Historia Języka - praca roczna na filologii polskiej: Analiza słownictwa pierwszej części IV Księgi Pana Tadeusza

ANALIZA SŁOWNICTWA
PIERWSZEJ CZĘŚCI (WERSY: 1 – 521)
IV KSIĘGI „PANA TADEUSZA” ADAMA MICKIEWICZA
PRACA ROCZNA


Zasadniczy zrąb systemu polskiego języka literackiego był ukształtowany już w drugiej połowie XVIII wieku, choć początki polszczyzny literackiej sięgają okresu staropolskiego (XIV, XV wiek), a główne tendencje rozwojowe przypadają na okres średniopolski (XVI – XVIII w.) podczas gdy słownictwo i słowotwórstwo podlega ciągłym przemianom nawet w okresie nowopolskim i we współczesnym języku polskim.

Szereg zmian, związanych z semantyką świadczy o żywotności języka i jego ciągłej zmienności. Na podstawie „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza, pisanego w latach 1832-1834 zaprezentuję kilka przykładów, obrazujących najważniejsze tendencje językowe polszczyzny.

Analizę swoją oparłam na sześciu słownikach: Słowniku języka polskiego Samuela Lindego z lat 1807-1814 r., Słowniku Wileńskim z r. 1861, Słowniku języka Adama Mickiewicza , Słowniku Warszawskim z lat 1900-1927 r., Słowniku języka polskiego PAN pod redakcją Witolda Doroszewskiego z lat 1958-1969 oraz Słowniku współczesnego języka polskiego pod redakcją Bogusława Dunaja z roku 1996.

taras – w. 61:
[„ (…) w środek tarasu / Zajrzeć straszno (…)”]

Słownik Lindego: 1. różna nasypka, rozmaity drobny materyał, kamienie, gruzy, chrósty itd. do zawalenia, przyparcia czego;
2. wał z ziemi usuty, grobla;
3. więzienie, kłoda, turma, wieża.
Słownik Wileński: 1. różna nasypka, rozmaity drobny materiał, kamienie, gruzy, chrósty do zawalania, przyparcia czego;
2. wał z ziemi usuty, grobla;
3. (prze.) anat. grobla, między-dupie;
4. więzienie, kłoda, turma, wieża.
Słownik języka A. Mickiewicza: 1. wał ziemny mogący służyć jako fortyfikacja lub ogrodzenie jakiejś przestrzeni zamkniętej;
2. bulwar nadrzeczny;
3. więzienie.
Słownik Warszawski: 1. nasyp ziemny podmurowany, płaszczyzna sztuczna, postać gruntu przechodzącego nagłym spadkiem z wyżyny w nizinę;
2. płaski dach otoczony balustradą;
3. płaszczyzna sztucznie podniesiona, z balustradą, werenda odkryta przy wykwintniejszej budowli, z widokiem na okolicę;
4. więzienie, kłoda, wieża, turma;
5. a) nieporządek, zamieszanie, nieład;
b) kłopot;
c) suche gałęzie, chróst;
6. anat. krocze, międzydupie;
7. jakakolwiek nasypka, rozmaity drobny materjał, kamienie, gruzy, chrósty itd. do zawalenia, przyparcia czego.
Słownik j. polskiego PAN: 1. szeroka niekryta weranda lub taki balkon, także - płaski dach otoczony balustradą;
2. bud. nasyp ziemny, umocniony, podmurówka;
3. geol. płaski, poziomy próg na zboczu doliny, rzeki lub nad brzegiem morza, opuszczający się stromym spadkiem ku rzece lub morzu, powstały wskutek wzmożonej działalności erozyjnej rzeki lub morza;
4. daw. więzienie, loch.
Słownik współczesnego j. polskiego: 1. odsłonięta, płaska część budynku, otoczona balustradą, umieszczona na parterze, na piętrze albo na płaskim dachu;
2. geol. płaski stopień w dolinie rzeki lub na brzegu morza, jeziora, powstały w wyniku erozji lub akumulacyjnej działalności wód;
3. bud. nasyp ziemny umocniony podmurówką.

Zaszedł tu proces homonimii mieszanej, należącej do niezależnej derywacji. Wyraz taras został zapożyczony z dwóch języków – z niem. Trass(e) ‘drobny żwir’ i z czeskiego ‘wał ziemny’, ale i ‘więzienie’ (stąd też do dziś używane jest sformułowanie tarasować ‘zapierać, zamykać’, dawniej też ‘więzić’). Z czasem, znaczenie ‘drobny żwir’ zostało wyeliminowane.


dziewica – w. 84:
[„To jagód lub orzechów zbieraczka, dziewica”]

Słownik Lindego: 1. Najświętsza Panna;
2. panna, która nie poznała była męża; o mężczyznach niepokalanych, np. \\"ci to są, którzy się nie plugawili niewiastami\\"
Słownik Wileński: 1. panna, prawica, np. Dziewica Orleańska, Bogarodzica Dziewica;
2. przen. mężczyzna niepokalany, np. Święty Jan był dziewicą
Słownik języka A. Mickiewicza: 1. młoda dziewczyna, panna,
a) postać dramatu;
b) postać z wierzeń ludowych;
2. kobieta, która zachowała niewinność.
Słownik Warszawski: 1. kobieta która nie straciła panieństwa, panna;
2. kobieta niezamężna, dziewczę, panienka, dziewczyna;
3. mężczyzna, zachowujący czystość
Słownik j. polskiego PAN: 1. kobieta do chwili pierwszego stosunku płciowego;
2. podniośle, poetycko, w ogóle o młodej kobiecie niezamężnej
Słownik współczesnego j. polskiego: 1. kobieta, która nie miała stosunku płciowego;
2. podniośle o młodej, niewinnej kobiecie.

Dziewica jest doskonałym przykładem zawężenia znaczenia. Pojęcie, oznaczające niegdyś zarówno niepokalaną kobietę, jak i mężczyznę, dziś odnosi się wyłącznie do kobiety. Jest to typ zmian synonimiczno-repartycyjnych, charakteryzujących się tendencjami do różnicowania nazw odnoszonych pierwotnie do obu płci. Zasada ta jest jednak dość słabo widoczna i zobrazowana przykładami, w porównaniu z zasadami repartycyjnymi „żywotność-nieżywotność” czy „znaczenie dosłowne-przenośne”.

opona – w. 208:
[„Ściany dymne i brudne jak czarna opona”]

Słownik Lindego: okrycie, zasłona, kortyna, obicie
Słownik Wileński: 1. okrycie, obicie;
2. pokrycie z płótna, np. w powozie, dach, zasłona;
3. powłoka, zasłona;
4. okrycie stosu węglarskiego z gałązek, liści, mchu;
5. zwierzę ssące, należące do skrzydlatych roślinożernych rudawkowatych.
Słownik języka A. Mickiewicza: okrycie, zasłona
Słownik Warszawski: 1. zasłona, kotara, makata, okrycie, obicie, tapeta, szpaler;
2. płachta, pokrowiec, deka płócienna, plandeka; pokrycie z płótna np. w powozie;
3. anat. błona okrywająca narząd jaki, szczeg. mózg;
4. gór. murki z cegieł lub kamieni, tama z piasku, dla wstrzymania ognia w razie pożaru w kopalniach stawiane;
5. węgl. okrycie stosu węglarskiego z gałązek, liści, mchu, wrzosu itd.
Słownik j. polskiego PAN: 1. rodzaj obręczy gumowej nakładanej na koło pojazdu w celu zmniejszenia zużycia koła i złagodzenia wstrząsów;
2. (daw. dziś książkowe) zasłona okrywająca, opinająca coś, tkanina ozdobna, okrycie, pokrowiec, powłoka.
Słownik współczesnego j. polskiego: 1. zewnętrzna część ogumienia pojazdu, stykająca się z nawierzchnią drogi; gumowa powłoka, zwykle wzmocniona tkaniną, okrywająca dętkę lub bezpośrednio felgę koła;
2. dawniej: tkanina dekoracyjna do ozdabiania wnętrza mieszkalnego, zasłona.

Zaszedł tu proces zawężenia znaczenia i uterminologizowania wyrazu potocznego – powszechny w rozwoju słownictwa polskiego drugiej połowy XIX wieku. Nazwa opona wyspecjalizowała się ze znaczenia ‘wszystko, co opina’ w ‘coś, co opina koło’.


cham – w. 331:
[„Cham! Skołuba krzyknął”

Słownik Lindego: chłop, gbur, podłego urodzenia, jakoby potomek Chama syna Noego
Słownik Wileński: chłop, gbur, podłego urodzenia, jakoby potomek Chama syna Noego
Słownik języka A. Mickiewicza: 1. jeden z synów Noego;
2. gbur, prostak.
Słownik Warszawski: prostak, chłop; gbur, ordynus, grubijanin.
Słownik j. polskiego PAN: 1.człowiek ordynarny, grubiański, niekulturalny;
2. (daw.) w języku warstw uprzywilejowanych, pogardliwie, obelżywie o człowieku należącym do niższej klasy, głównie o chłopie.
Słownik współczesnego j. polskiego: 1. obelżywie lub pogardliwie o człowieku zachowującym się wulgarnie, ordynarnie, niekulturalnie (także w formie obelżywego przezwiska); prostak, ordynus, prymityw;
2. dawniej: pogardliwie określenie chłopa używane przez osoby należące do innych grup społecznych.

Mamy tu do czynienia z przeniesieniem i degradacją znaczenia – neutralne ówcześnie słowo cham nabrało obecnie negatywnego zabarwienia ‘prostak’, utraciwszy jednocześnie swoje pierwotne znaczenie ‘chłop’.


neofita – w. 348:
[„(…) to skryta / Aluzyja, że w rodzie bywał neofita”

Słownik Lindego: neofit - nowowierca, nowochrzczeniec; w szczególności przechrzta
Słownik Wileński: neofit, neofita:
1. nowowierca, świeżo nawrócony do nowej wiary, mianowicie chrześcijańskiej;
2. szczególnie Żyd do wiary chrześcijańskiej nawrócony.
Słownik języka A. Mickiewicza: Chrześcijanin nowo nawrócony.
Słownik Warszawski: 1. człowiek nowonawrócony, nowowierca, nowochrzczeniec;
2. Żyd, który przyjął wiarę chrześcijańską;
3. przen. człowiek, który z niższej sfery wszedł do wyższej.
Słownik j. polskiego PAN: człowiek, który przyjmuje albo niedawno przyjął jakieś wyznanie, zwykle chrześcijańskie.
Słownik współczesnego j. polskiego: 1. świeżo nawrócony chrześcijanin (zwłaszcza w pierwszych wiekach chrześcijaństwa); rzadziej ktoś, kto niedawno przyjął jakąś religię;
2. nowy, gorliwy wyznawca jakiejś idei, nauki, doktryny, ideologii.

W przypadku neofity doszło do rozszerzenia znaczenia. Pierwotne znaczenie ‘nowy wyznawca wiary’ rozszerzono do ‘nowy wyznawca idei, doktryny’.


orszak – w. 390:
[„Wielki jako chrząszcz, siedział, pewnie wódz orszaku”]

Słownik Lindego: poczet, zgraja, rzesza za kim idąca
Słownik Wileński: poczet, gromada ludzi, rzesza za kim idąca.
Słownik języka A. Mickiewicza: 1. poczet, grono osób towarzyszących komuś; towarzystwo
a) kondukt pogrzebowy.
Słownik Warszawski: grono osób, towarzyszące komu albo czemu, drużyna, rzesza, otoczenie, poczet, asysta, świta.
Słownik j. polskiego PAN: 1. grono ludzi towarzyszących komuś, asysta, poczet, świta;
2. (daw.) gromada, tłum, oddział.
Słownik współczesnego j. polskiego: 1. grono ludzi towarzyszących jakiejś ważnej osobistości; poczet, świta;
2. grupa ludzi biorących udział w jakiejś uroczystej ceremonii, ustawiona w szyku, umożliwiającym przejście do określonego miejsca, np. orszak weselny, pogrzebowy.

To kolejny przykład zawężenia znaczenia – orszak, oznaczający pierwotnie wszelką ‘grupę ludzi idącą za kimś”, dziś doprecyzowywuje, iż jest to ‘grupa ludzi towarzysząca komuś ważnemu’ lub ‘grupa ludzi uczestnicząca w ważnej uroczystości, odpowiednio ustawiona’.


naczelnik – w. 402:
[„(…) widziałem za młodu / Kościuszkę, naczelnika naszego narodu”
Słownik Lindego: 1. również naczalnik - na czele będący, przełożony, rządca;
2. również naczołek - strój, czyli przepaska naczelna, na czele noszona
Słownik Wileński: przełożony, zwierzchnik, dowódca
Słownik języka A. Mickiewicza: zwierzchnik, przełożony, przywódca
a) dowódca, wódz;
b) przewodniczący wydziału w Towarzystwie Filomatów.
Słownik Warszawski: Również naczolnik, naczołek, naczółek:
1. a) przepaska na czoło, rzemień przypadający w uprzęży na czoło konia;
b) skrzyneczka z modlitwą, którą Izraelici przytwierdzają sobie rzemykami do czoła modląc się;
c) naszyjnik;
d) lekarstwo miejscowe, przykładane na czoło;
2. stojący na czele czego, przełożony, zwierzchnik, dowódca.
Słownik j. polskiego PAN: 1. ten, który stał na czele czego, zwierzchnik, przełożony;
2. (hosst.) przywódca, główny dowodzący, wódz.
Słownik współczesnego j. polskiego: 1. osoba stojąca na czele jakiejś instytucji, kierująca czymś; zwierzchnik, przełożony, kierownik;
2. dawniej: dowódca powstania, kierujący jakąś walką, spiskiem; także funkcja J. Piłsudskiego w latach 1918-1923: Naczelnik powstania

Mamy tu do czynienia z homonimią słowotwórczą – wyraz naczelnik pochodzący z dwóch źródeł: od słowa ‘czoło’ oraz ‘bycia na czele czegoś’. Z czasem jednak znaczenie ‘przepaska na czoło’ zostało wyparte.


rogal – w. 521:
[„Dalej (…) / Mieszkają Dziki, Wilki i Łosie rogale”]

Słownik Lindego: 1. rogacz, rogal;
2. wielkie rogi mający, wielkoróg, u myśliwców to jeleń samiec;
3. ptak, ma na dziobie wyrostek rogowy;
4. siódmy rodzaj gadu pływającego;
5. rękojeść za którą trzymając rolnik pługiem rządzi;
6. rogal, rogala - w fortyfikacji twierdza zewnętrzna, złożona
Słownik Wileński: 1. twierdza zewnętrzna , złożona z dwóch półnarożników z jednej zasłony i z dwóch pobocznych skrzydeł;
2. ten, któremu żona rogi przyprawiła;
3. ptak;
4. bochenek, bułka na kształt rogu pieczona;
5. myś. jeleń;
6. młodsze końce brzegowych sztuk w tratwie.
Słownik języka A. Mickiewicza: 1. zwierzę rogate;
2. zdradzony mąż.
Słownik Warszawski: 1. bułka kształtu półksiężyca, rożek;
2. rogacz;
3. a) rózga weselna sosnowa lub jałowcowa o pięciu równo obciętych prętach;
b) mątew;
c) wół;
d) gatunek kartofli drobnych, długich, rożki;
e) skrajny płót (krążek z kory nawlekany na górne podwory dla znaczenia ruchów sieci) u słępa lub wątona;
4. w l. mn. fl. młodsze końce sztuk brzegowych w tratwie;
5. rzem. rodzaj kowadła podłużnego, o śpiczastych końcach, czyli rogach, używany przez kowali i ślusarzy do odkuwania sztuk wewnątrz okrągłych np. skówek;
6. woj. twierdza zewnętrzna złożona z dwuch półnarożników, z jednej zasłony i z dwuch pobocznych skrzydeł.
Słownik j. polskiego PAN: 1. pieczywo o kształcie przypominającym kształt ostrza sierpa;
2. samiec większych zwierząt racicowych (np. danieli, łosi, jeleni, żubrów); byk;
3. wydma, zaspa, śnieżna nawiana półkolisto.
Słownik współczesnego j. polskiego: bułka w kształcie półksiężyca, często nadziewana marmoladą.

Z początkowej homonimiczności słowotwórczej wyrazu rogal, określającego wiele różnych terminów powiązanych ‘z rogami’ pojęcie rogal wyspecjalizowało się bardzo ściśle, ograniczając się dziś już tylko do „pieczywa zakończonego rogami, półokrągłego’. Zawężenie tego znaczenia jest dość wyjątkowe, gdyż pierwotny katalog pojęć identyfikowanych jako rogal był bardzo obszerny.

Zaprezentowane przeze mnie przykłady potwierdzają ogólną prawdę, iż język jest tworem dynamicznym i ulega ciągłym zmianom. Umiejętność określenia przeobrażeń w nim zachodzących pozwala na odkrywanie jego historii i tendencji, ale z całą pewnością nie na przewidywanie jak rozwinie się dalej.