Dydaktyzm w literaturze nowożytnej

Celem literatury jest dydaktyzm. Literatura staropolska posługiwała się parenezą, tzn. pouczała pokazując wzór do naśladowania.

W Średniowieczu istniały wzorce osobowe świeckie (rycerza doskonałego i mądrego władcy) oraz religijne (asceci i święci). Dzieła, które konstruowały i propagowały wzory osobowe nazywane są parenetycznymi.

Ideał rycerza zawarty jest w "Pieśni o Rolandzie". Opowiada ona o bitwie baskijskich górali (pogan) z oddziałami Karola Wielkiego w wąwozie Ronceval. Rycerze ariengardy zginęli. Dokonano tu apoteozy śmierci hrabiego Rolanda przyrównanie do męki Chrystusa, duszę poległego nieśli do Raju aniołowie. Roland jest wzorem rycerza ponieważ myśli o władcy, ojczyźnie, najbliższych. Ochraniał miecz, był waleczny (zatrąbił w róg, gdy pomoc była niezbędna), honorowy, nie odczuwał strachu. Umierał jak chrześcijanin modlił się, bił w pierś, dokonał rachunku sumienia, podał prawą rękawicę św. Gabrielowi. Postać Rolanda urosła do rangi wzniosłego piękna rycerskiego życia. Utwory ukazujące bohaterskie czyny nazywane są "chansons de geste".

Wzorzec dobrego władcy prezentował Gall Anonim w "Kronice polskiej". Utwór ma charakter historiograficzny (dziejopisarski) i panegiryczny (wysławiający). Trzy "Księgi" opisują dzieje Polski od panowania księcia Popiela do Bolesława Krzywoustego (XII w.). "O żałosnej śmierci sławnego Bolesława" ukazuje radość i dostatek, jakie panowały za czasów Chrobrego. Wraz z jego śmiercią "złoty wiek zmienił się w ołowiany". "Pieśń o śmierci Bolesława" czci jego męstwo, sławę i moc. Ukazuje żal narodu po stracie władcy. "Zaczyna się księga trzecia dziejów Bolesława III" to utwór, który przedstawia oblężenie Głogowa przez Niemców i bój wojsk Krzywoustego z wojskami cesarza Henryka IV. Autor sławi potęgę militarną Polaków. Talent taktyczny Krzywoustego sprawił, iż Niemcy zaprzestali atak na miasto.

W "Legendzie o św. Aleksym" przedstawiony został ideał ascety. Główny bohater, syn Eufamijana, księcia rzymskiego, rozdał swe bogactwa i wybrał dolę tułacza i żebraka. Zrządzeniem Opatrzności wrócił do rodzinnego domu, lecz nie został tam rozpoznany. 16 lat spędził w pokucie i umartwianiu, w komórce pod schodami. Żywił się resztkami, które wyrzucała na niego służba. Gdy umarł, dzwony kościelne zaczęły same bić. Aleksy prowadził ascezę, czyli surowy, wstrzemięźliwy tryb życia, zmierzający przez wyrzeczenie się przyjemności i umartwianie do doskonalenia się w cnocie. Ascetę uważano za bojownika z własnymi namiętnościami.

Przykładem ascety jest również św. Szymon Słupnik. Spędził 27 lat życia na słupie, na którym umieszczona była cela. Utwory z tradycji wschodniej charakteryzowały się kultem absolutnej ascezy posuniętej do samozniszczenia. Asceza franciszkańska negowała takie praktyki. Również z postawą św. Szymona polemizuje Stanisław Grochowiak. Porównuje wybujałą ascezę z niezawinionym, niechcianym cierpieniem chłopaka skazanego na śmierć oraz dziewczyny, na której popełniono gwałt.

Literatura okresu Renesansu stworzyła kilka wzorców osobowych: wzorowego ziemianina, idealnego dworzanina i prawdziwego patrioty.

Postać wzorowego ziemianina zawarł w swym "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaj Rej. Utwór daje obraz idealnego szlachcica ziemianina, mówi o tym, jakie powinno być jego życie, od urodzenia do późnej starości. Zawiera także wiele rad, pouczeń i wskazówek. Utwór dzieli się na trzy części, ukazujące okresy od narodzin do lat średnich, następnie wiek średni, a wreszcie wiek dojrzały i starość.

Wzorowy ziemianin żyje spokojnie, dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury, dba o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz ma silnie wpojone zasady moralne. Jest spokojny i szczęśliwy, nie boi się śmierci. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w zgodzie z naturą. Potrafi podporządkować się rytmowi natury, nie buntuje się przeciwko niej. Umie on znaleźć w życiu "złoty środek", umie zachować umiar. Rej wyraźnie zachęca do prowadzenia takiego właśnie życia: prawego, statecznego, w zgodzie z naturą, wierząc, że może ono dać człowiekowi wiele radości i zadowolenia, a także pozwoli zachować spokój wewnętrzny.

Wzór idealnego dworzanina odnaleźć można w dziele Łukasza Górnickiego pt.: "Dworzanin polski", stworzonym na wzór jednego z dzieł włoskich. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony i dbały o swoje maniery. Doskonale zna on sztukę i muzykę, a także znakomicie opanował umiejętność pięknej mowy.

Ideał patrioty odnaleźć można w wielu dziełach epoki renesansu. Przewijać się on będzie w twórczości ks. Skargi, Frycza Modrzewskiego, a także w utworach Kochanowskiego. Wzorzec ten spełnia człowiek, który stawia dobro ojczyzny ponad swe sprawy osobiste, nie żałujący dla niej trudu, swych dóbr, a często także i życia. Jest oddany dla sprawy państwa, kieruje się jego dobrem. Zwłaszcza Antenor, jeden z bohaterów "Odprawy posłów greckich" stanowić może wzór prawdziwego patrioty. Jest szczery, nieprzekupny, odważny, poważny, rozsądny i nieustępliwy. Do końca pozostaje wierny własnemu krajowi, nie odłącza się od niego, nawet w trudnych okresach.

Istnieje jeszcze jeden wzór postawy w dobie renesansu, lecz próżno szukać go w literaturze. Wzorzec bowiem renesansowego humanisty realizują sami twórcy, tacy jak Kochanowski czy Klemens Janicki. Zwłaszcza należy tu spojrzeć na biografię tego pierwszego. Jego życie stanowi bowiem wzór takiej postawy. Jest wszechstronnie wykształcony, doskonale zna epokę antyku. Jest stoikiem, a także wyznawcą myśli epikurejskiej. Afirmuje świat i życie, zdaje sobie sprawę z wartości własnej twórczości. Czerpie z kultury antycznej i chrześcijańskiej. Stanowi też wzór patrioty, zaangażowanego w sprawy ojczyzny. Często podnosi głos w obronie jej interesów i spraw. Jest bardzo aktywny społecznie, zabiera głos, gdy tylko dostrzega niepokojące zjawiska społeczne. Jego biografia i postępowanie stanowi właśnie doskonały wzór renesansowego humanisty.

W epoce Baroku funkcję dydaktyczną literatury najlepiej można zaobserwować na przykładzie poezji Wacława Potockiego. Wiele jego utworów stanowi jakby ówczesny rachunek obywatelskiego sumienia narodu. Tworzą one swoistą panoramę staropolskiego życia szlacheckoziemiańskiego. Cechą utworów jest także dygresyjność, wprowadzanie w poemat wielorakich refleksji na tematy społeczne, stanowe, obyczajowe. Pisarz okazał się czujnym i krytycznym obserwatorem szlachty, coraz bardziej przywiązanych do swoich przywilejów, a zaniedbujących obowiązki. Miały one postać nie pozbawionych goryczy uwag o zaniedbaniach stanu rycerskiego i wojennego rzemiosła. Porównanie współczesnych Polaków do dawnych Sarmatów, przodków bez skazy, jeszcze bardziej wyostrzało teraźniejszy upadek moralny szlachty.

W "Zbytkach polskich" potępia wystawne życie i zbytki, do których dążą obywatele, nie zwracając uwagi, że Polska chyli się ku upadkowi. Autor ostrzega, że wszystko to zginie w obliczu katastrofy. Poeta poucza również księży przygotowanie narodu do walki z poganami.

W "Pospolitym ruszeniu" poeta przedstawia obraz wojska polskiego. Niezdyscyplinowana i gnuśna szlachta oburza się na rotmistrza budzącego ją do walki. Wiele gorzkiej ironii spowodowanej zniewieściałością i warcholstwem szlachty.

Kolejnym utworem Potockiego o charakterze dydaktycznym jest "Czuj! Stary pies szczeka". Ukazany jest tu alegoryczny obraz państwa. Głos poety, wskazujący przyczyny upadku Polski, brzmi jak szczekanie psa, który próbuje obudzić gospodarza, podczas kradzieży. Złodzieje symbolizują wrogów, zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrznych.

W "Wojnie chocimskiej" przedstawiony jest przebieg zdarzeń pod Chocimiem. Potocki chciał zostawić swoim współczesnym i potomnym pamięć znakomitych przykładów dawnego rycerstwa i wojennej cnoty. Opisy potyczek, zdarzeń, działań bohaterów i ich psychologicznej motywacji uderzają siłą artyzmu.

Oświeceniowy dydaktyzm przejawiał się w twórczości wielu znanych i cenionych pisarzy i poetów tej epoki, by wymienić takich twórców, jak Krasicki, Naruszewicz, Trembecki czy Niemcewicz.

Ignacy Krasicki starał się wpływać na moralność i charakter ludzi tego okresu poprzez piętnowanie wad i przywar człowieka w swoich "Bajkach" i "Satyrach". Krasicki w swych bajkach zawarł swe obserwacje otaczającego go świata, krytykował, wyśmiewał, ale także próbował naprawiać rzeczywistość, pouczać. Aby wymienić tylko niektóre piętnowane przez poetę wady, wspomnieć można choćby o obłudzie i zakłamaniu ("Dewotka"), pochlebstwach ("Malarze"), chwiejności poglądów ("Filozof"), pysze i zarozumialstwie ("Szczur i kot"). Bajki przedstawiają wiele aspektów XVIII wiecznej Polski, przybliżają także współczesnemu czytelnikowi problemy i wady obywateli tamtego okresu. "Satyry", podobnie jak "Bajki", ukazują obraz życia XVIII wiecznej Rzeczypospolitej, są doskonałą ilustracją tamtych czasów. Krasicki obraża i ośmiesza w nich liczne wady społeczeństwa polskiego: pijaństwo, skłonność do hazardu, zacofanie i ciemnotę szlachty, brak krytycyzmu. Satyry mają często charakter interwencyjny, doraźny ("Do króla"), często są jednak ponadczasowe, uniwersalne, szczególnie, gdy mówią o wadach (np. "Pijaństwo"). Krasicki tak sam pisał o swych satyrach "Występek karać, oszczędzać osoby", pragnąc być zawsze obiektywnym i sprawiedliwym.

Innym utworem Krasickiego, o wymowie niewątpliwie dydaktycznomoralizatorskiej jest "Monachomachia", poemat heroikomiczny poświęcony życiu zakonników. Jednakże jest to przede wszystkim próba ośmieszenia sposobu działania polskich zakonów żebraczych. Poeta ukazuje mnichów uwikłanych w bezsensowne i bezpodstawne spory, oddających się nie ascezie, lecz obżarstwu, demaskuje niski poziom moralny i intelektualny zakonników. Krasicki wyraźnie stwierdza, iż to nie habit czyni świętym, iż należy postępować zgodnie z zasadami zakonu, a nie wymogami własnego charakteru. Utwór ma wyraźną wymowę moralizatorską: osoby duchowne nie powinny być wyniesione ponad zwykłych śmiertelników, a na szacunek wiernych zakonnicy powinni sobie zasłużyć ciężką i wytrwałą pracą.

Adam Naruszewicz był redaktorem pierwszego polskiego pisma dydaktyczno-moralizatorskiego "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Był jednocześnie autorem kilku satyr, piętnujących wady polskiego społeczeństwa, a głównie szlachty. Znakomicie nakreślony został portret ówczesnego szlachcica w satyrze "Chudy literat". Typowy szlachcic to osoba przekonana o własnej wielkości i "wszechwiedzy", wierząca w legendy i zabobony, pyszna i dumna z własnego pochodzenia. Polski szlachcic pogardza rozumem, uważa, iż wiedza nie ma żadnego znaczenia dla warstwy która powinna tworzyć (ale nie tworzy) elitę narodu.

Podobny wydźwięk i zadanie mają bajki Stanisława Trembeckiego, pełniące rolę moralizatorską. Taką funkcję pełni np. "Myszka, kot i kogut", która zawiera dość znane i powszechne ostrzeżenie przed ocenianiem ludzi po pozorach i wyglądzie zewnętrznym, co prowadzić może do wielu nieszczęść.

Nieco odmiennym utworem jest "Powrót posła" J. U. Niemcewicza, komedia polityczna piętnująca wady i ułomności konserwatywnego obozu szlachty. Niemcewicz bezlitośnie wyśmiewa ograniczenia, konserwatyzm i powierzchowność szlachty sarmackiej. Sztuka wystawiona na Scenie Narodowej odniosła ogromne powodzenie, wywołała także wielkie emocje i niewątpliwie przysporzyła zwolenników obozowi postępowemu.

Jak widać w każdej epoce jedną z ważniejszych funkcji jest dydaktyzm. Poeci różnych epok pouczają poprzez parenezę, tj. przedstawienie wzorców osobowych godnych naśladowania oraz poprzez krytykę, a więc napiętnowanie wad społeczeństwa oraz wyolbrzymianie ich do granic możliwości. Dydaktyzm służył podniesieniu poziomu intelektualnego społeczeństwa.