Chiny i Japonia w drugiej połowie wieku XIX i na początku wieku XX

1. Chiny - „kolos na glinianych nogach”
W XIX wieku w Chinach panował ustrój feudalny, a głową państwa był cesarz (z dynastii mandżurskiej). Należało mu płacić wysoką rentę feudalną, co było przyczyną niezadowolenia ludności i licznych powstań przeciwko władcy. Chińczycy uznający się za samowystarczalnych zezwalali na handel z państwami europejskimi wyłącznie w porcie Kanton. Brytyjczycy, chcąc wyrównać niekorzystny bilans handlowy z Chinami, przemycali tam opium. Spowodowało to sprzeciw rządu chińskiego, który w trosce o swoich obywateli skonfiskował angielskie opium. W odwecie Brytyjczycy wypowiedzieli Chinom wojnę, wysłali swoje okręty do wybrzeży chińskich i zablokowali w latach 1840-41 chińskie porty (m.in. Kanton). W roku 1842 doszło do podpisania brytyjsko-chińskiego traktatu w Nankinie: Chiny zostały zmuszone do zapłacenia odszkodowania wojennego (21 milionów dolarów w srebrze), oddania Anglii Hongkongu i umożliwienia handlu w czterech innych portach. W następnych latach Chiny zostały zmuszone do podpisania podobnych traktatów z innymi państwami (Francją, Niemcami, Rosją i Japonią). Spowodowały one ograniczenie suwerenności państwa, co objawiało się: niemożnością wprowadzania ceł, wprowadzaniem obcych rządów nad kolejnymi miastami i prowincjami, swobodą żeglugi, wyłączeniem cudzoziemców spod prawa chińskiego. Spowodowało to ruinę chińskiego rzemiosła i podział państwa na wiele stref wpływów (tzw. „chiński placek”).
W Chinach działały różne sekty, które łączyły w sobie często elementy chrześcijaństwa i religii starochińskich. Sekty te opowiadały się za powszechną równością i były skierowane przeciwko dynastii mandżurskiej oraz przeciwko buddyzmowi i taoizmowi. Aresztowanie przywódcy sekty – Hunga Sinczuana, do którego doszło w 1851 roku, doprowadziło do wybuchu powstania nad rzeką Jangcy. Powstanie tajpingów (1851-64) zostało stłumione przez wojska cesarskie przy udziale posiłków z Europy. Nazwa powstania wzięła się od chińskiego słowa tajping – „wielka szczęśliwość”, do której dążyli powstańcy.
Niekorzystna sytuacja międzynarodowa i wewnętrzna, spowodowała, że Chińczycy zaczęłi myśleć o reformach. Wprowadzono zmiany w administracji, polityce społeczno-gospodarczej, jednak najważniejsze reformy zaszły w armii: budowano arsenały, stocznie, wprowadzono nową broń. 1898 – „okres 100 dni” cesarza Kuang-Su, który odebrał władzę regentce - swojej matce Tse-Hi. Ponieważ jednak reformy uderzały w skorumpowanych urzędników , szybko odsunięto nowego cesarza od władzy.
Ruch przeciwko obcym: w 1899 roku wybuchło powstanie „bokserów”. Napadano na cudzoziemców, dyplomatów obcych państw (m.in. zabito niemieckiego barona). W celu uspokojenia sytuacji państwa europejskie zdecydowały się wysłać swe wojsko do Chin. Cesarz niemiecki Wilhelm II, żegnając w czerwcu 1900 roku żołnierzy odpływających do Chin, zapowiadał twardą i bezwzględną wojnę. Powstanie „bokserów” zostało stłumione w 1901 roku. 7 września podpisano protokół „bokserski”, który zobowiązywał Chiny do wypłacenia wysokiej kontrybucji i wydania zgody na stacjonowanie obcych wojsk w Pekinie. W 1905 roku powstała w Chinach Liga Związkowa, której przywódcą został Sun Jat-sen. Jej głównymi założeniami były: nacjonalizm, władza ludu i dobrobyt ludu. Sześć lat później wybuchła rewolucja, która doprowadziła do upadku cesarstwa. 1 stycznia 1912 proklamowano utworzenie Republiki Chińskiej, której pierwszym prezydentem został właśnie Sun Jat-sen (cesarz Pu Yi został zmuszony do abdykacji).

2. Japonia
Położona wyspiarsko Japonia była odizolowana od reszty świata. Jej formalnym władcą był cesarz, chociaż rzeczywiste rządy sprawował wódz armii – szogun. Japonia była krajem zamkniętym. Sytuacja uległa zmianie w połowie XIX wieku. Amerykanie zażądali od Japonii nawiązania stosunków i zagrozili, że w razie odmowy rozpoczną działania wojenne. W 1854 roku Japonia została zmuszona do otwarcia się na świat. Wtargnięcie obcych spowodowało przełom, Japończycy zrozumieli potrzebę wzmocnienia pozycji państwa. W związku z tym całą władzę przekazano cesarzowi, a w 1868 dekret cesarza Mutsuhito całkowicie odsunął szoguna od władzy.. W Japonii następowała stopniowa europeizacja życia (okcydentalizm), zaczęto stosować nowe osiągnięcia techniczne i naukowe. Przyjmując osiągnięcia Zachodu, Japończycy nie zapomnieli jednak o pielęgnowaniu tradycji i kultury. Po otwarciu się na świat nastąpił okres reform i oświeconego absolutyzmu, zwany „okresem Meidżi”. Główne zmiany w Japonii:
· przeniesienie stolicy z Kioto do Yedo (Tokio)
· reforma rolna 1872-73 : ziemia była własnością cesarza, można ją było od niego odkupić lub wydzierżawić (w związku z tym ziemię będą posiadać tylko najbogatsi obywatele); z ziemi pobierano stały podatek w wysokości 1/3 jej wartości; dochodu płynące z rolnictwa inwestowano w przemysł, sprowadzano z Zachodu specjalistów, nowoczesne technologie, tworzono fabryki
· wprowadzono obowiązkową służbę wojskową, a armię wzorowano na armii pruskiej
· wprowadzono powszechne nauczanie
· zniesiono przywileje książąt i smurajów, wprowadzono równość wszystkich obywateli
· wprowadzono europejski system prawny i dyplomatyczny
· utworzono uniwersytet w Tokio – 1877 rok
· rozwój sieci kolejowej i telegraficznej
· w roku 1889 cesarz japoński ogłosił konstytucję; wprowadzała ona dwuizbowy parlament składający się z Izby Reprezentantów i Izby Panów (Parów); zezwalała na istnienie różnych partii politycznych i wolnej prasy; konstytucja uznawała cesarza za „świętego i nietykalnego”, mianował on członków wyższej izby parlamentu, miał prawo veta oraz prawo rozwiązania parlamentu; ponadto decydował o wojnie i pokoju, a także dowodził armią lądową i flotą
Gwałtowny rozwój Japonii przyczynił się do zwiększonego zapotrzebowania na surowce, co spowodowało japońską ekspansję na Koreę (będącą pod panowaniem cesarza chińskiego). Wojna z Chinami o Koreę (1894-95) zakończyła się zwycięstwem Japonii. 17 kwietnia 1895 roku podpisano pokój w Shimonoseki. Japonia miała (wspólnie z Rosją ) sprawować kondominium nad Koreą, a ponadto otrzymała Tajwan, Peskadory i półwysep Liaotung. Chiny musiały również zapłacić odszkodowanie wojenne.