Wolności prawa i obowiązki człowieka i obywatela podstawą funkcjonowania państwa demokratycznego

Prawny status (sytuacja) jednostki w państwie zmieniał się. Następowało zwłaszcza rozszerzenie katalogu podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela. W wieku XIX był on ograniczony do wolności, własności i równości. Dotychczasowy rozwój pozwala mówić o prawach trzech generacji.
Prawa człowieka pierwszej generacji to prawa i wolności osobiste oraz polityczne. Należą do nich w szczególności: prawo do życia, nietykalność osobista, prawo oporu przeciwko bezprawnej przemocy, nienaruszalność mieszkania, tajemnica korespondencji, prawo do przemieszczania się i wyboru miejsca zamieszkania; czynne i bierne prawo wyborcze, wolność wyrażania opini, wolność wyznania, wolność zrzeszania się, wolność zgromadzeń i wieców.
Prawa człowieka drugiej generacji to prawa ekonomiczne i socialne. Są to przedewszystkim: prawo do pracy, prawo do równej płacy za równą pracę, prawo do wypoczynku, prawo do strajku, prawo do zasiłku dla bezrobotnych, ochrona pracy kobiet i dzieci, prawo do renty inwalidzkiej.
Prawa człowieka trzeciej generacji to prawa ekologiczne oraz prawa do korzytsania z osiągnięć współczesnej cywilizacji. Należą do nich m.in.: prawo do czystego powietrza, prawo do wolnych od zanieczyszczeń wody i glebym prawo do bezpiecznej dla zdrowia żywności oraz prawo do korzystania ze źródeł światowego przekazu informacji.
Wraz z powiększaniem się katalogu praw i wolności człowieka
i obywatela rozszerzały się granice działania władzy państwowej. Liberazlizm przypisywał państwu tylko funkcję ochrony porządku publicznego ("stróż nocny"). Współcześnie przeważa pogląd, że władza państwowa jest odpowiedzialna również za wolności i prawa pozytywne, np. bezpieczeństwo socjalne. Jest więc, jest więc uprawniona, a nawet zobowiązana do stwarzania elementarnych warunków ludzkiej egzystencji. W każdym państwie instnieje określony zakres gwarancji praw podstawowych, czyli całokształt środków służących zapewnieniu ich realizacji. Są to gwarancje materialne i formalne.
Gwarancje materialne to ogół środków, które służą państwu do zagwarantowania realizacji praw podstawowych. Należą do nich m.in.: tradycje polityczne, kultura polityczna, stan oświaty, świadomość prawna połeczeństwa, stan rozwoju gospodarzczego i możliwości finansowe państwa.
Gwarancje formalne (prawne, instytucjonalne) to całokształ środków prawnych i środków o charakterze instytucjonalnym, które państwo stworzyło i stosuje w celu zapewnienia realizacji podstawowych praw człowieka. Są to środki stwarzające możliwości oddziałowywania jednostek na państwo, np. prawa polityczne, albo zasady funkcjonowania
i organizacji organów państowych ułatwiające realizację praw jednostki, np. zasada niezawisłości sędziów. Do środków służących pełnej realizacji praw podstawowych należą m.in.: kontrola konstytucyjności ustaw, sądownictwo powszechne i administracyjne, instytucja ombudsmana (rzecznika praw obywatelskich).
We współczesnym państwie prawa i wolności człowieka i obywatela powinny być zgodne z międzynarodowymi standardmi. Międzynarodowa ochrona praw jednostki jest realizowana zarówno w systemie Narodów Zjednoczonych, jak i w systemach regionalnych: europejskim, międzyamerykańskim i afrykańskim. We wszytskich tych systemach istnieją normy, np. Międzynarodowe Pakty Praw, organy i organizacje (np, Komitet Praw Człowieka NZ) oraz procedury stojące na straży przestrzegania praw człowieka w poszczególnych krajach i umożliwiających dochodzenie tych praw na arenie międzynarodowej (np. przed Międzynarodowym Trybunałem Sprawiedliwości w Hadze, Europejską Komisją Praw Człowieka).
W państwie prawa nie ma ścisłej zależności między prawami i obowiązkami obywateli. Najczęściej egzekwowane obowiązki obywateli to: obowiązek podporządkowania się prawu, płacenia podatków i służby wojskowej. Zasada panstwa prawa określa mechanizm działania państwa demokratycznego.