Antropogeneza

Antropogeneza to procesy zmian ewolucyjnych prowadzące do powstania człowieka. Na podstawie kopalnych znalezisk szczątków człowieka pierwotnego ustalono, że człowiek i małpy człekokształtne miały wspólnego przodka, a ich linie rozwojowe oddzieliły się od wspólnego pnia drzewa rodowego w okresie trzeciorzędu lub jeszcze wcześniej. Liczne znaleziska paleontologiczne pozwalają na opisanie niektórych praprzodków człowieka, jednak ciągle brakuje danych dotyczących pokrewieństw między istotami przedludzkimi, a filogeneza (rozwój rodowy od powstania gatunku do wymarcia) nadal zawiera nieścisłości. Obecnie wiadomo, że małpy człekokształtne wyodrębniły się z małp wąskonosych we wczesnym oligocenie. Część antropologów uważa za grupę wyjściową w linii rozwojowej hominidów i małp człekokształtnych driopiteki, żyjące 20 mln lat temu. Znaleziska pochodzą z miocenu i pliocenu z obszarów Europy, Afryki i Azji. Te duże małpy, o dobrze rozwiniętych kłach, nie wykazywały przystosowania do dwunożności ani do brachiacji (sposób poruszania się po drzewach). Formą wyjściową driopiteków mógł być prokonsul (Proconsul) pochodzący z Afryki. Boczną linię driopiteków tworzyły gigantopiteki, największe ze znanych małp. Dawniej za najwcześniejszego hominida uważano ramapiteka, którego szczątki pochodzą sprzed 4 mln lat z Indii, obecnie uznanego za bliższego krewniaka orangutana. Kolejnym ogniwem ewolucji człowieka jest australopitek (Australopihecus), odkryty w płd. Afryce, którego szczątki pochodzą z dolnego plejstocenu. Australopiteki były dość niskiego wzrostu (ok. 1,2-1,5 m), miały stosunkowo niewielki mózg (500 cm?), mocne zęby przystosowane do rozcierania pokarmu roślinnego, a budowa miednicy wskazuje, że były formami dwunożnymi. Niektóre były masywnie zbudowane (A. robustus), inne miały drobniejszy kościec (A. africanus). Z tych ostatnich ok. 2,4 mln lat temu powstała grupa pierwszych ludzi, określanych nazwą człowiek zręczny (Homo habilis). Mieli oni podobne rozmiary ciała do australopiteków, ale większe mózgi (700 cm?). Wytwarzali narzędzia kamienne (odłupki, noże, drapaki), co pozwala ich zaliczyć do najstarszego gatunku człowieka. Niektórzy antropolodzy za pierwsze istoty praludzkie uznają jednak dopiero pitekantropy, których szczątki pochodzące ze środkowego plejstocenu odkryto w Azji, Afryce i Europie. Pierwsze szczątki pitekantropów, znalezione na Jawie, nazwano małpoludem wyprostowanym (Pithecantropus erectus). Najlepiej zachowane pochodzą z Chin i zostały opisane pod nazwą sinantropa (Sinantropus pekinensis). Dopiero liczne znaleziska czaszek z Azji, Europy i Afryki pozwoliły zaliczyć go do rodzaju Homo. H. erectus (człowiek wyprostowany) mierzył ok. 1,7 m wzrostu i miał większy mózg niż H. habilis (ok. 900 cm?). Ten gatunek praczłowieka używał ognia i wytwarzał rozmaite narzędzia. Pod koniec wymierania pitekantropów w Europie i na Bliskim Wschodzie pojawił się Homo sapiens, którego pierwsi przedstawiciele znani są pod nazwą człowieka neandertalskiego, zwanego też neandertalczykiem (Homo neanderthalensis). Wyróżniał się on dużą pojemnością mózgu (ok. 1500 cm?), był masywnie zbudowany, stosunkowo niskiego wzrostu (ok. 1,6 m), z wydatnym czołem i silnie rozwiniętymi wałami nadoczodołowymi. Neandertalczycy żyli w grupach, zamieszkiwali jaskinie, uprawiali myślistwo, posiadali umiejętność wyrobu narzędzi z kamienia, grzebali zmarłych i na miejscu pochówku kładli kwiaty. Mężczyźni żyli średnio 30 lat, a kobiety 23. Często cierpieli na reumatyzm i inne schorzenia. Wyginęli ok. 30 tys. lat temu, zastąpieni przez człowieka współczesnego H. sapiens, pochodzącego z Afryki. W epoce lodowcowej w Europie występowała rasa człowieka rozumnego - człowiek z Cr-Magnon (Homo sapiens diluvialis), charakteryzująca się wysokim wzrostem (ok. 1,8 m) i pojemnością puszki mózgowej dochodzącą do 1600 cm?. Naukowcy wciąż nie są zgodni co do tego, czy człowiek neandertalski jest formą pośrednią między pitekantropem a człowiekiem współczesnym, czy też należy uznać go za rasę lub podgatunek człowieka rozumnego, pochodzącego bezpośrednio od H. erectus. Według tej hipotezy człowiek rozumny współczesny - Homo sapiens recens - pochodzi od H. sapiens neanderthalensis.

Odkrycia w Dmanisi (Gruzja)

Pionier sprzed 1,75 miliona lat, odkryty pod ruinami średiowiecznego miasteczka Dmanisi w Gruzji, miał mały mózg, mniejszy niż ten, który - zdaniem naukowców - był potrzebny naszym przodkom, by odbyć podróż na nowy ląd. A duże kły i cienkie wały nadoczodołowe mają zbyt małpi wygląd jak na zaawansowanego hominida. Wraz z innymi skamieniałościami i narzędziami odkrytymi w tym samym stanowisku czaszka ta każe na nowo przemyśleć tyle kwestii na temat naszego rodowodu, że jednemu z naukowców wyrwało się zdanie: "Powinni ją zakopać z powrotem".
Odkryty człowiek nie przypominał zbytnio Homo erectus, wielkomózgiego hominida długo uważanego za pierwszego ludzkiego międzykontynentalnego podróżnika. Twarz czaszki z Dmanisi wskazuje na znacznie prymitywniejszy wygląd. Przypominał raczej szympansopodobnego Homo habilis, długorękiego i krótkonogiego hominida sprzed 2,4-1,6 miliona lat. Takie proporcje, zdaniem niektórych wskazują bardziej na życie na drzewach niż możliwość wypraw poza Afrykę. Miał wąskie czoło, mały nos i mózg ponad dwukrotnie mniejszy od naszego.
W pochodzących sprzed 1,8-1,7 miliona lat osadach w Dmanisi odkryto szczątki najwyżej sześciu osobników. Wydaje się, że należały do tego samego gatunku, choć ich rozmiary wahają się od olbrzymich do stosunkowo drobnych. Jeśli tak różne osobniki mogły należeć do jednego gatunku, może się okazać konieczne przerysowanie najpospoliciej przyjmowanej wersji drzewa rodowego rodzaju Homo. Może wszystkie formy późniejsze od Homo habilis należy włączyć do dwóch silnie zmiennych gatunków, Homo erectus i Homo sapiens.
Dmanisi zawsze znajdowało się na rozstajach. Prawie 1,8 miliona lat temu miejsce to leżało na półwyspie wrzynającym się między Morze Czarne a Kaspijskie, w jednym z kilki korytarzy lądowych wiodących w głąb Eurazji. Ludzie mogli wyruszyć z Afryki (i wracać do niej) wieloma falami migracyjnymi, docierając aż na Jawę co najmniej 1,6 miliona lat temu. Przed mimionem lat Homo sapiens zdążył się już rozprzestrzenić po Eurazji, zostawiając za sobą ślady w postaci kości i narzędzi.