Mitologia - mity, postacie, związki frazeologiczne

Mity

POWSTANIE ŚWIATA
Według Hezjoda z Chaosu wyłoniła się najpierw Gaja (Ziemia) oraz Eros, bóg miłości, pierwsza siła nadająca światu uporządkowaną formę. Ziemia zrodziła następnie Uranosa (Niebo). Ze związku tej pary powstali sturęcy olbrzymi, cyklopi i sześć par tytanów, którzy stali się pierwszą generacją bogów w pełnym znaczeniu tego słowa. Z pierwotnego Chaosu wyłoniły się również liczne istoty o abstrakcyjnym, bezosobowym charakterze: najpierw Noc i Ereb uosabiający mrok i ciemności panujące pod ziemią, z ich zaś związku powstały Dzień i Powietrze, a także inne personifikacje i bóstwa abstrakcyjne (Nemezis, Los, Starość, Niezgoda i wiele innych).

DEMETER I KORA
Za zboża, płody ziemi, rolnictwo odpowiadała bogini Demeter. Gdy Hades porwał
do podziemi jej ukochaną córkę, bogini wpadła w rozpacz i w poszukiwaniu Kory opuściła Olimp - a na jej rozkaz ziemi stała się jałowa i przestała rodzić. Wówczas Zeus i Hades musieli ustąpić - nie mogli jednak całkiem oddać Kory matce, ponieważ zjadła
w podziemiach ziarenka granatu - pożywienie zmarłych. Zawarto, więc kompromis. Kora dziewięć miesięcy spędza na ziemi z matką, a na trzy schodzi do męża, do podziemi - wtedy życie na ziemi zamiera i panuje zima. Ale wiosną Kora powraca, a wraz z nią - kiełkują nasiona i rodzi się życie.

ORFEUSZ I EURYDYKA
Orfeusz był synem muzy Kaliope i króla Tracji. Potrafił grać na lutni tak pięknie,
że wszystko, co żyło, zbierało się wokół, by go słuchać. Eurydyka była jego ukochaną żoną, nimfą drzewną, która zmarła ukąszona przez żmiję. Zrozpaczony Orfeusz zrobił coś,
na co niewielu byś się odważyło - poszedł do Hadesu. W jego muzykę zasłuchał się Charon
i Cerber, a wzruszony Hades obiecał oddać Eurydykę. Był tylko jeden warunek - Orfeusz miał nie oglądać się za siebie. Niestety, śpiewak tak bardzo pragnął spojrzeć na ukochaną,
że niepomny przestróg odwrócił się. Zgodnie z umowa w tym momencie stracił ją na zawsze. Sam błąkał się potem po świecie, śpiewając o swojej rozpaczy.

DEDAL I IKAR
Dedal był sławnym rzeźbiarzem i budowniczym. Podziwiano go w całej Helladzie. Królowi panującemu na Krecie wzniósł on wielki pałac zwany Labiryntem. Budowla składała się
z wielu sal i korytarzy, tworzyła tak skomplikowaną plątaninę, że nie podobna było z niego wydostać się. W tym Labiryncie król umieścił potwora, półbyka-półczłowieka - Minotaura. Mijały lata i Dedalowi coraz ciężej było żyć na Krecie. Ale jej władca nie chciał za nic uwolnić sławnego artystę. Wówczas zrozpaczony budowniczy wpadł na śmiały pomysł. Sporządził dla siebie i dla swego syna, Ikara, skrzydła z piór sklejonych woskiem. Jak potężne ptaki poszybowali nad morzem. Ikar zachwycony lotem zapomniał o przestrogach ojca. Dedla radził mu, by nie zniżał lotu, gdyż wtedy wilgoć unosząca się z morskich fal, obciąży mu nadmiernie skrzydła. Nie powinien jednak lecieć za wysoko, aby wosk nie stopniał pod wpływem gorącego słońca. Ikar nie posłuchał tych rozsądnych rad.

Z młodzieńczą niecierpliwością wzbijał się coraz wyżej i wyżej. Wówczas zdarzyła mu się rzecz straszna. Ze skrzydeł zaczęły się sypać pióra i wkrótce Ikar spadł jak kamień w morskie fale.

PROMETEUSZ
Prometeusz był jednym z bóstw pomniejszych, synów Ziemi i Nieba. Ulepił on figurę ludzką z gliny i łez, a że człowiek był słaby, kruchy i bezradny wobec świata - Prometeusz wykradł bogom ogień, podarował go ludziom, by mogli się ogrzać i bronić się przed niebezpieczeństwami natury. Spotkała go za to okrutna kara - został przykuty do skały, tam zaś głodny sęp wyjadał mu wątrobę

SYZYF
Syzyf był założycielem i królem Koryntu. Król Syzyf był ulubieńcem bogów i podobnie jak Tantal częstym gościem uczt olimpijskich. Razem z olimpijczykami pożywiał się nektarem i ambrozją, dzięki czemu zachował swą młodość i sprawność. Ilekroć wracał Syzyf z Olimpu na ziemię, zawsze coś niecoś przebąknął o tym, co tam usłyszał. Podobny był w tym z resztą do Tantala. Zazwyczaj były to błahostki, więc bogowie zbytnio się tym nie przejmowali. Kiedyś jednak zdarzyło się, że usłyszał na Olimpie jak Zeus opowiadał jak to uwiódł córkę boga rzeki Asoposa, Ajginę (Eginę). Syzyf doniósł o tym Asoposowi, w zamian za źródło którym bóg rzeki obdarzył Akrokorynt. Zeus rozgniewał się na plotkarza i wysłał do niego bożka śmierci, Tanatosa, aby go sprzątnął ze świata żywych. Sprytny Syzyf spodziewał się takiego gościa. Zagadał go rozmową, niespodziewanie zarzucił na niego mocne pęta i zamknął w piwnicach. Bez bożka śmierci ludzie przestali umierać, a królestwo Hadesa zaczęło pustoszeć. Hades poskarżył się więc na to Zeusowi. Ojciec bogów posłał do Koryntu Aresa, bardziej w takich sprawach skutecznego niż posłaniec Hermes. Ares uwolnił Tanatosa i wydał w jego ręce Syzyfa. Przed śmiercią Syzyf zdążył nakazać swojej żonie, aby jego prochy rozrzuciła bez pogrzebu. Ponieważ dusza, której ciała nie pogrzebano, nie mogła wejść do państwa Hadesa, Syzyf błąkał się nad brzegami Styksu jęcząc i narzekając. W końcu zaprowadzono go przed oblicze Hadesa. Zaczął mu Syzyf opowiadać jaką ma niegodziwą żonę, która nie chce mu sprawić pogrzebu. Hades pozwolił mu raz jeszcze wrócić na ziemię, aby mógł ukarać niedobrą żonę i zorganizować pogrzeb. Sprytny Syzyf, kiedy tylko zszedł na ziemię, nie miał zamiaru wracać do Podziemia. Ukrywał się długo przed bogami, którzy o nim zapomnieli. Tak dożył sędziwego wieku i umarł ze starości. Kiedy bogowie przypomnieli sobie o jego czynie, wymierzyli mu srogą karę. Miał wnieść wielki kamień na bardzo wysoką i stromą górę. Syzyf zabrał się ochoczo do pracy, licząc że szybko ją wykona. Kiedy wtoczył głaz pod sam szczyt, ten wyślizgnął mu się z rąk i spadł na sam dół. Tak samo było za drugim razem, trzecim i kolejnym. Zawsze gdy Syzyf był blisko celu, jakaś niewidoczna siła wyrywała mu kamień z rąk. Stąd wzięło się przenośne określenie: syzyfowa praca, czyli praca bardzo ciężka, ale daremna, wymagająca ogromnego, bezskutecznego wysiłku.

TEZEUSZ (ZABICIE MINOTAURA)
W labiryncie zbudowanym przez genialnego budowniczego Dedala, króla Krety – Minos umieścił swojego syna, uwięzionego w ciele potwora - Minotaura. Ateńczycy mieli obowiązek corocznie oddawać siedem dziewcząt i siedmiu chłopców na żer Minotaurowi.
Od tego haraczu uwolnił Ateny Tezeusz, który wyruszył do labiryntu z zamiarem zabicia potwora. Zakochana w nim królewna kreteńska Ariadna dała mu kłębek nici, której koniec Tezeusz przywiązał przy wejściu do labiryntu. Dzięki nici po zabiciu potwora, bezpiecznie wyszedł z pułapki.

TUŁACZKA ODYSEUSZA
Odyseusz wracał spod Troi na rodzinną Itakę, tułając się po morzu, przez bogów którzy się mścili za zagładę ulubionego miasta (przebiegły Odyseusz zbudował ogromnego drewnianego konia i wprowadził go do Troi z ukrytymi wewnątrz wojownikami greckimi). Wierna żona Odyseusza – Penelopa, czekała z nadzieją na powrót swego męża.

MIT O PARYSIE – „Jabłko dla najpiękniejszej” polecenia Zeusa, Parys rozstrzygnął spór miedzy Herą, Afrodytą i Ateną powstały na weselu Tetydy o to, która z nich jest najpiękniejsza. W zamian za obietnicę pomocy w zdobyciu najpiękniejszej kobiety na ziemi, Parys przyznał złote jabłko Afrodycie, w zamian za co bogini pomogła mu w uprowadzeniu Heleny żony Menelaosa. Porwanie Heleny stało się bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny trojańskiej

Postacie

ATENA – Dziewicza bogini mądrości, sztuki wojennej, nauki. Opiekunka Aten (główny ośrodek jej kultu), drzew oliwnych, tkactwa i rzemiosła. Najukochańsza córka Zeusa. Wyszła z głowy ojca w pełnej zbroi. Jej atrybutem była sowa, ze względu na wielką wiedzę jaką posiadała Atena. Święto ku czci nazwano Panatenajami.

AFRODYTA – Bogini piękna, miłości, rozkoszy. Najpiękniejsza bogini na Olimpie. Córka Zeusa. Urodziła się z piany morskiej na Cyprze. Żona Hefajstosa. Matka Erosa, Hermafrodyty i Eneasza. Poświęcono jej gołębie, róże, mitr. Ośrodki kultu: Cypr, Knidos (Azja Mniejsza), wyspa Cytera, Korynt.
ARES – Bóg wojny i armii. Syn Zeusa i Hery. Ojciec Erosa. Kłótliwy i brutalny. Poświęcono mu psa, wilka i sępa.

ARTEMIDA – Dziewicza bogini księżyca, lasu, zwierzyny łownej, łąk, myśliwych. Córka Latony i Zeusa. Siostra-bliźniaczka Apolla. Odznaczała się niezwykle brutalnymi zemstami, szczególnie na mężczyznach, którzy byli nią zafascynowani. Jej atrybutami był łuk i strzały w kołczanie. Ośrodki kultu: Efez, Tauryda.

APOLLO – Bóg słońca, światła, wróżb, wyroczni i nagłej śmierci. Opiekun sztuki, muzyki, piękna i poezji. Lekarz "schorzeń ciała i duszy". Syn Latony i Zeusa. Brat-bliźniak Artemidy. Za jego atrybuty uważa się łuk i lirę. Święty ptak: łabędź, święte drzewo: laur. Posiadał 9 muz

DEMETER - Bogini płodności, urodzaju, rolnictwa. Córka Kronosa i Rei. Siostra Zeusa, Hadesa, Posejdona, Hery i Hestii. Nieszczęśliwa matka Persefony i Plutona. Opiekunka życia osiadłego, ładu społecznego, bogactwa. Przedstawiana z bukietem kłosów zbóż w ręku. Głównym ośrodkiem kultu był Eleusis.

DIONIZOS – Bóg ekstazy, wina i winnej latorośli. Opiekun pijaków. Syn Zeusa i Semele. Ku jego czci urządzono teatr grecki. Posiadał własne święto - Dionizje. Wyobrażany w otoczeniu satyrów, sylenów i menad.

EROS – Bóg miłości i patron zakochanych. Syn Afrodyty i Aresa. Przedstawiany jako grube, tłuste niemowlę z łukiem i strzałą, którą godzi w zakochanych, by ich ze sobą złączyć.

EOS – "Różnopalca" bogini świtu. Córka Hyperiona i Tei. Siostra Heliosa i Selene. Matka wiatrów: Zefira, Boreasza i Eurosa oraz Gwiazd.

HELIOS – Bóg słońca, źródeł światła i życia. Regulował bieg dnia. Świadek wszystkich czynów i mściciel występków. Syn Hyperiona i Tei. Brat Selene i Eos. Wyobrażany w złotym rydwanie zaprzężonym w cztery białe rumaki. Ośrodkiem kultu był Rodos.

HYMEN – Bóstwo weselne. Opiekun młodych małżeństw. Wyobrażany w postaci uskrzydlonego młodzieńca z pochodnią weselną, wieńcem kwiatów lub welonem w ręce.

HESTIA – bogini domowego ogniska

HADES – Władca podziemia i zmarłych, przez co często wzbudzał w ludziach lęk. Syn Kronosa i Rei. Brat Zeusa, Posejdona, Demeter, Hery, Hestii. Mąż Persefony. Panował w Hadesie. Poświęcano mu narcyzy i cyprysy oraz ofiary z czarnych owiec.

HERA – Opiekunka małżeństw i wierności małżeńskiej. Patronka kobiet zamężnych. Córka Kronosa i Rei. Siostra Posejdona, Hadesa, Hestii, Demeter. Żona i siostra Zeusa. Matka Hefajstosa, Hebe i Aresa. Władczyni Olimpu i nieba. Poświęcono jej pawia i kukułkę. Natomiast w ofierze składano krowy.

HEFAJSTOS – Opiekun ognia, kowali i złotników. Syn Zeusa i Hery. Mąż Afrodyty. Pracował całymi dniami w kuźniach w głębi Etny. Przedstawiany jako kulawy bóg i w odróżnieniu od pozostałych - brzydki i stary, z młotem lub obcęgami w ręku.

PERSEFONA – bogini kiełkującego ziarna. córka Demeter i Zeusa, Uprowadzona przez Hadesa, stała się jego żoną i zarazem panią podziemnego świata zmarłych. Atrybuty to kłosy, maki, narcyzy i jabłko granatu.

POSEJDON - władca mórz i oceanów. syn Kronosa i Rei, brat Zeusa i Hadesa, mąż Amfitryty. Przedstawiany z trójzębem, na rydwanie ciągniętym przez trytony, w towarzystwie nereid.

TEMIDA – Bogini prawa i praworządności. Córka Uranosa i Gai. Według teorii Hezjoda druga małżonka Zeusa.

TYCHE – Bogini "ślepego" losu. Czczona jako opiekunka miast. Przedstawiana z rogiem obfitości i sterem w dłoni, a jako Tyche miast - w koronie z murów obronnych.

ZEUS - Opiekun królów i ładu na świecie. Pan i stwórca ziemi, nieba i burzy. Jego gniew szczególnie wzbudzali ludzie, którzy składali fałszywe przysięgi. Przedstawiany z piorunem w ręku. Za jego świętego ptaka uważa się orła, a za drzewo - dąb. Głównym miejsce kultu: Dodona i Olimpia

CERBER – w mitologii greckiej trzygłowy pies, który strzegł wejścia do świata zmarłych. Potocznie coś lub ktoś czujnie i zajadle broniący dostępu do czegoś.Hezjod (Teogonia 311) przedstawiał go jako bestię o spiżowym głosie i pięćdziesięciu głowach. Dopiero u późniejszych autorów Cerber miał trzy, dwie, a nawet tylko jedną głowę, nie wpuszczał do Hadesu żywych i nie wypuszczał zmarłych. Jednak Orfeusz udobruchał go śpiewem i grą na lirze. Sybilla prowadząc Eneasza uśpiła Cerbera ciastkiem z makiem i miodem.Ujarzmienie i wyprowadzanie go na ziemię było ostatnią z 12 prac Heraklesa. Uważany był za syna Echidny i Tyfona oraz za brata Ortrosa. Cerber występuje często w rzeźbie antycznej i malarstwie wazowym. W micie o 12 pracach Heraklesa przedstawiony był jako trzy głowy pies o wężowej sierści.

Związki frazeologiczne

Róg obfitości – symbol bogactwa, niewyczerpanych zasobów / Amalteja - koza, karmicielka małego Zeusa, której ułamany róg napełniał się nieustannie płodami ziemi

Jabłko niezgody – przedmiot sporu / złote jabłko z napisem „dla najpiękniejszej”, rzucone przez boginię niezgody, Eris, między boginie na weselu Peleusa i Tetydy; wywołała o nie spór między Herą, Ateną i Afrodytą, który rozstrzygnął Parys na korzyść Afrodyty

Olimpijski spokój – miejsce, gdzie jest cicho i spokojnie / na Olimpie panował zawsze spokój

Ikarowe wzloty – loty zbyt wysokie, podniebne, szaleńcze, prowadzące do katastrofy / w mit. gr.: syn Dedala, który na sporządzonych przez ojca skrzydłach wzbił się zbyt wysoko w powietrze, co spowodowało roztopienie się wosku spajającego pióra i upadek chłopca do morza

Herkulesowa siła – nadludzka, tytaniczna siła, praca, której wykonanie przekracza ludzkie siły / prace, które miał wykonywał Herkules wymagały wielkiej siły

Węzeł gordyjski – sprawa trudna do rozwiązania / od nazwy staroż. stolicy Frygii Gordion, gdzie stał stary rydwan królewski, którego jarzmo przywiązane było do dyszla kunsztownym węzłem z łyka; wg podania, ten kto go rozwiąże, zostać miał królem Azji Mniejszej; Aleksander Wielki rozciął węzeł mieczem

Narcyzm – samouwielbienie, stan zakochania się w sobie, bezkrytyczne akceptowanie własnych cech psychicznych i fizycznych

Puszka Pandory – źródło nieszczęść / Pandora otworzyła przez ciekawość daną jej przez Zeusa puszkę zawierającą wszystkie nieszczęścia i wypuściła je na świat

Koń trojański – podstęp / Grecy zdobyli Troję wprowadzając do miasta drewnianego konia z żołnierzami w środku.

Paniczny strach – strach, lęk powszechny, nagły, niepohamowany, często nieuzasadniony / od bożka Pan, wzbudzającego w chwilach gniewu wielki lęk wśród ludzi i zwierząt

Między Scyllą a Charybdą – znaleźć się między dwoma niebezpieczeństwami

Marsowa mina – srogi wyraz twarzy

Panaceum – uniwersalny lek przeciwko wszystkim chorobom. Poszukiwany przez alchemików, częsty element mitów i legend

Nić Ariadny – sposób na wybrnięcie z zawikłanej, beznadziejnej sytuacji / córka króla kreteńskiego Minosa, która pomogła ateńskiemu herosowi Tezeuszowi wydostać się z labiryntu przy pomocy kłębka nici

Pytyjska odpowiedź – niejasna, dwuznaczna / kapłanka w świątyni Apollina w Delfach, przepowiadająca przyszłość, wypowiadająca się w sposób niejasny, zagadkowy (zwłaszcza na temat przyszłości)

Biały kruk – rzecz spotykana bardzo rzadko

Nestor – jeden z bohaterów Iliady

Dziesiąta muza – film / w starożytności miano to przypisywano Safonie, poetce

Pod egidą – pod opieką / tarcza Zeusa wykonana ze skóry kozy Amaltei, ochraniała Zeusa

Cierpieć męki Tantala – cierpieć niekończące się męki z głodu i pragnienia / Za podanie do zjedzenia własnego syna Tantala wtrącono do Tartaru, powieszono na drzewie, jeśli chce się napić opada woda, gałąź z jabłkiem odchyla się.

Wierna Penelopa – wierna zona / Penelopa czekała na męża 20lat

Być w objęciach Morfeusza – spać / morfeusz - bóg snu

Stajnia Augiasza – bałagan, nieporządek / stajnia legendarnego króla Augiasza nie czyszczona przez wiele lat, a uprzątnięta w ciągu jednego dnia przez Heraklesa przy pomocy strumienia wody doprowadzonej z rzek

Wieniec laurowy - symbol i nagroda zwycięstwa w równej walce / Wieńcem laurowym ozdabiano głowy zwycięzców na igrzyskach w Grecji i Rzymie

Zostać ugodzonym strzałą Amora – zakochać się / Amor strzelał z łuku strzałami miłości. Osoba trafiona zakochiwała się.

Odrodzić się jak Feniks z popiołów – symbol nieśmiertelności i odrodzenia / feniks – ptak, który po samospaleniu odradza sie z popiołu

Odyseja – trudna wędrówka / epos grecki, przypisywany Homerowi, oparty na antycznej ustnej tradycji epickiej

Kasandryczne wizje – przepowiednie wróżące nieszczęście / wieszczka trojańska, córka króla Priama, która przepowiedziała upadek Troi

Syzyfowa praca – praca bez końca / Syzyf - mityczny król grecki, skazany za obrazę bogów na wtaczanie na jedną z gór Tartaru głazu, który ciągle spadał ze szczytu

Pięta Achillesa – słaby punkt / Achilles - najdzielniejszy bohater wojny trojańskiej, zanurzony był, jako dziecko, przez matkę (Tetydę) w wodach Styksu; dzięki temu ciało jego (prócz pięty, za którą trzymała go matka) stało się odporne na wszelkie ciosy; zginął ugodzony strzałą Parysa w piętę.

Błękitna krew – arystokrata