Potop szwedzki

Konflikt polsko-szwedzki za panowania Zygmunta III Waza zakończył się pokojem w 1629 r., ale nie oznaczało to ostatecznego zakończenia konfliktu, ponieważ Szwecja nie zrezygnowała ze swoich planów. Pokój w Altmarku w 1629 r. był raczej zawieszeniem broni potrzebnym Szwecji w celu takim, by mogła zaangażować się w sprawy Rzeszy Niemieckiej. Wojna 30 letnia zakończyła się w Europie podpisaniem traktatu westfalskiego w 1648 r. Szwecja stanęła przed bardzo ważnym problemem: co zrobić z armią ? Z armią, która uczestniczyła w wojnie, a teraz straciła zajęcie. W tym samym roku, gdy kończy się wojna 30 letnia w Europie Rzeczpospolita wchodzi w fazę konfliktu, wybucha powstanie Chmielnickiego. Później do tego konfliktu włączyła się Rosja. Słabość Rzeczpospolitej Szwecja postanowiła wykorzystać. To wyczerpanie Rzeczpospolitej wojnami zarówno z Turcją, Tatarami jak i Rosją dawało nadzieję na to, że Szwecja zrealizuje swoje wcześniejsze plany, czyli uczyni z Morza Bałtyckiego wewnętrzne morze. Ponieważ w wojnę Rzeczpospolitej z Kozakami włączyła się Rosja i zaczęła odnosić zwycięstwa zajmując terytorium Litwy, zdobywała tym samym terytoria bliskie Morza Bałtyckiego i to Rosja mogła zdobyć panowanie na Bałtyku, Szwecja postanowiła interweniować. W 1655 r. do chodzi do konfliktu polsko-szwedzkiego. Nie była to jedyna przyczyna. Przyczyną było także i to, że królem polski po śmierci Władysława IV został Jan Kazimierz, który zgłosił pretensje do tronu szwedzkiego. W tym sprowadzeniu Szwedów do Polski brała czynny udział magnateria polska. Symbolem zdrady, zdrajcą głównym był Hieronim Radziejowski, były podkanclerzy koronny, który został skazany na banicję przez sąd marszałkowski. Schronienie znalazł w Szwecji i on stał się pośrednikiem pomiędzy magnatami polskimi a królem Szwecji. Przy pomocy szwedzkiej magnaci chcieli odzyskać utracone na rzecz Rosji tereny litewskie. To przejęcie władzy przez króla szwedzkiego było tak zaplanowane by nie naruszyć przywilejów szlacheckich. Szlachta, magnateria polska nic nie tracili ze swoich przywilejów, natomiast objęcie władzy przez króla szwedzkiego, unia personalna Szwecji i Rzeczpospolitej dawała szansę na odebranie terenów litewskich: ziemi smoleńskiej, ziemi czernichowskiej i kijowskiej. W lipcu 1655 r. armia szwedzka z terytorium Pomorza Szczecińskiego uderzyła na Rzeczpospolitą. Wkroczyła do Wielkopolski. Natomiast druga część armii szwedzkiej wkroczyła na terytorium Litwy od strony Inflant. Armia szwedzka liczyła wówczas 40 tys. ludzi. Jan Kazimierz tej armii mógł przeciwstawić tylko 10 tys., z czego połowę stanowiło pospolite ruszenie. W lipcu wojska polskie, pospolite ruszenie skapitulowało pod Ujściem na terenie Wielkopolski przed armią szwedzką. Cała Wielkopolska została poddana pod zwierzchnictwo króla szwedzkiego Kar ola Gustawa X. Armia wkraczająca od strony Inflant, wkraczała na Litwę z hasłami wspólnej walki przeciwko Rosji. Te hasła znalazły poparcie wśród magnaterii litewskiej. Janusz Radziwiłł, jego kuzyn Bogusław licząc na znaczne majątki, a także licząc na to, że uda się im przejąć panowanie w Rzeczpospolitej poparli Karola Gustawa, podpisując układ w Kiejdanach. Ten układ mówił o unii litewsko-szwedzkiej i zrywał unię Litwy i Korony. Już we wrześniu 1655 r. wojska koronne zostały rozbite przez wojska szwedzkie pod Wojniczem, Żarnowcem, kapitulował Kraków, poddany przez Czarnieckiego. Magnaci i szlachta polska uznawała władzę króla polskiego, odstąpiła od Jana Kazimierza. Znaczna część armii koronnej przeszła na stronę Szwecji, natomiast sam król i nieliczni jego zaufani ludzie musieli szukać schronienia za granicą. Tak w ciągu w ciągu 4 miesięcy upadło państwo, które uważane było w Europie za jedną z największych potęg. W listopadzie 1655 r. armia szwedzka stanęła pod Częstochową i zażądała poddania Klasztoru Jasnogórskiego. Przeor Jasnej Góry Augustyn Kordecki odmówił poddania klasztoru i wytrzymał kilkutygodniowe oblężenie. Z obawy przed nadchodzącą odsieczą generał Mller musiał ustąpić. Atak na Jasną Górę związany był z nadzieją na zdobycie bogactw. Ten atak na Jasną Górę zadecydował o przegranej Szwecji. Do tej pory król polski Jan Kazimierz mówił jedynie o agresorze politycznym jakim była armia szwedzka, w tej chwili do propagandy antyszwedzkiej dołączono także aspekt religijny. Szwedzi byli ukazywani jako najeźdźcy, którzy są także wrogami wiary. Teraz hetmani, którzy wcześniej opowiedzieli się po stronie króla szwedzkiego wypowiadają mu posłuszeństwo. Oskarżyli go o łamanie przyjętych wcześniej zobowiązań. 29 grudnia 1655 r. została zawiązana konfederacja, która przyjęła nazwę od miejscowości konfederacka tyszowiecka, skierowana przeciwko Szwedom. Na początku 1656 r. do Rzeczpospolitej wrócił Jan Kazimierz. Ponieważ znaczny udział w walce ze Szwedami mieli chłopi, Jan Kazimierz złożył we Lwowie ślubowanie, w którym mówił, że będzie się starał uwolnić chłopów od wszelkich obciążeń i niesprawiedliwości. Karol Gustaw dążył do zajęcia Prus. Toruń kapitulował przed wojskami szwedzkimi bez walki. Po oblężeniu skapitulował Malbork. Natomiast większe kłopoty królowi szwedzkimi sprawiał Gdańsk, który uzyskał pomoc holenderską. Następnie, kiedy zostały opanowane Prusy przez wojska szwedzkie Karol Gustaw zawarł układ z Fryderykiem Wilhelmem - księciem pruskim i w zamian za to, że do Prus została przyłączona Warmia, uzyskał poparcie księcia pruskiego. Po zabezpieczeniu sobie północy, Karol Gustaw znowu uderzył na południe. Chciał doprowadzić do otwartej bitwy z wojskami polskimi, licząc na to, że w otwartym polu odniesie zwycięstwo. Natomiast hetman Czarniecki otwartej bitwy w polu unikał. Prowadził wojnę o charakterze partyzanckim, oddziały szwedzkie atakowane były znienacka, szarpane, i wojsko polskie uciekało. To stworzyło sytuację, że wojsko szwedzkie nie mogło być nigdy pewne. Wojsko szwedzkie w swoim pochodzie zatrzymało się. Następnie wojska polskie zaczęły stopniowo wypierać Szwedów. Najpierw zmuszono Szwedów do ustąpienia spod Zamościa, następnie Szwedzi musieli zrezygnować z ataku na Lwów. Chłopi, którzy zostali zachęceni przez króla obietnicą zniesienia obciążeń stanęli po stronie Jana Kazimierza i zmusili Szwedów do opuszczenia linii Sanu. Wojska szwedzkie zostały zamknięte w widłach Wisły i Sanu. Armia szwedzka, która spieszyła na pomoc zamkniętej armii w widłach Wisły i Sanu została rozbita przez Czarnieckiego pod Warką. Szwedzi zostali wyparci z Małopolski, choć w ich rękach pozostał Kraków. Następnie zostali wyparci z terytorium Wielkopolski. Widząc, że szala zwycięstwa przechyla się na stronę Polaków Karol Gustaw obiecał Brandenburgii Wielkopolskę, w zamian za udzielenie pomocy. Pomoc uzyskał. Otrzymanie posiłków brandenburskich sprawiło, że na swoją korzyść król szwedzki rozegrał bitwę pod Warszawą. Aby rozbić sojusz Brandenburgii, Szwecji i Prus wojska polskie uderzyły na Prusy. Fryderyk Wilhelm - książę pruski musiał się wycofać. Jesienią 1656 r. na mocy porozumienia do wojny wkroczyła Rosja atakując wojska szwedzkie. Litwa dzięki interwencji rosyjskiej została oczyszczona z garnizonów szwedzkich. Wówczas Karol Gustaw uświadomił sobie, że podbój całej Rzeczpospolitej jest niemożliwy. Wysunął plan rozbioru Rzeczpospolitej. W tym celu Prusom nadał pełną niezależność. Zjednoczone siły szwedzko-pruskie uderzyły na Rzeczpospolitą od północy, od południa uderzyły wojska kozackie oraz wojska wojewody siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Nie udało się mimo tego ataku zniszczyć polskiej armii. Jan Kazimierz zawarł sojusz z Habsburgami. Cesarz jako zwierzchnik książąt i królów Rzeszy Niemieckiej miał doprowadzić do upadku sojuszu brandenbursko-szwedzkiego. Zaangażowanie się cesarza pozwoliło wojskom polskim uderzyć na Siedmiogród. Po stronie Rzeczpospolitej przeciwko Szwecji wystąpiła także Dania. W 1657 r. doszło do podpisania traktatów bydgosko-welawskich. Były to traktaty dla Rzeczpospolitej niekorzystne. Jan Kazimierz godził się na pełną autonomię Prus. Dawał także prawo swobodnego przemarszu wojsk pruskich przez Pomorze Zachodnie oraz dodawał do posiadanej już ziemi w Prusach Ziemię Kwidzyńską. Prusy Książęce miały wrócić do Rzeczpospolitej po wygaśnięciu linii Hohenzollernów. Udział państw europejskich w tej wojnie, w konflikcie polsko-szwedzkim wiązał się z obawami Europy, by Szwecja nie zbudowała w tej części Europy zbyt wielkiej potęgi, stąd wkroczyła Dania i Rosja. Sojusz z Habsburgami jaki zawarł Jan Kazimierz przyspieszył proces wypierania Szwedów z ziem Rzeczpospolitej. W 1658 r. po 5 miesiącach oblężenia skapitulowała załoga szwedzka w Toruniu. Natomiast nie ustąpiły załogi Malborka i Elbląga. Wojna z terytoriów Rzeczpospolitej przeniosła się na terytorium Danii. Dania została zmuszona do zawarcia bardzo niekorzystnego dla siebie pokoju. Natomiast koalicja habsbursko-polska zaatakowała Szwedów najpierw na terytorium Pomorza Szczecińskiego, a następnie w Danii, gdzie wsławił się Stefan Czarniecki. W 1659 r. pokonał wojska szwedzkie pod Nyborgiem. W styczniu 1660 r. rozpoczęły się pertraktacje pokojowe. W czasie ich trwania zmarł Karol Gustaw. 3 maja 1660 r. podpisany został traktat pokojowy w Oliwie. Na mocy tego traktatu stan sprzed wojny czyli z 1655 r. uznany został za obowiązujący. Kurlandia pozostawała w rękach polskich, Szwecja zobowiązywała się szanować swobodę w handlu na Bałtyku. Zobowiązywała się także zwrócić zrabowane w Rzeczpospolitej biblioteki i archiwa, czego nigdy nie dotrzymała w 100%. Protestanci w Prusach Królewskich (Pomorze Gdańskie) uzyskali swobodę kultu. Potwierdzone zostały w traktacie oliwskim traktaty bydgosko-welawskie.