Polityczne i organizacyjne warunki funkcjonowania moskiewskiego prawosławia.

władcy Księstwa Moskiewskiego zapoczątkowali długotrwały proces jednoczenia księstw wschodnio rosyjskich, dokonywany w drodze dobrowolnych fuzji, bądź podbojów, podjęto także walkę z dominacją mongolską. Książę Iwan III Srogi poślubił bratanicę ostatniego cesarza bizantyjskiego Paleologa, w związku z czym uważał się potem za dziedzica całego Kościoła Prawosławnego, spadkobiercę idei Rzymu, strażnika niepokalanego prawosławia. Kolejni władcy uniezależnili się od wpływów państwa tatarskiego ? Złotej Odry ? greckiego i Konstantynopola.

Bujny rozwój cerkwi prawosławnej na Rusi, a potem w Rosji zaowocował podniesieniem metropolity moskiewskiego do rangi "patriarchy Moskwy i całej Rusi", mocą ukazu cara Teodora I z 1589. Fakt ten został w 1591 zatwierdzony przez synod pozostałych prawosławnych patriarchów, przy czym w hierarchii patriarchatów Moskwie przyznano miejsce za Jerozolimą ? a inne patriarchaty (aleksandryjski, antiocheński, i konstantynopolski) uznały ten nowy ośrodek władzy kościelnej chrześcijaństwa wschodniego. Patriarchat moskiewski patronował pochodowi chrześcijaństwa w głąb Azji, który postępował wraz z podbojem i kolonizacją rosyjską, która ok. 1640 roku dotarła do wybrzeży Oceanu Spokojnego.

Rosja za sprawą polityki Aleksieja Romanowa przeżywała okres otwarcia na kontakty kulturalne z Zachodnią Europą. W połowie XVII wieku zaczęła do Rosji napływać literatura wydawana w Polsce. Patriarcha moskiewski Nikon próbował ? pod wpływem fali odnowy moralnej z zachodu ? wprowadzić nieznaczne zmiany w obrzędowości. Miały one zbliżyć zastygłą liturgie moskiewską do przekształcającej się pod wpływem zachodu liturgii ukraińskiej i greckiej. Przeważająca większość hierarchii prawosławnej ostro przeciwstawiała się jednak wszelkim próbom zmian ? starania patriarchy Nikona wywołały opór i bunt wyznawców, doszło do rozłamu. Część wiernych oderwała się od oficjalnej Cerkwi jako tzw. starowiercy (staroobrzędowcy) i była prześladowana przez ściśle związane ze sobą władze kościelne i państwowe.