I. Ogólna charakterystyka okresu dorastania
W dorastaniu można wydzielić 2 podokresy ze względu na dominowanie: w pierwszym - czynników biologicznych, w drógim - czynników kulturowych. Dorastanie zaczyna się w biologii a kończy w kulturze.
DOJRZEWANIE: I faza: pokwitanie (faza feubertalna); II faza: adolescencja (młodość)
W psychologii polskiej stosuje się termin wiek dorastania obejmując dojrzewanie biologiczne oraz rozwój psychiczny i społeczny.
\Wyodrębnia się 2 fazy:
I. Wiek szkolny (11 - 15l);
II. Dorastanie (od 11-12r.ż do 18-19r.ż)
Fazy te oddziela 16 r.ż.
W okresie dorastania człowiek otrzymuje dwie zdolności;
1. zdolność do dawania nowego życia;
2. zdolność do samodzielnego kształtowania życia własnego.
AKCELERACJA ROZWOJU - przyspieszenie rozwoju; zjawisko polegające na tym, ze dziecko z pokolenia na pokolenie dojrzewa szybciej co jest spowodowane lepszymi warunkami odżywiania i pielegnacji organizmu.
16 rok życia - tzw. kryzys młodzieńczy charakteryzujący się nasileniem psychicznych trudności dorastania.
FAZA I BIOLOGICZNA - charakteryzuje się ogólnym niezrównoważeniem emocjonalnym, nadmierna pobudliwością, zmiennością motywacji. Młoda osoba znajduje się w konflikcie pomiędzy potrzebą bycia dorosłym a zachowaniem przywilejów dziecka. Młodzież poszukuje własnej tożsamości, jest to faza eksperymentowania ze sobą i innymi, poszukiwania celów.
FAZA II (po 16 r.z.) - charakteryzuje się poszukiwaniem wyjścia z chaosu przeżyć, stawianiem sobie celów. W tej fazie dominującą role odgrywają procesy intelektualne. Młodzież stawia sobie pytania dotyczące sensu swojego życia, ważną rolę odgrywają problemy ogólnoludzkie. Faza ta może być długotrwała i głęboką.
II. Rozwój fizyczny
Zasadnicze zmiany w budowie i czynnościach ciała przejawiają się w tzw. skoku pokwitaniowym (u chłopców 12,5 - 15 lat; powoduje przyrost masy i ciężaru ciała; u dziewczynek 10,5 - 13 lat )
W skoku pokwitaniowym: rozwijają się mięśnie i wydłużają kości; rozrasta się serce i narządy jamy brzusznej; powiększają się narządy rozrodcze i wzrasta siła mięśniowa; zmiany w obrębie żuchwy; u chłopców rozrost krtani; mózgowie nie jest objęte procesem wzrostu.
Tkanka tłuszczowa: u chłopców zwiększa się przed rozpoczęciem skoku pokwitaniowego, w okresie rozwoju wysokości ciała zanika; u dziewczynek inaczej w wieku 15 - 16 lat ilość tkanki tłuszczowej na ramionach, brzuchu i biodrach jest dwukrotnie większa u dziewcząt niż u chłopców. Narządy płciowe u dziewcząt wzrastają niedostrzegalnie, a u chłopców jest wyraźny rozwój prącia i jąder (13-15 lat)
Pierwsze objawy dojrzewania u chłopców: wzrost jader i moszny; wzmożone wydzielanie potu o charakterystycznym zapachu; zarost na twarzy; polucje (wydzielanie płynu nasiennego). U dziewcząt: pojawienie się pęczka piersiowego; menstruacja.
Kompleks Diany - dziewczynka nie chce być kobietą, ubiera się jak chłopiec, preferuje chłopięce zabawy.
Ginekomastia - obrzmienie sutków u chłopców.
Deceleracja - opóżnienie rozwoju, do czego przyczynia się złe odżywianie, choroby a także stres
U młodzieży z dysharmonią rozwoju obserwuje się: chwiejność dokonywania wyborów; zdolność do współdziałania ograniczona do wykonywania poleceń; ograniczenie zdolności do empatii
III. Rozwój seksualny
Antagonizm płci - żywo wyrażana niechęć do płci przeciwnej, co bywa uzasadniane ich cechami fizycznymi i psychicznymi np. chłopcy mówią "wyrastają mi piersi"
Fazy miłości: 1. miłość szczenięca - ważniejsze jest samo kochanie niż jego obiekt;
2. miłość cielęca - obiekt uczuć otoczony jest bezgranicznym uwielbieniem;
3. miłość romantyczna - idealizowanie obiektu miłości, ta miłość jest głębokim uczuciem skierowanym ku jednej osobie płci przeciwnej
Formy aktywności seksualnej:
1. masturbacja (onanizm, samogwałt) - polega na wywołaniu podniecenia seksualnego z orgazmem włącznie za pomocą podejmowanych przez siebie czynności dotykowych. Ujemne skutki masturbacji: niekorzystna może okazać się łatwość zaspokajania popędu seksualnego; czynnoscią masturbacyjnym towarzyszą fantazje erotyczne, które mogą wpłynac na zachowania seksualne, mast. może być nadmierna, zbyt częsta; zespołowe uprawianie masturbacji stwarza zagrożenie kontaktów seksualnych; może wywołać konflikt moralny (lęk, poczucie winy).
2. necking - polega na pieszczotach miłosnych obejmujących ciało partnerów tylko od pasa w górę, nie dochodzi do orgazmu.
3. petting - pieszczoty obejmujące także narządy płciowe. Jego celem jest przeżycie orgazmu.
Podejście młodzieży do seksu:
1. hedonistyczne - seks jest wspaniała zabawą i należy kochać się tak czesto, wszędzie tam gdzie to możliwe.
2. wulgarne - seks jest ciemną strona życia, niekontrolowanym popedem, łączy się z przemocą i agresja.
3. polega na swiadomej powściagliwosci seksualnej uzasadnianej czekaniem na wielkie uczucie, czekaniem na większą własną dojrzałość, czekaniem na zawarcie związku małzenskiego.
IV. Procesy psychiczne
Dwie grupy procesów psychicznych:
1. spostrzeganie, uwaga, pamięć;
2. myślenie, wyobraznia, twórczość.
Spostrzeganie - proces złożony i dynamiczny. Spostrzeżenia mają indywidualny charakter, spostrzeżenia młodzieży są w porównaniu z dziećmi bardziej dokładne, wielostronne i ukierunkowane. W tym wieku dużą role w spostrzeżeniach odgrywa nastawienie.
Uwaga dowolna zastępuje uwagę mimowolną. Uwaga dowolna ma większą pojemność co pozwala na większe skupienie i efektywniejsze uczenie.
Pamięć - doskonali się w okresie dorastania, spośród pamieci bezposredniej (sekundowej) i trwałej (lata, całe życie) to pierwszą cechuje w okr. dorastania najwyższa sprawność. Pamięć trwałą cechuje organizacja i dynamika, dlatego niektóre zdarzenia są łatwiej przypominane a inne trudniej. Rozwija się pamięć dowolna i logiczna.
Myślenie - dotyczy aktywności umysłu która operuje słowami, symbolami, ideałami. W okresie dorastania rozwija się myślenie abstrakcyjne, które prowadzi do wzrostu refleksyjności i krytycyzmu.
Rozumowanie -
1. indukcyjne - wychodzimy od pewnych faktów i dochodzimy do pewnych uogólnień;
2. dedukcyjne - wychodzi się od uogólnień do szczegółów.
Wyobraznia - ujawnia się w pomysłowości w życiu codziennym, jak i w marzeniach dla młodzieńczej twórczości
Twórczość - przejaw wyobraźni, młodzież ujmuje w formę artystyczną własne przeżycia.
V. Rozwój emocjonalny
Emocje - pobudzenie emocjonalne, emocje przyjemne i przykre. Różne rodzaje emocji zwane są uczuciami.
Pobudzenie emocjonalne w okr. dorastania jest nasilone uzewnętrznia się w intensywności zachowania. W początkowej fazie dorastania zauważa się chwiejność emocji.
Zaburzenia nerwicowe - moga być spowodowane nieuzewnetrznionymi, tłumionymi stanami emocjonalnymi. W pierwszej fazie dorastania występuje zmienność znaku emocji. Wynika to ze wzmożonej pobudliwości nerwowej.
Nastroje - słabo nasilone stany emocjonalne o dodatnim lub ujemnym znaku oraz nieokreślonej treści uczuciowej. Są to często stany zalegające po uprzednio doznanym przeżyciu, u dziewcząt mogą być związane z menstruacją.
Uczucia - Proste (smutek radość gniew) lub złożone (poczucie winy, żalu). Uczucia zależą od rodzaju sytuacji oraz od potrzeb które je pobudzają. Źródłem niepowodzeń między rodzicami i dorastającymi jest przypisywanie przez jednych i drugich różnego znaczenia tym samym zdarzeniom.
Uczucia ambiwalentne (przeciwstawne) - gdy zarazem przeżywa się miłość i nienawiść, radość i smutek. Ambiwalencje uczuć mogą wynikać z ustalonego systemu wartości i przekonań, są wyrazem poszukiwań.
Altruizm - działanie na korzyść innej osoby z ponoszeniem osobistej straty. Związki rówieśnicze: paczki, grupy, związki przyjaźni.
Lęki społeczne - występują w postaci nieśmiałości, lęku przed niepowodzeniem. W pierwszej fazie dorastania występują lęki jak np. wachanie przed wejściem do kawiarni, a w drugiej fazie występują lęki spoleczne, które łączą się z przyszłością. Specyficzna kategoria lęków społecznych to lęki szkolne, których źródłem przede wszystkim są interakcje nauczyciel - uczeń
Gniew - uzewnętrznia się z różnym nasileniem i może wyzwalać zachowania agresywne. U młodych gniew jest jasny, infantylny, wyraża się w krzykach, kłótniach. U starszych te zachowania są częściej poddawane kontroli i przyjmują postać z trudem opanowanego napięcia nerwowego. Źródła gniewu: trudności i udaremnienia w realizowaniu dążeń, postępowanie rodziców, rozbieżność między własnym postępowaniem rodziców a ich wymaganiami.
Kształtują się uczucia wyższe: uczucia estetyczne, moralne i patriotyczne.
Dojrzałość uczuciowa - przejście od zależności uczuciowej do niezależności, od niekontrolowanego uzewnętrzniania uczuć do poddania ich kontroli. To takie zdolności do odwracania reakcji, do powściagliwości, do rezygnacji. Pełne ukształtowanie tej dojrzałości przypada na dalsze lata. Na dojrzałość uczuć składa się całe uprzednie życie człowieka, jego doświadczenia w kolejnych fazach rozwoju.
VI. Rozwój moralny
Można wyróżnić w nim fazy. Pierwszym jego badaczem był Piaget. Wykazał że kształtowanie cech moralnych małego dziecka zachodzi przez przymus dorosłych. Przymus wyznacza: STADIUM REALIZMU MORALNEGO w którym obowiązek jest narzucany z zewnątrz. Rozwój moralny kształtuje wg. Piageta współdziałanie z rówieśnikami, prowadzące do STADIUM AUTONOMII MORALNEJ, w którym postępowanie uzależnia się od opinii otoczenia. Charakterystyczna dla tego stadium jest zasada subiektywnej odpowiedzialności - dzieci oceniają postepowanie ze wzgl. na intencje a nie na skutek czynu.
Konwencjonalny poziom rozwoju moralnego (Kohlberg) - I stadium: ocena zachowania wynika z aprobaty społecznej, rówieśników; II stadium: ocena zachowania oparta jest na prawie i porządku, odczówamy szacunek dla autorytetów.
Prokonwencjonalny poziom rozwoju moralnego - charakteryzuje się autonomicznym ujmowaniem zasad moralnych, niezależnie od autorytetu osób czy grup. I stadium - polega na ujmowaniu zasad moralnych w terminach umowy społecznej, reguł przyjętych przez dane społeczeństwo. II stadium - charakteryzuje się samodzielnym poszukiwaniem reguł zgodnych z logicznym rozumieniem ich stałości i uniwersalizmu.
Stadium konencjonalizmu moralnego - dziecko postępuje zgodnie z wzorami zewnętrznymi
Stadium pryncypializmu moralnego - zew. wzory stają się uzewnętrznione i stają się własnymi postawami wyznaczającymi zachowanie
Stadium racjonalizmu moralnego - dziecko wnika w sens uprzednio zaakceptowanych norm
Konformizm - polega na podporządkowaniu się gotowym wzorom i schematom postępowania, m.in. na dostosowaniu się do grupy i opinii większości. Wyrazem konformizmu jest tzw. kultura młodzieżowa.
Rygoryzm moralny - ujmowanie określonych powinności jako bezwyjątkowych, od których nigdy nie wolno odstępować.
Rygoryzm dziecięcy - wyraz bezrefleksyjnego i dosłownego przyswajania sobie przez dziecko pouczeń osób dorosłych
Rygoryzm dojrzały - kryteria: stabilność uznawanych kryteriów, zdolność ich uzasadniania, ich wpływ na zachowanie - najważniejsze kryterium.
Może się zdarzyć ze nie wykształci się rygoryzm dojrzały i osoba zostanie moralnie niedojrzała. Rozbieżność między standardami a zachowaniem może być przyczyną 2 zjawisk: gdy człowiek świadomie i dobrowolnie czerpie korzyści z werbalnych deklaracji, usprawiedliwiając odstępstwa od nich trudnością w ich realizacji. Powstaje w wyniku sztywnego, bezwzględnego funkcjonowania standardów, których naruszanie daje tak negatywną samoocenę że wysiłek zgodny z nimi jest nieopłacalny i następuje rezygnacja z ich przestrzegania.
VII. Rozwój światopoglądu
Światopogląd obejmuje przekonania człowieka ważne dla niego i znaczące dla kultury w jakiej żyje, ujmuje przekonania konkretnego człowieka. Funkcje światopoglądu: mobilizuje do podejmowania zadań i trudności, funkcja wartościująca, f. kontroli własnego postępowania, f. wyjaśniająca, f. integracyjna, f. obronna, f. ofensywna. Intensywność światopoglądu łączy się z jego funkcją ofensywną. Powszechność może stanowić oparcie dla pojedynczego człowieka. Stabilność jest oceniana pozytywnie.
Rozwój światopoglądu: Faza identyfikacji, faza kosmiczna, faza dojrzałego sensu życia.
Fazy idealizmu: 1. poszukiwanie wzorca idealnego (kult bohatera, adoracja u dziewcząt); tworzenie koncepcji doskonałej rzeczywistości
Fazy idealizmu wg. Szumana: idealizm antycypacyjny; idealizm kompensacyjny; idealizm normatywny, praktyczny.
Nihilizm - polega na zaprzeczaniu sensowi ludzkiego istnienia, w tym także własnego. Może występować pod wpływem pojedynczego przeżycia lub ciężkich zdarzeń. W skrajnym przypadku prowadzi do samobójstwa, prowadzi też do łączenia się w grupy np. satanizm.
Cynizm - rozbieżność między głoszonymi przekonaniami a ich realizacją. Cynizm ukryty - głoszone przekonania cieszą się moralną aprobatą środowiska, pod tą osłoną sprzeczne z werbalizowaną treścią działania mogą nie być zauważane. Cynizm jawny - polega na webalizowaniu własnej instrumentalnej motywacji która nadto przechodzi w konsekwentne działanie. Cynizm pozorny - werbalizowane poglądy i działania są wprawdzie zgodne, ale przeciwstawne wartościom akceptowanym w środowisku, do którego się należy.
Cynizm świadczy o wewnętrznym uporze a nihilizm o rezygnacji.
Anarhizm - głosi idee wolności jednostki która jest dla młodzieży bardzo pociągająca.
VIII. Rozwój tożsamości
Sposoby poszukiwania tożsamości:
1) ciągłość istnienia (częstą formą jest sprawdzanie przez młodych niezawodności miłości rodziców);
2) próby zmieniania siebie, eksperymentowania z samym sobą (naśladownicze lub samodzielne);
3)sprawdzanie siebie (postanowienia)
Wg. Eriksona na okres dorastania przypada kryzys tożsamości, należy uzyskać integracje swojej przeszłości z teraźniejszością i koncepcją przyszłości. Na formowanie się tożsamości wpływają 3 elementy: poczucie wewnętrznej identyczności i ciągłości, dostrzeganie tej identyczności i ciągłości przez osoby z otoczenia oraz potwierdzenie autopercepcji do narastającego w jego interpersonalnych doświadczeniach.
Negatywna tożsamość - wewnętrzna dezorganizacja i pustka.
Typy orientacji społecznej charakteryzujące polską młodzież: konformizm, autorytaryzm, patriotyzm, optymizm, orientacja proreformatorska, poczucie deprywacji, roszczeniowy egolitaryzm, przedsiębiorczy pragmatyzm.
IX. Rozwój motywacji
Poszerzanie się zakresu motywacji i działalności w skutek wchodzenia w nowe środowisko społeczne.
Kierunek motywacji - w okresie dorastania następuje zwrot najpierw ku światu zewnętrznemu, później ku zagadnieniom społecznym
Romantyzm - młodzież poszukuje doznań pełnych piękna i wzruszeń
Dorastający lubią ryzyko i tajemniczość
Negatywizm - przekora, może przybrać postać uporu, nieposłuszeństwa, czy nawet arogancji, ale może też przebiegać łagodnie. Negatywizm nazwano drugim okresem przekory.
Właściwością motywacji i działalności jest intensywność. Młodzież włącza się do działania całym sobą, bez reszty może oddać się akceptowanej idei. Intensywność wiąże się z potrzebą czynów, która w okresie dorastania jest pragnieniem czynów nadzwyczajnych.