Pojęcie filozofii i twórcy

ANTYFONT, Antyfon (V w. p.n.e.), grecki filozof, sofista; polemizował z relatywizmem i subiektywizmem absolutnym Protagorasa z Abdery i Gorgiasza z Leontinoj; uważał, że wszyscy ludzie są z natury równi.

APOLLONIOS Z TYANY, I Wielki, filozof grecki; neopitagorejczyk; założyciel szkoły neopitagorejskiej w Efezie, autor biografii Pitagorasa; otaczała go sława uzdrowiciela i świętego, lecz także maga i szarlatana.

APOLLONIOS Z TYRU, I Wielki, filozof grecki; stoik; autor biografii Zenona z Kition oraz katalogu stoików i ich dzieł.

ARCHEDEMOS Z TARSU (II w. p.n.e.), filozof grecki; stoik; zajmował się dialektyką, językiem i wymową; siłę kierującą światem umieszczał w środku ziemi.

ARCHELAOS Z ATEN (V w. p.n.e.), filozof grecki; uczeń Anaksagorasa z Kladzomen; z powodu swych zainteresowań moralnych uważany za nauczyciela Sokratesa.

ARETE (IV w. p.n.e.), filozof grecki; córka Arystypa z Cyreny, matka Arystypa Młodszego; kontynuatorka tradycji szkoły cyrenaików.

ARISTON Z CHIOS (III w. p.n.e.), filozof grecki; stoik, uczeń Zenona; głosił stoicyzm przeniknięty wpływami cyników i poznawczy agnostycyzm.

ARKESILAOS Z PITANE (315–241 p.n.e.), filozof grecki; następca Kratesa w Akademii Platońskiej; założył drugą albo tzw. średnią Akademię i wprowadził do niej sceptycyzm.

ARYSTOKSENOS Z TARENTU (IV w. p.n.e.), grecki teoretyk muzyki i filozof; uczeń Arystotelesa, uważany za twórcę starożytnej nauki greckiej o muzyce; autor licznych biografii filozofów.

ATENODOR (I w. p.n.e.), filozof grecki; stoik, uczeń Posejdoniosa, nauczyciel Oktawiana Augusta; kontynuował badania Posejdoniosa nad przypływami i odpływami morza.

BLOSSIUS CAIUS z KUM (?–ok.130 p.n.e.), filozof grecki; stoik; uczeń Antypatra z Tarsu; domagał się wolności i równości dla wszystkich.

DIOGENES Z APOLLONII (V w. p.n.e.), filozof grecki; ostatni przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody, w której naukę wprowadził pojęcie rozumu (nous) Anaksagorasa; wywarł wpływ na medycynę hipokratejską.

EUBULIDES, żył w IV w. p.n.e; grecki filozof, uczeń Euklidesa; przypisuje się mu sformułowanie najstarszej wersji antynomii semantycznej związanej z pojęciem prawdziwości, tzw. antynomii kłamcy.

FILON Z LARYSSY (między 148 a 140–między 85 a 77 r. p.n.e.), filozof grecki; scholarcha Akademii Platońskiej, założyciel tzw. czwartej Akademii; nauczyciel Cycerona.

POSEJDONIOS (ok. 135–ok. 50 p.n.e.), filozof grecki; stoik, przedstawiciel Średniej Stoi, uważany za najwszechstronniejszego filozofa i uczonego po Arystotelesie; jako historyk był kontynuatorem Polibiusza; w filozofii skłaniał się ku mistycyzmowi i religijnym pierwiastkom stoicyzmu.

TYMON MIZANTROP, Tymon Ateńczyk (V w. p.n.e.), filozof grecki; nieszczęścia ojczyzny, utrata fortuny, niewdzięczność przyjaciół uczyniły zeń mizantropa, którego opisywano i wyśmiewano w licznych dziełach komicznych i satyrycznych.

Pojęcie filozofii

Filozofia zrodziła się w staroż. Grecji, a najstarsze informacje na jej temat pochodzą z VII w. p.n.e. Pierwsi filozofowie koncentrowali swe zainteresowania na przyrodzie (physis), pytali o zasadę (arche), czyli o genezę i strukturę świata otaczającego człowieka ( jońska filozofia przyrody,  eleaci). Następnie w centrum zainteresowań znalazł się człowiek i wspólnota ludzka (zmiana ta wiąże się z działalnością Sokratesa); pytano wówczas o drogi do osobistego szczęścia oraz o miejsce człowieka w społeczności ( epikureizm,  stoicyzm), poszukiwano najlepszych form organizacji państwa i sposobów sprawowania władzy ( sofiści). W najpełniejszych koncepcjach filoz. starożytności (Platona i Arystotelesa) filozofia oznaczała całokształt wiedzy, przy czym dla Platona była to wiedza o ideach (abstrakc. istocie wszelkich bytów), natomiast dla Arystotelesa wiedza zarówno o abstrakc. istocie  bytu, jak też o wszelkich jego konkretnych postaciach i przejawach. Chrześcijaństwo przejęło dorobek filoz. starożytnych, wykorzystując go przy budowie własnej koncepcji filoz., światopoglądowej, kulturowej. Filozofia została podporządkowana teologii jako jej narzędzie, wpływała jednak zarazem na kształt myśli chrześc. (np. neoplatonizująca koncepcja św. Augustyna, spór o  uniwersalia, nawiązanie do Arystotelesa w filozofii świętego Tomasza z Akwinu). Dominującymi tematami rozważań filoz. stały się absolut — Bóg, wspólnota wiary oraz indywidualna osoba ludzka (problematyka  duszy); różnorodność sposobów filozofowania rozciągała się od  scholastyki po  mistykę. Kształtująca się w XVI–XVII w. nauka zrodziła problem jej filoz. uprawomocnienia jako autonomicznej formy poznawczego stosunku człowieka do świata a wraz z nim pytania o źródła i metody uzyskiwania wiedzy bezwzględnie pewnej, oraz pytania o strukturę bytu przyrody badanej przez naukę. Głównymi sporami filoz. XVII–XVIII w. stały się dyskusje między racjonalistami ( racjonalizm) a empirykami ( empiryzm) oraz spór o  substancję, między dualistami ( dualizm), monistami ( monizm) i pluralistami ( pluralizm) oraz między idealistami ( idealizm) a materialistami ( materializm). Epokę rozpoczętą wystąpieniem R. Descartes'a zamyka I. Kant programem filozofii jako analizy struktury poznającego umysłu, stanowiącej warunek wszelkiego możliwego doświadczenia, a zatem wszelkiej działalności naukowej. Na przeł. XVIII i XIX w., wraz z komplikowaniem się struktur społ., narastaniem konfliktów, przyspieszaniem przemian hist., na pierwszy plan wysunęła się w filozofii problematyka społeczeństwa, dziejów, polityki (J.J. Rousseau, G.W.F. Hegel, K. Marks), mnożyły się projekty reform, przebudowy, odnowy, zapewnienia powszechnego szczęścia i dobrobytu. W 2 poł. XIX w. tradycyjna problematyka filoz. była wypierana i ograniczana przez gwałtowny rozwój nauk szczegółowych; filoz. wyrazem tej tendencji był antymetafizyczny program tzw. filozofii pozytywnej ( pozytywizm), zapoczątkowanej przez A. Comte'a. Ten proces wraz z załamaniem się optymizmu historiozoficznego oraz narastaniem nastrojów pesymistycznych i katastroficznych ( katastrofizm) spowodował walkę o autonomię filozofii i zachowanie swoistego dla niej zakresu pytań i problemów, a zarazem poszukiwanie nowych sposobów nadawania sensu ludzkim działaniom. Prowadziło to do kształtowania się filozofii kultury, filozofii życia, filozofii wartości, fenomenologii, filozofii egzystencji. Wiek XX jest okresem ścierania się różnorodnych nurtów i tendencji w filozofii:  egzystencjalizmu i  personalizmu chrześcijańskiego,  fenomenologii i  logicznego empiryzmu,  marksizmu, oraz wyłaniania się nowych kierunków:  pragmatyzmu,  strukturalizmu,  psychoanalizy,  hermeneutyki, filozofii dialogu,  postmodernizmu, wykorzystujących dawne inspiracje i przetwarzających je w nowe całości bądź próbujących powrotu do gr., przedplatońskich źródeł filozofii, czy wreszcie ogłaszających zmierzch tradycyjnej problematyki filozoficznej.
Próby wyznaczenia gł. tendencji w filozofii XX w. wskazują na dyskusje toczące się z jednej strony pomiędzy kierunkami aspirującymi do budowy całościowych systemów filoz., światopoglądowych, kulturowych, a nawet polit. (marksizm, myśl chrześc.) a kierunkami podejmującymi i drążącymi węższe, specyficzne zakresy problemów i zainteresowań filoz.; z drugiej natomiast strony — pomiędzy kierunkami filozofii analitycznej ( analityczna filozofia), która zadania filozofii widzi jedynie w analizie języka (filoz., nauk., potocznego), redukując tradycyjne problemy i zainteresowania filoz., a zarazem nadając jej niezwykle rygorystyczny, log., często sformalizowany charakter, a kierunkami nieanalitycznymi (czasem zw. syntetycznymi lub metafizycznymi), próbującymi w nowych formach kontynuować rozważania dotyczące problemów sformułowanych przed ponad 2500 lat oraz podejmowanych, przekształcanych i uzupełnianych przez całe dzieje filozofii europejskiej.