Edukacja człowieka w centrum zainteresowania pisarzy i działaczy Oświecenia.

Literatura oświecenia rozwijała się w dramatycznym okresie dziejowym Polski. Sejm, w którym ciągłe kłótnie, zachwiany system demokracji oraz zasada "liberum veto" skutecznie unicestwiały próby reform, nie mógł pełnić właściwej funkcji wobec zewnętrznie zagrożonego kraju. Jednak w owym czasie zauważyć można ożywienie w ruchu umysłowym. W tych jakże trudnych dla kraju chwilach znalazło się kilka wybitnych jednostek, które wyróżniały się bystrością umysłu, umiejętnością dostrzegania niedoskonałości otaczającego świata oraz dążeniem do ogólnego uświadomienia społeczeństwa.

W dobie oświecenia dynamicznie rozwijały się liczne dziedziny kultury: szkolnictwo, ruch wydawniczy, teatr. W centrum zainteresowań pisarzy oświecenia znalazła się edukacja człowieka, czyli temat moich dzisiejszych rozmyślań. Czym była, jakie miała znaczenie, czy była celem prac i wypowiedzi pisarzy i działaczy owej epoki ? Twierdze, że tak ale czemu, po co, w jaki sposób ? Są to generalne pytania na które spróbuję znaleźć, dać odpowiedź w mojej pracy.

Zacznijmy jednak od podstaw Oświecenie - wiek umysłu, rozmów oraz filozofów, czy też "OŚWIECCENIE ROZUMU LUDZKIEGO, GDZIE PRAWDA MA BYĆ JAK OGIEŃ, A POZNAWANIE PRAWDY JAK ŚWIATŁO OGNIA" (F. S. Jezierski). Epoka która nawiązywała do rozumu, a właściwie do kształtowania go, czyli do niczego innego jak do edukacji. Czemu ? Może dlatego, że nawiązywały do tego główne idee czy też prądy filozoficzne związane z tą epoką, takie jak:

- SENSUALIZM - który podkreślał rolę edukacji i wychowania, mówiąc o czystości rozumu dziecka "'tabula rosa" kształtowanego przez doświadczenia i edukację. Czy też

- RACJONALIZM ,który podkreślał znaczenie rozumu oraz systematycznego ładu w poznawaniu prawdy.

Wielkie znaczenie w kształtowaniu się właśnie takich idei mieli działacze, pisarze i twórcy. Twórcy:
- największego kulturalnego i naukowego przedsięwzięcia owej epoki -Encyklopedii - D.Diderot, Voltarie, D'alambert..
- Wspaniałych dzieł takich jak "Zasady umowy społecznej" - J. J. Rousseau czy też "Listów Anonima" - H. Kołątaja.
- Przemian i reform społecznych, edukacyjnych, gospodarczych.
- Wolności i niepodległości.

Ideałem literatury był człowiek oświecony, który znał swoje miejsce w społecznej rzeczywistości, był wolny od przesądów.

Po przeciwnej stronie znajdował się "ciemny" Sarmata z prowincji. Taki obraz umiejętnie przedstawił Julian Ursyn Niemcewicz w "powrocie posła".

W utworach powstałych w okresie oświecenia widoczne jest także zainteresowanie psychiką ludzką, a zwłaszcza sferą wrażeń i uczuć, które warunkowały sposób zachowania bohatera. Zauważone zostały także uczucia rodzinne, humanitarne, jak również religijne i patriotyczne.

Niewątpliwie swą świetność literatura stanisławowska zawdzięcza Ignacemu Krasickiemu, jednemu z pierwszych organizatorów życia kulturalnego ówczesnej Polski. W jego poezji dominuje rozum, zaś środkiem artystycznego wyrazu jest często komizm. Wiele aluzji do tamtejszych praktyk sejmu można zauważyć w "Myszeidzie". Jednak główna idea tkwi w krytycznym stosunku do "ciemnego" średniowiecza. Krasicki ośmieszył narodowy mit, który w tradycji utrwalony został jako fakt historyczny (Kronika Kadłubka - o królu Popielu).

Drugim poematem heroikomicznym Ignacego Krasickiego była "Monachomachia", która wywołała powszechną sensację. W utworze tym ośmieszone zostało duchowieństwo zakonne - "uczeni mężowie", którzy nie potrafili odnaleźć od lat nie odwiedzanej biblioteki.

Ignacy Krasicki równocześnie był twórcą nowoczesnej powieści pt: "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki". W dziele tym duchowny ukazał stracone złudzenia oświeconego reformatora. Poznajemy kolejne etapy życia młodego szlachcica, jego edukację w szkole publicznej, gdzie wiedzę wpaja się za pomocą kar cielesnych. W końcowym etapie Doświadczyński przekonuje się, że europejskiego społeczeństwa nie może naprawić utopijna idea, w późniejszym okresie na terenie trzech zaborów toczyła się walka o utrzymanie polskości. W nowych warunkach aktualna stała się myśl o decydującej roli nauki i oświaty w oddziaływaniu na społeczeństwo.

Idea ta towarzyszyła twórcom Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Najaktywniejszym działaczem Towarzystwa był Stanisław Staszic, autor "Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego". W utworze tym Staszic zawarł propozycje reform zaczynając od zagadnienia powszechnej oświaty.

W wielu sprawach zgadzał się ze Staszicem Hugo Kołłątaj - reformator, rektor Akademii Krakowskiej. Obaj byli publicystami, mieli podobne przekonania, chcieli uratować Polskę. Głosili różne tezy. Oto kilka przykładów:

"Po skończeniu edukacji szkolnej, powinna się zacząć edukacja obywatelska",
"z samych panów zguba Polaków",
"konstytucja nowa i cały naród obejmująca".

Ale nie tylko oni próbowali ratować Polskę. Kolejną grupą osób, która koncentrując swą uwagę na edukacji chciały pomóc naszemu krajowi byli pisarze, tacy jak Ignacy Krasicki, wyżej wymienieni Kołątaj i Staszic, Niemcewicz i inni.

Moim zdaniem poetą na którego pracę trzeba zwrócić szczególną uwagę jest wcześniej wspomniany I. Krasicki. Napisał on wiele dzieł z których dużą część zaprezentowałem wcześniej, jednak nie wspomniałem nic o bajkach i satyrach, których nie można pominąć. Niekiedy były one smutne, niekiedy śmieszne ale zawsze pouczające, zawierające morał, dobre rady. Sam Krasicki powiedział "i śmiech niekiedy może być nauką". Uczyły np. tego że: - pycha jest zła ("Szczur i kot"), że ostrożność nie zawsze pomaga ( bajka "Groch przy drodze'), że nie wolno śmiać się z króla (panegiryk "Do króla"), czy że pijaństwo nie popłaca (satyra "Pijaństwo"). Ten poeta , ale i inni oraz publicyści i działacze oświecenia spotykali się na tak zwanych "Obiadach Czwartkowych", organizowanych przez Poniatowskiego - króla polski. Po co? - by wyciągnąć Polskę z zacofania kulturalnego i społecznego. Dyskutowano tu o reformach ustrojowych, przedstawiano prace literackie, dbano o poziom polskiej edukacji, "walczono" o poprawę obyczajów. Przemiany w świadomości społecznej wspierały też czasopisma "monitor" i " Zabawy przyjemne i pożyteczne".

Jak już wcześniej wspomniałem, ogromne znaczenie miały reformy. Dla naszego tematu najważniejszymi były te, które służyły edukacji, czyli - reformy oświaty. Obowiązek szerzenia oświaty, kształcenia umysłów i charakterów spadł przede wszystkim na szkolnictwo, którego rozwój w duchu nowoczesności i postępu zapoczątkował Stanisław Konarski i założona przez króla Szkoła Rycerska. Kontynuację ich zamierzeń podjęła powołana w 1773 roku Komisja Edukacji Narodowej(pierwsza w Polsce świecka władza oświatowa, powołana 14.X.1773r. z inicjatywy działaczy skupionych wokół Stanisława Augusta Poniatowskiego. KEN zorganizowała trój-stopniowe nauczanie - szkoły elementarne, średnie, następnie Szkoła Główna Koronna i Li-tewska. KEN wydała kodeks szkolny określający założenia programowe i organizacyjne szkolnictwa)

Szkolnictwo odebrano Kościołowi, a kasacja zakonu jezuitów umożliwiła przekazanie jego majątku na cele oświaty. Komisja postawiła przed sobą wspaniałe cele wychowawcze, a jednym z nich było zmierzanie do tego, by "ucznia sposobnym uczynić do tego, żeby i jemu i z nim było dobrze". Głosiła o konieczności dążenia do prawdziwej sprawiedliwości, m.in. drogą zmian w prawodawstwie i kształtowania cnót obywatelskich. Podjęła się przygotowania obywateli do pracy dla zreformowanego państwa. W szkołach zniesiono łacinę jako język wykładowy i zastąpiono ją językiem polskim. Wprowadzono poglądową metodę nauczania zamiast pamięciowej, wśród przedmiotów nauczania znalazły się: rolnictwo, ogrodnictwo, które łączono z praktycznym doświadczeniem oraz znajomością fizyki i chemii. Zadbano o kondycję fizyczną uczniów, wprowadzając tzw. ćwiczenia cielesne. Komisja przeprowadziła reformę w obu ówczesnych polskich szkołach wyższych: w Akademii Krakowskiej i Wileńskiej. W pierwszej dokonał reformy Hugo Kołłątaj, a w drugiej Marcin Poczobut-Odlanicki. Zajęła się także kształceniem i wychowaniem dzieci chłopów i mieszczan, rozwijając sieć szkół ludowych. Do szkół elementarnych po raz pierwszy w dziejach Polski dopuszczono dziewczęta. Znaczną pomocą w pracach Komisji było założone w 1775 roku Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, zajmujące się opracowywaniem podręczników szkolnych. ONUFRY KOPCZYŃSKI (1735-1817) napisał wówczas pierwszy polski podręcznik gramatyki - "Gramatykę języka polskiego". Tocząc walkę przeciw francuszczyźnie i zepsutej łaciną polszczyźnie, układano podręczniki wymowy i stylu oraz wydawano dzieła pisarzy renesansu, przede wszystkim Jana Kochanowskiego, aby od nich uczyć się pięknej polszczyzny.

Podsumowując musze stwierdzić, że EDUKACJA była rzeczą najważniejsza. Starano się edukować młodzież, ludzi a także najważniejsze osoby w państwie, edukując władzę i masę rządzącą starano się reformować państwo, które tych reform potrzebowało. Edukacja była centrum zainteresowania zarówno pisarzy, działaczy jak i zwykłych ludzi oświecenia dla których stała się nadzieją na " lepsze jutro".