylu architektury fantastycznej) ukazywane budynki i ich fragmenty nie spełniają wymogów perspektywy ani zasad stosowanych w ówczesnym budownictwie. Celem tych piętrzących się obrazów jest stworzenie iluzji głębi. Zanika podział płaszczyzny ściany na trzy części. Oprócz malowideł iluzjonistycznych ponownie pojawiają się kopie obrazów tablicowych o tematyce mitologicznej.
W sposób niezależny od głównych prądów w stylach malarskich rozwijały się także dekoracje o innej tematyce. W jadalniach często spotykane były malowidła przedstawiające martwe natury złożone z ryb, ptaków, owoców, szklanych naczyń z wodą. Spotykane są też malowane wprost na ścianach portrety najprawdopodobniej mieszkańców domów.
Literatura
Wszelkie informacje na temat literatury rzymskiej w okresie monarchii oraz wczesnej republiki są bardzo skąpe. Wiadome jest, że w tym okresie Rzym był poddany intensywnym wpływom sąsiadujących Etrusków. Niestety jednak nie mamy etruskiej literatury, którą ponoć Rzymianie czytali, zanim zaczęli czytać grekę. Nastawieni na osiąganie materialnych celów oraz zajęci ciągłymi wojnami Rzymianie nie przypisywali większego znaczenia pisarstwu. Początkowo powstawały pieśni spisane ciężkim wierszem saturnijskim (carmina), tworzone dla potrzeb kultowych.
Powszechnie przyjęło się dzielić literaturę Starożytnego Rzymu na cztery okresy:
* Okres archaiczny (240 - 80 p.n.e.)
* Okres cyceroński (80 - 30 p.n.e.)
* Okres augustowski (30 - 14 p.n.e.)
* Okres cesarski (I - V wiek n.e.)
Rzeźbiarstwo
Początki rozwoju rzeźby rzymskiej przyjmowane są zazwyczaj na koniec II wieku p.n.e. Tworzone były na zapotrzebowanie możnych, kolekcjonujących dzieła sztuki. Rzeźby służyły przede wszystkim do dekoracji wnętrz i ogrodów. Z wzorowania się na greckiej rzeźbie sakralnej, powstała rzeźba dekoracyjna o tematyce mitologicznej. Do rzeźbiarzy zajmujących się rzeźbiarstwem należeli:
- Pazyteles - Grek pracujący na południu Italii w latach 60 - 40 p.n.e.
- Salpion, Sosibos, Pomtion - Ateńczycy żyjący na przełomie er. Wytwarzali przede wszystkim pięknie rzeźby w formie naczyń, których przeznaczeniem była dekoracja obiektów architektonicznych. Od miejsca ich działalności, rzeźby, fryzy, ołtarze o podobnej w formie dekoracji określane są jako neoattyckie.
W Starożytnym Rzymie wytworzył się rynek na greckie dzieła sztuki. Kiedy zabrakło greckich oryginałów, rozwinął się rynek kopii. Figury greckich bogów, stały się wzorem dla posągów rzymskich władców - ustawianych w miejscach publicznych i pełniących funkcje propagandowe. Dobrym przykładem może być słynny posąg Oktawiana Augusta z Prima Porta. Ukazany zostaje jako wódz, przemawiający do swojej armii.
Rzeźbiarze rzymscy starali się oddać realia w jak najlepszym porządku. Nie polegało to na upiększaniu twarzy, dodawaniu muskułów lub dorabianiu włosów. Często bowiem osoba pozująca posiadająca wystarczającą władzę, by wydawać kary, mogła posądzić swojego rzeźbiarza o nie przestrzeganie "naturalnych reguł" i skazać go na ścięcie lub tortury.
Romanizacja
Terminem tym określa się rozpowszechnianie kultury rzymskiej i języka łacińskiego na podbitych przez Rzymian terenach. Proces ten wywarł dominujący wpływ na kształt Cywilizacji Zachodu. Romanizacja odgrywała istotną rolę w życiu każdego mieszkańca, gdyż identyfikacja z państwem rzymskim mogła ułatwić karierę oraz samo życie. Rzymianie nigdy nie narzucali swej kultury siłą, zawsze był to akt dobrowolny. Za pewne za wyjątki można tu uznać prześladowania chrześcijan i żydów.
W Imperium Rzymskim posługiwano się językiem łacińskim. Był to język nowy, a jednocześnie tak interesujący i ciekawy, że stał się językiem ojczystym Rzymian. Wraz z rozwojem terytorialnym państwa rzymskiego, zwiększał się także zasięg łaciny, która w krótkim czasie stała się drugim językiem (po grece) regionu Morza Śródziemnego.
