BUDOWA I FUNKCJE UKŁADU ODDECHOWEGO
W skład układu oddechowego wchodzą:
Narządami pomocniczymi biorącymi udział w ruchach oddechowych są mięśnie: głównie przepona oraz mięśnie międzyżebrowe.
ROLA UKŁADU POKARMOWEGO:
- doprowadzenie do płuc powietrza bogatego w tlen i odprowadzenie powietrza bogatego w dwutlenek węgla,
- nawilżenie, ogrzanie i oczyszczenie powietrza.
GÓRNE DROGI ODDECHOWE
Zaczynają się nozdrzami przednimi, które prowadzą do jamy nosowej.
1) JAMA NOSOWA
- to pierwszy odcinek dróg oddechowy:
• podzielona jest na dwie połowy przegrodą nosa zbudowaną z kości oraz chrząstki;
• wokół jamy nosowej znajdują się przestrzenie wypełnione powietrzem tzw. zatoki oboczne nosa – często występują stany zapalne tych zatok;
• od tyłu jama nosowa łączy się poprzez nozdrza tylne z jamą gardła;
• wewnątrz wysłana jest silnie unaczynioną błoną śluzową pokrytą licznymi rzęskami – migawkami (nabłonek migawkowy), w przedniej części błonę śluzową jamy nosowej pokrywają grube, krótkie włoski;
• możemy w niej wyróżnić okolicę węchową, w błonie śluzowej tej okolicy znajdują się zakończenia nerwów węchowych.
POWIETRZE, które przechodzi przez jamę nosową zostaje:
- oczyszczone z kurzu dzięki śluzowi, rzęskom i włoskom pokrywającym tę jamę;
- ogrzane;
- nawilżone (nasycone parą wodną).
2) GARDŁO
- odcinek, w którym krzyżują się drogi oddechowe i pokarmowe. Jama gardła dzieli się na trzy części:
• górną – nosową, która łączy się z jamą nosową; w bocznej ścianie części nosowej gardła znajdują się (po obu stronach) otwory – ujścia trąbek słuchowych
• środkową – ustną, leżącą bezpośrednio za jamą ustną
• dolną – krtaniową, w której znajduje się wejście do krtani
3) KRTAŃ
- narząd położony między gardłem a tchawicą.
Zbudowana jest z 9 chrząstek, połączonych ze sobą więzadłami i mięśniami, które służą do unoszenia i opuszczania krtani. Jedna z chrząstek – nagłośnia – zamyka wejście do krtani w czasie połykania pokarmu. Zabezpiecza to drogi oddechowe przed niepożądanym wniknięciem do nich cząsteczek pokarmowych.
Wnętrze krtani wysłane jest nabłonkiem z ruchomymi rzęskami. Rzęski poruszają się w kierunku gardła usuwając pyły lub inne zanieczyszczenia, dostające się do krtani wraz z wdychanym powietrzem.
Krtań jest narządem głosotwórczym. Wewnątrz krtani pomiędzy chrząstkami rozpięte są tzw. fałdy głosowe.
Ograniczają one przestrzeń (szparę) zwaną głośnią. Jest to właściwy aparat głosowy.
Dolne fałdy głosowe zwane są strunami głosowymi. Fałdy głosowe mogą się przemieszczać względem siebie dzięki odpowiednim mięśniom, powodując powiększanie lub wycieśnianie szpary głośni.
Szpara głośni może być szeroka, wtedy przechodzące przez nią powietrze nie powoduje powstawania żadnego dźwięku. Wysokość dźwięku (głosu) zależy od stanu napięcia strun głosowych. Natężenie dźwięku zależy od szybkości przepływającego przez szparę głosową powietrza.
DOLNE DROGI ODDECHOWE
1) TCHAWICA
- ma kształt rury o dużej sprężystości, długości około 10-13 cm (u dorosłego człowieka)
• od góry połączona jest z krtanią, u dołu przechodzi w dwa oskrzela.
• ściana tchawicy zbudowana jest z połączonych ze sobą za pomocą więzadeł chrzęstnych pierścieni (16-20). Każda z chrząstek ma kształt podkowy.
• wewnątrz wysłana jest błoną śluzową pokrytą nabłonkiem z rzęskami.
2) OSKRZELA
- są naturalnym przedłużaczem tchawicy
Zbudowane podobnie jak tchawica z podkowiastych chrząstek, połączonych ze sobą więzadłami, wysłane nabłonkiem z ruchomymi rzęskami.
Oskrzela główne rozgałęziają się na oskrzela o mniejszej średnicy, które dają początek jeszcze węższym oskrzelikom. Najdrobniejsze z oskrzelików zakończone są pęcherzykami płucnymi. W ścianach oskrzelików nie występują chrząstki.
System rozgałęzień każdego z oskrzeli głównych tworzy tzw. drzewo oskrzelowe doprowadzające powietrze do każdego z płuc.
Podstawowe zadania TCHAWICY i OSKRZELI to:
• transport powietrza do płuc;
• ogrzewanie i nawilżanie tego powietrza;
• oczyszczanie powietrza z ciał obcych.
3) PŁUCA
- są narządem parzystym o gąbczastej strukturze;
• leżą wewnątrz klatki piersiowej;
• mają kształt zbliżony do spłaszczonych stożków.
Płuco lewe jest nieco mniejsze od prawego w związku z ułożeniem serca.
• pokryte są cienką, błyszczącą błoną tzw. opłucną, której wilgotna powierzchnia ułatwia ruch płuc w czasie oddechu, nie pozwalając na tarcie ścian;
• zbudowane są z milionów pęcherzyków płucnych, z których każdy opleciony jest gęstą siecią naczyń krwionośnych włosowatych. W pęcherzykach płucnych odbywa się wymiana gazowa między wypełniającym je powietrzem a krwią.
Przenikanie gazów przez ściany pęcherzyków jest możliwe, gdyż składają się one (podobnie jak naczynia włosowate) z pojedynczej warstwy komórek.
MECHANIZM ODDYCHANIA
W oddychaniu płucnym wyróżnia się dwie fazy: wdech i wydech. Jest to proces wciągania powietrza do płuc i wypuszczania go z powrotem, przy czym wdech jest aktem czynnym a wydech jest aktem biernym. Ponieważ w pęcherzykach płucnych odbywa się wymiana gazowa, płuca muszą być stale opróżniane i ponownie napełniane świeżym powietrzem.
W czasie wdechu mięśnie międzyżebrowe (zewnętrzne) kurcząc się powodują ruch żeber w górę i na zewnątrz. Powiększa to jamę klatki piersiowej. Skurcz przepony powoduje jej opuszczanie się, powiększając dodatkowo objętość klatki piersiowej, powiększa się również objętość płuc (wywołuje to zmniejszenie ciśnienia w płucach i w momencie kiedy spadnie ono poniżej ciśnienia atmosferycznego, powietrze dostaje się do płuc tchawicą i oskrzelami).
Płuca rozciągają się dotąd, aż napełnią się powietrzem. W czasie wydechu mięśnie międzyżebrowe (wewnętrzne) oraz przepona rozkurczają się, żebra opadają w dół. Pojemność klatki piersiowej zmniejsza się (powrót do pierwotnego wymiaru). Elastyczne płuca kurczą się, dzięki czemu możliwe jest wypychanie z nich powietrza.
Pojemność płuc czyli OBJĘTOŚĆ POWIETRZA ZAWARTEGO W PŁUCACH mierzy się za pomocą aparatów zwanych spirometrami. Przeciętna pojemność życiowa płuc dorosłego mężczyzny wynosi około 4500 ml a dorosłej kobiety 3200 ml. U sportowców nawet 6000 – 7000 ml.
CAŁKOWITA POJEMNOŚĆ PŁUC = POJEMNOŚĆ ŻYCIOWA + OBJĘTOŚĆ ZALEGAJĄCA
poj. życiowa = obj. oddechowa – 500cm3 + obj. uzupełniająca – 2500cm3 + obj. zapasowa – 1200cm3
obj. zapasowa = 1200cm3
Mechanizm oddychania zachodzi automatycznie tzn. jest niezależny od naszej woli. Kieruje nim ośrodek oddechowy mieszczący się w rdzeniu przedłużonym. Głębokość i częstość oddechów zależy od zawartości tlenu i dwutlenku węgla we krwi. Siłą woli możemy jedynie na krótko wstrzymać oddech lub zmienić rytm oddechowy.
NA CZYM POLEGA ISTOTA PROCESU ODDYCHANIA?
Pod terminem "oddychanie" kryją się trzy różne zjawiska:
• oddychanie płucne (zewnętrzne) jako wymiana gazowa odbywająca się w pęcherzykach płucnych;
• oddychanie tkankowe (wewnętrzne) jako wymiana gazowa odbywająca się w komórkach ciała;
• oddychanie komórkowe jako proces uwalniający energię.
ODDYCHANIE JAKO WYMIANA GAZOWA
We wdychanym powietrzu poza azotem (78%) i gazami szlachetnymi, które nie biorą udziału w oddychaniu, znajduje się około 21% tlenu i 0,03% dwutlenku węgla. Natomiast w powietrzu wydychanym ilość tlenu obniża się do około 16%, a dwutlenku węgla wzrasta do około 6%. W obrębie płuc odbywa się więc wymiana gazowa.
Wysokie stężenie tlenu w pęcherzykach płucnych, a niskie w dopływających do płuc krwi powoduje, że gaz ten przenika do krwi (dyfuzja). Z kolei na tej samej zasadzie z krwi do pęcherzyków przechodzi dwutlenek węgla.
Tlen pobrany w pęcherzykach płucnych dociera krwią do wszystkich komórek ciała. Tam odbywa się tzw. wymiana gazowa wewnętrzna. Polega ona na oddaniu przez hemoglobinę tlenu komórkom i odebraniu od nich dwutlenku węgla, którego stężenie w komórkach jest duże.
ODDYCHANIE KOMÓRKOWE
Z udziałem tlenu zachodzi w komórkach ciała utlenianie (spalanie) substancji odżywczych, w wyniku czego uwalniana zostaje energia.
Produktami ubocznymi powstającymi w tym procesie z rozkładu węglowodanów i tłuszczów są dwutlenek węgla i woda.
Uzyskanie energii niezbędnej do przebiegu wszelkich procesów życiowych jest istotą oddychania komórkowego.
CHOROBY UKŁADU ODDECHOWEGO
1) Nieżyt nosa – jest chorobą wirusową szerzącą się najczęściej drogą kropelkową (tzn. przez kropelki śluzu lub plwociny, które wydostają się do otaczającego powietrza podczas kaszlu lub kichania chorego). Zapobieganie tej chorobie polega więc na unikaniu kontaktu z chorymi, ograniczeniu przebywania w większych skupiskach ludzkich w okresach nasilenia zachorowań (wiosna, jesień). Typowymi objawami są: kichanie, „drapanie” w nosie i gardle, kaszel, pieczenie spojówek oczu, wyciek płynnej wydzieliny z nosa, ogólne osłabienie, bóle głowy, stan podgorączkowy.
2) Grypa – jest chorobą wirusową wywołującą okresowo epidemie, czyli masowe fale zachorowań. Choroba szerzy się drogą kropelkową lub przez zakażone przedmioty. Po 1-3 dniach od zakażeniach zaczyna się bardzo wysoką gorączką, bólami głowy, mięśni i stawów. Inne objawy to: chrypka, suchy kaszel, bolesne, zaczerwienione gardło. Najczęstszym powikłaniem grypowym jest zapalenie płuc.
3) Zapalenie oskrzeli – przyczyna choroby są wirusy lub bakterie. Objawami są m.in.: ogólne złe samopoczucie, podwyższona temperatura ciała, kaszel, uczucie duszności w klatce piersiowej.
4) Zapalenie płuc – to wszelkie zmiany miąższu tkanki płucnej (pęcherzyków płucnych). Czynnikami wywołującymi chorobę mogą być:
- bakterie, np. dwoinka zapalenia płuc;
- wirusy, np. wirus grypy lub odry.
Często zapalenie płuc jest konsekwencja grypy lub zapalenia oskrzeli. Objawami zapalenia płuc wywołanego przez dwoinkę mogą być: ból w klatce piersiowej, wysoka gorączka utrzymująca się przez wiele dni, przyspieszony i spłycony oddech, kaszel połączony z odpluwaniem. Rozpoznanie choroby ustala się na podstawie badania radiologicznego klatki piersiowej (prześwietlenie).
W ZAPOBIEGANIU CHOROBOM UKŁADU ODDECHOWEGO DUŻĄ ROLĘ ODGRYWA;
- właściwa higiena osobista (wentylacja pomieszczeń, częsta zmiana pościeli, unikanie gromadzenia się warstwy kurzu);
- ograniczenie kontaktów z chorymi;
- nie podejmowanie lub całkowite zaprzestanie palenia tytoniu;
- niedopuszczenie do przewlekłych stanów chorobowych poprzez właściwe leczenie wczesnych stadiów wszelkich zakażeń narządów oddechowych;
- unikanie przebywania w zapylonym środowisku,
- wciąganie powietrza przez nos (nie jamę ustną), gdyż wtedy zostaje ono nawilżone, oczyszczone z pyłów oraz ogrzane.
SZKODLIWE CZYNNIKI DLA UKŁADU ODDECHOWEGO:
- nikotyna – należąca do grupy związków najsilniej trujących, wywiera szkodliwy wpływ na wiele narządów, w szczególności na serce, naczynia krwionośne, przewód pokarmowy. Powoduje zwężanie naczyń krwionośnych, przyczyniające się z czasem do niedokrwienia serca i kończyn;
- tlenek węgla (czad) – trujący gaz powstający podczas spalania tytoniu. Czad łącząc się z hemoglobiną krwinek czerwonych utrudnia transport tlenu do tkanek, Powoduje to niedotlenienie organizmu. Narządami szczególnie wrażliwymi na niedostateczną ilość tlenu jest mózg oraz serce. Dłuższy okres palenia tytoniu może doprowadzić do zawałów serca czy udaru mózgu;
- substancje drażniące – działają na błony śluzowe wyściełające drogi oddechowe powodując ich stany zapalne (przewlekły nieżyt oskrzeli), objawiające się charakterystycznym kaszlem. Z czasem następują zmiany w płucach, np. rozedma płuc prowadząca do skrócenia i spłycenia oddechu;
- substancje smołowate – tworzące się podczas spalania tytoniu wywołują raka języka, krtani, płuc, pęcherza moczowego;
- substancje szkodliwe – azbest, pył węglowy, czteroetylek ołowiu (spaliny samochodowe)
NIEKTÓRE CHOROBY ZWIĄZANE Z DŁUGOTRWAŁYM PALENIEM TYTONIU:
przewlekłe zapalenie oskrzeli, rozedma płuc, stany zapalne oraz wrzody żołądka, choroba wieńcowa, rak płuc, jamy ustnej, krtani, pęcherza moczowego, uszkodzenie płodu.
SPRAWNY UKŁAD ODDECHOWY TO;
- dobrze wysklepiona klatka piersiowa,
- silne mięśnie oddechowe,
- dobrze rozwinięte płuca.
SKŁADNIKI ODŻYWCZE
ODŻYWIANIE SIĘ to dostarczenie pokarmu komórkom w celu zaspokojenia ich potrzeb związanych ze wzrostem i rozwojem.
Ze względu na rolę, jaką spełniają te składniki w organizmie, podzielono je na trzy grupy:
SKŁADNIKI BUDULCOWE
- służą do budowy i odnowy organizmu,
- zaliczamy do nich głównie białka oraz sole mineralne.
BIAŁKA
- stanowią około 20% masy dorosłego człowieka,
- są podstawowym materiałem budulcowym komórek i tkanek organizmu,
- jako tzw. enzymy biorą udział w większości relacji zachodzących w organizmach żywych,
- biorą udział w transporcie różnych substancji (np. hemoglobina transportuje tlen i dwutlenek węgla),
- jako przeciwciała dają odporność organizmowi,
- są również źródłem energii, dostarczają około 15% energii,
- pełnią funkcję wzmacniającą, budulcową oraz regulatorową.
Białka to duże cząsteczki, zbudowane z setek lub tysięcy pojedynczych związków organicznych zwanych aminokwasami. Aminokwasy łączą się ze sobą wiązaniami peptydowymi.
Jeśli cząsteczka białka zbudowana jest tylko z aminokwasów, to nazywamy ją białkiem prostym, np. miozyna (składnik mięśni), albumina (osocze krwi), kolagen (składnik tkanek łącznych), keratyna (składnik naskórka, włosów i paznokci).
Jeśli cząsteczka białka zbudowana jest z aminokwasów i zawiera jeszcze dodatkowe, niebiałkowe elementy to nazywamy ją białkiem złożonym, np. grupy cukrowe (glikoproteidy) albo barwniki (w hemoglobinie i mioglobinie).
Białka dzielimy na:
- pełnowartościowe – białka pochodzenia zwierzęcego, zawarte głównie w mięsie, rybach, drobiu, serach, mleku i jajach;
- niepełnowartościowe – białka pochodzenia roślinnego, zawarte głównie grochu, soi, fasoli, bobie oraz produktach zbożowych, jak pieczywo zwłaszcza razowe, mąka, makarony i kasze.
Białka regulatorowe – enzymy – pełnią funkcję biokatalizatorów. Przyspieszają one znacznie zachodzące w komórkach procesy. Każde takie białko ma centrum aktywne, do którego pasuje tylko jeden rodzaj substratu (SPECYFICZNOŚĆ ENZYMÓW). Wchodzący do centrum aktywnego substrat tworzy z enzymem nietrwały kompleks enzym-substrat, który rozpada się następnie na produkt i enzym, który może przeprowadzić kolejne reakcje.
SOLE MINERALNE – stanowią obok białek bardzo ważny składnik budulcowy organizmu.
pierwiastek źródło występowania główne funkcje w org. skutki niedoboru
wapń mleko i produkty mleczne, jaja, ryby składnik kości i zębów, bierze udział w procesie krzepnięcia krwi niedostateczna mineralizacja kości
fosfor ryby, mięso, jaja, mleko składnik zębów i kości niedobór występuje bardzo rzadko
magnez orzechy, fasola, groch, chleb razowy, ryby, mleko, kakao składnik kości drżenia i skurcze mięśni, bóle głowy, utrata łaknienia.
SKŁADNIKI MINERALNE pełnią podwójną rolę w organizmie:
1) są materiałem budulcowym,
2) regulują czynności organizmu.
Zależnie od ilości w jakiej występują oraz pełnionej funkcji pierwiastki dzielimy na:
• biogenne – węgiel, wodór, tlen, azot,
• makroelementy – wapń, potas, jod, fosfor, siarka, magnez, chlor, cynk, molibden.
SKŁADNIKI ENERGETYCZNE – są to składniki, których spalanie dostarcza organizmowi energii niezbędnej do prawidłowego funkcjonowania wszystkich narządów wewnętrznych i utrzymania stałej temperatury ciała. Zaliczamy do nich głównie:
- węglowodany, dostarczające około 45% energii;
- tłuszcze, dostarczające około 40% energii.
WĘGLOWODANY
- w organizmie stanowią około 1% ciężaru ciała,
- zapas węglowodanów w ciele człowieka jest mały, dlatego musi być stale uzupełniany,
- są to związki najszybciej ulegające przemianom,
- spalając 1g węglowodanów otrzymujemy 4,1 kcal energii,
- pokrywają one zapotrzebowanie energetyczne dorosłego człowieka w 60%,
- nadmiar spożytych węglowodanów ulega przetworzeniu w tkankę tłuszczową,
Są zbudowane z węgla, wodoru i tlenu.
WĘGLOWODANY;
a) cukry proste – glukoza, fruktoza, galaktoza, ryboza, deoksyryboza.
b) cukry złożone;
1) dwucukry: sacharoza, maltoza, laktoza 2) wielocukry: glikogen, skrobia, celuloza, chityna.
TŁUSZCZE
- stanowią około 10% masy ciała; wchodzą w skład tkanki tłuszczowej podskórnej (zapas energii), w przypadku otyłości ilość tłuszczu w organizmie może dochodzić do 25-30% ciężaru ciała,
- są głównym składnikiem energetycznym naszego pożywienia, gdyż spalane dają ponad dwukrotnie więcej energii niż węglowodany czy białka,
- pokrywają zapotrzebowanie energetyczne organizmu dorosłego człowieka do 30%,
- zbudowane są z glicerolu i kwasów tłuszczowych,
- chronią narządy wewnętrzne zwierząt,
- są składnikiem błon plazmatycznych,
- ze względu na pochodzenie dzielą się one na:
• tłuszcze zwierzęce, których głównym źródłem są smalec, słonina, boczek, masło i śmietana,
• tłuszcze roślinne, których źródłem są oleje jadalne: sojowy, rzepakowy, słonecznikowy, oliwa z oliwek oraz margaryna.
Tłuszcze dzielimy na:
1) właściwe (proste)
2) złożone – tłuszcze, u których występują dodatkowe podstawniki (np. fosfolipidy, glikoproteidy)
ZAPOTRZEBOWANIE ENERGETYCZNE ORGANIZMU ZALEŻY OD: wieku, płci, masy ciała, pory roku, rodzaju wykonywanej pracy.
SKŁADNIKI REGULUJĄCE
Należą do nich witaminy i sole mineralne. Nie są one źródłem energii.
WITAMINY
- związki chemiczne, które występują w minimalnych ilościach, zarówno w produktach pochodzenia roślinnego, jak i zwierzęcego;
- regulują przemiany zachodzące we wszystkich komórkach
Brak witamin prowadzi do AWITAMINOZY:
• witamina A – kurza ślepota,
• witamina D – krzywica,
• witamina B1 – choroba beri – beri,
• witamina C – szkorbut/gnilec,
• witamina B12 – anemia złośliwa.
Nadmiar witamin prowadzi do HIPERWITAMINOZY.
SOLE MINERALNE
- niektóre pierwiastki, mimo że występują w minimalnych ilościach w organizmie, są niezbędne do jego prawidłowego funkcjonowania, regulując wiele procesów zachodzących w komórkach;
- należą do nich m.in. Fe, Cu. Mn, J, Co, Zn.
WODA JAKO NIEZBĘDNY SKŁADNIK ORGANIZMU
- woda jest niezbędnym składnikiem do życia, gdyż wszystkie procesy w organizmie zachodzą w jej obecności;
- jest głównym składnikiem tkanek, stanowiąc 65-70% masy ciała;
- ilość wody wydalonej musi się równać ilości wody pobranej,
- dzienne zapotrzebowanie na wodę to około 2,5 litra łącznie z wodą zawartą w pokarmach.
BUDOWA I FUNKCJE UKŁADU POKARMOWEGO
Zespół narządów wchodzących w skład układu pokarmowego ma za zadanie dostarczenie organizmowi składników niezbędnych do budowy i odnowy własnych tkanek oraz substancji energetycznych, koniecznych do podtrzymywania wszelkich procesów życiowych.
ROLA UKŁADU POKARMOWEGO:
• mechaniczne rozdrabnianie przyjętego pokarmu,
• transport,
• TRAWIENIE (chemiczna przeróbka pokarmu w łatwo przyswajalne składniki),
• wchłanianie
• odrzucanie na zewnątrz resztek pokarmowych ( w formie kału), które są zbędne dla organizmu.
W skład przewodu pokarmowego wchodzą następujące odcinki;
jama ustna – gardło – przełyk – żołądek – jelito cienkie – jelito grube
Z przewodem pokarmowym związane są też następujące gruczoły:
• ślinianki,
• wątroba,
• trzustka.
Przewód pokarmowy oraz wymienione gruczoły tworzą razem układ pokarmowy.
Pokarm pobierany przez człowieka z otoczenia ma przeważnie postać nie pozwalającą na bezpośrednie wykorzystanie go przez ustrój.
TRAWIENIE – zespół procesów, którym zostaje poddany pokarm w przewodzie pokarmowym. Składa się z procesów:
a) mechanicznych – żucie, rozcieranie, połykanie, ruchy robaczkowe przełyku i jelit oraz ruchy żołądka,
b) chemicznych – rozłożenie dużych cząsteczek białek, tłuszczów, węglowodanów, przyjmowanych w pokarmach na związki prostsze, które mogą być wchłaniane z jelit do krwi i ta drogą docierać do wszystkich komórek ciała.
Oba procesy te zachodzą dzięki tzw. enzymom, katalizatorom reakcji chemicznych, zawartych w sokach trawiennych produkowanych przez gruczoły trawienne.
JAMA USTNA
Jest początkowym odcinkiem przewodu pokarmowego; ograniczają ja od przodu wargi, po bokach policzki, od góry podniebienie, z tyłu łączy się z gardłem.
1) Podniebienie – to łukowate sklepienie oddzielające jamę ustną od jamy nosowej. Część przednia podniebienia rozpięta na kostnym rusztowaniu to podniebienie twarde, ku tyłowi przechodzi ono w podniebienie miękkie, od którego w części środkowej odchodzi tzw. języczek podniebny.
2) Język – narząd zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych, położony w dnie jamy ustnej. Bierze on udział w formowaniu kęsów pokarmowych i przesuwaniu ich do gardła.
3) W jamie ustnej znajdują się zęby, ułożone w dwa łuki: górny i dolny. U człowieka istnieją dwa pokolenia zębów: mleczne i stałe. W skład uzębienia stałego wchodzą 32 zęby umieszczone symetrycznie w szczęce i żuchwie po lewej i prawej stronie.
Są to: siekacze – 8, kły – 4, zęby przedtrzonowe – 8, trzonowe – 12.
Wzór zębowy
ZĄB składa się z trzech części:
- korony,
- szyjki,
- korzenia.
Zęby są zbudowane z zębiny – rodzaju tkanki kostnej. Zębina w obrębie korony pokryta jest szkliwem (zwapniały nabłonek, najtwardsza tkanka organizmu).
Zadanie uzębienia:
- chwytanie, rozdrabnianie i miażdżenie pokarmu.
Zróżnicowanie zębów jest związane z ich udziałem w mechanicznym rozdrabnianiu pokarmów (siekacze – odcinają kawałki pokarmu, kły – przytrzymują je, zęby przedtrzonowe i trzonowe – rozcierają pokarm). Dokładność roztarcia ma duży wpływ na przebieg trawienia.
Do jamy ustnej uchodzą przewody gruczołów ślinowych małych i dużych. Małe gruczoły ślinowe rozsiane są na całej powierzchni błony śluzowej jamy ustnej. Do dużych, zwanych śliniakami, zaliczamy: śliniaki przyuszne, podjęzykowe i podżuchwowe. Są one rozmieszczone symetrycznie (po 3) po obu stronach jamy ustnej.
Wydzielina gruczołowa nazywa się śliną. Jest to płynna substancja zawierająca 99% wody, a ponad to śluz, substancje nieorganiczne, białe ciałka krwi i bakterie.
ŚLINA
- zawiera enzym (ptialinę), która zapoczątkowuje rozkład wielocukru – skrobi;
- służy do zwilżania i zlepiania w kęsy rozdrobnionego pokarmu;
- działa bakteriobójczo.
Człowieka wydziela 1-1,5 l śliny na dobę. Czynnikami pobudzającymi jej wydzielanie są zapach, widok oraz pojawienie się w jamie ustnej pokarmu.
4) Gardziel – to wydzielona część jamy ustnej, która łączy się z jamą gardła. W gardzieli symetrycznie po obu stronach leżą migdałki podniebienne.
GARDŁO
Wspólny odcinek dla dróg pokarmowych i oddechowych, łączący gardziel z przełykiem. Mięśniówka gardła bierze udział przy połykaniu kęsów pokarmowych.
PRZEŁYK
Przewód długości około 25-30 cm, łączący gardło z żołądkiem. W ścianach przełyku znajdują się mięśnie gładkie, ułożone w dwie warstwy. Skurcze tych mięśni powodują przesuwanie kęsów pokarmowych w kierunku żołądka.
Budowa ściany przewodu pokarmowego:
1) błona śluzowa – nabłonek i leżąca pod nim tkanka łączna, śluz ułatwia przesuwanie pokarmu,
2) błona podśluzowa – liczne naczynia krwionośne, limfatyczne i nerwy,
3) błona mięśniowa – dwie warstwy mięśni gładkich, występują skurcze perystaltyczne, które przesuwają pokarm w przewodzie pokarmowym,
4) błona zewnętrzna – warstwa ochronna rury przewodu pokarmowego
ŻOŁĄDEK
Stanowi część przewodu pokarmowego, zlokalizowaną pomiędzy przełykiem a dwunastnicą. Jest przejściowym zbiornikiem pokarmu. Ściany żołądka przebite są dwoma otworami:
a) górny – nosi nazwę wpustu,
b) dolny – nosi nazwę odźwiernika.
W ścianach żołądka znajdują się mięśnie gładkie ułożone warstwowo (podłużnie, okrężnie, ukośnie). Żołądek wysłany jest wewnątrz błona śluzową, w której znajdują się liczne gruczoły żołądkowe. Wydzielina tych gruczołów nazywa się sokiem żołądkowym.
W skład soku żołądkowego wchodzą następujące substancje:
a) enzymy trawienne:
• podpuszczka – ścina białko zawarte w mleku,
• pepsyna – rozrywa długie łańcuchy białek zapoczątkowując proces ich rozkładu,
b) kwas solny:
• uaktywnia enzym soku żołądkowego – pepsynę oraz wytwarza kwaśne środowisko niezbędne do działania tego enzymu,
• ma właściwości bakteriobójcze, zabija drobnoustroje, które dostały się do żołądka wraz z pokarmem
c) śluz:
• zabezpiecza błonę żołądka przed samostrawieniem tworząc warstwę ochroną grubości około 1mm,
• zmniejsza tarcie powstałe przy przechodzeniu pokarmu.
JELITO
Najdłuższa część przewodu pokarmowego, rozpoczynająca się od żołądka, a kończąca się odbytem. Dzieli się na jelito cienkie i jelito grube.
Jelito cienkie (4-5 m długości) – dzieli się na 3 odcinki: dwunastnicę, jelito czcze oraz jelito kręte.
Dwunastnica (ok. 25 cm długości) – początkowy odcinek jelita cienkiego o kształcie podkowy. Uchodzą do niej przewody wyprowadzające dwóch największych gruczołów trawiennych wątroby i trzustki.
Sok trzustkowy – bezbarwny płyn wydzielany przez trzustkę w ilości około 1200 ml na dobę, zawierający mieszaninę enzymów trawiennych.
Żółć – aktywuje enzymy trzustkowe (zwłaszcza lipazę), powoduje rozbijanie tłuszczów na drobne kuleczki, co ułatwia działanie lipazy.
Z dwunastnicy miazga pokarmowa przesuwana jest do dalszej części jelita cienkiego, gdzie poddawana zostaje działaniu soku jelitowego. W wyniku jego działania proces trawienia zostaje zakończony.
Masa pokarmowa przesuwana jest przez jelito cienkie dzięki fali skurczów jelita, tzw. ruchom robaczkowym (perystaltycznym). Pokarm, który dostał się do jelita cienkiego, nosi nazwę miazgi pokarmowej. Jest to mieszanina drobnych, rozpuszczalnych w wodzie cząsteczek (cukrów prostych, kwasów tłuszczowych, aminokwasów, glicerolu). Wszystkie te substancje – w odróżnieniu od dużych cząsteczek z których powstały (białka, węglowodany, tłuszcze) – mają zdolność przechodzenia przez błony komórkowe. Mogą być więc wchłonięte do krwi i limfy.
Powierzchnię błony śluzowej jelita cienkiego pokrywają tzw. kosmki jelitowe. Są to drobne uwypuklenia błony śluzowej, do których dochodzą liczne naczynia włosowate i limfatyczne. Kosmki jelitowe zwiększają powierzchnię chłonną jelita ok. 23 razy. Składniki pokarmowe wchłonięte przez kosmki do krwi, zanim przejdą do ogólnego krwiobiegu, przedostają się przez żyłę wrotną do wątroby. Część składników pokarmowych, głównie tłuszcze, wchłonięte zostają do układu limfatycznego i przez przewód piersiowy limfatyczny odprowadzone zostają do układu żylnego.
Nie strawione resztki pokarmowe przesuwają się do jelita grubego. Stanowi ono końcowy odcinek przewodu pokarmowego długości około 1,5m.
W skutek zagęszczania treści jelitowej (przez wchłanianie wody) oraz odbywających się przy udziale bakterii procesów gnicia i fermentacji z nie wchłoniętych składników pokarmowych formowany jest kał.
W formowaniu kału dużą rolę odgrywa śluz wytwarzany przez błonę śluzową jelita grubego. Zlepia on nie strawione resztki pokarmu. W skład kału wchodzą:
• woda,
• nie strawione i nie dające się strawić resztki pokarmowe (np. błonnik),
• barwniki,
• dużo drobnoustrojów,
• sole mineralne.
Odruch usuwania kału na zewnątrz organizmu regulują mięśnie zwieracze odbytu. Procesem tym kierują odpowiednie ośrodki nerwowe.
ENZYMY TRAWIENNE:
• trypsyna – doprowadza zapoczątkowany w żołądku rozkład białek do końca tzn. do postaci aminokwasów,
• amylaza – działa podobnie jak zawarta w ślinie ptialina, rozkładając wielocukry do postaci prostszej,
• lipaza- rozkłada tłuszcze do postaci glicerolu i kwasów tłuszczowych.
TRAWIENIE POKARMÓW W PRZEWODZIE POKARMOWYM:
a) rozkład tłuszczów – w dwunastnicy
b) rozkład węglowodanów – rozpoczyna się w jamie ustnej przy udziel enzymu – amylazy ślinowej (rozszczepia łańcuchy skrobi do maltozy), następnie działa enzym trzustki – amylaza trzustkowa, a w końcu enzym ściany jelita cienkiego – maltaza.
c) rozkład białek – rozpoczyna się w żołądku przy pomocy enzymu żołądkowego (pepsyna), w wyniku czego białko rozkłada się na krótsze łańcuchy polipeptydowe, w jelicie cienkim, przy pomocy enzymu trzustkowego w obecności enterokinazy (trypsyna, chymotrypsyna), krótsze łańcuchy polipeptydowe rozpadają się na tripeptydy i dipeptydy, które przy pomocy enzymu ściany jelita cienkiego (peptydazy jelitowe), przechodzą w aminokwasy, po czym następuje wchłanianie, gdzie żyłą wrotną aminokwasy dostają się do wątroby:
WĄTROBA
- największy gruczoł ciała ludzkiego, waży około 1,5 kg,
- ma ciemnoczerwone zabarwienie, które związane jest z dużą ilością krwi przez nią przepływającej,
- rozszerzony uchyłek przewodu wątrobowego, tzw. pęcherzyk żółciowy, jest on zbiornikiem żółci wytwarzanej w wątrobie.
FUNKCJE WĄTROBY:
• wytwarzanie żółci,
• magazynowanie i przemiana tłuszczów, białek, witamin i węglowodanów; węglowodany gromadzone są w wątrobie w postaci glikogenu (wielocukier), stanowi on rezerwę cukrową na wypadek ich braku w organizmie,
• unieczynnianie niektórych toksyn,
• wytwarzanie prawie wszystkich białek osocza.
TRZUSTKA
- długi (15-20cm), wąski gruczoł barwy szaro – różowej lub żółto – różowej,
- leży w pętli jaką tworzy dwunastnica, ułożona jest za żołądkiem.
FUNKCJE TRZUSTKI:
• wytwarzanie soku trzustkowego,
• produkowanie hormonów: insuliny i glukagonu, które regulują przemianę węglowodanową w organizmie.
Praca układu pokarmowego podlega regulacji, m.in. hormonalnej:
a) odczuwanie głodu i sytości jest regulowane dzięki funkcjonowaniu ośrodka pokarmowego, który składa się z ośrodka głodu i sytości,
b) rozciąganie ścian żołądka przez pokarm pobudza niektóre jego komórki do wydzielania hormonu – GASTRYNY, która powoduje wzmożenie wydzielania pepsynogenu.
HIGIENA ŻYWIENIA określa warunki niezbędne do realizacji prawidłowego żywienia. W jej zakres wchodzą:
a) prawidłowy dobór produktów zaspokajających zapotrzebowanie osób żywionych (ilość i jakość pokarmu),
b) dobry stan higieniczny produktów,
c) prawidłowe rozłożenie tych produktów na posiłki.
DIETETYKA – nauka zajmująca się zasadami żywienia, biochemicznymi podstawami żywienia, psychologia żywienia i technologiami gastronomicznymi.
DIETA – oznacza kontrolę nad ilością i jakością zjadanych produktów oraz płynów.
ODŻYWIANIE DIETETYCZNE (lecznicze) stosuje się u chorych ludzi i stanowi jedną z form leczenia. Ma również znaczenie profilaktyczne. W żywieniu dietetycznym wyróżnia się przede wszystkim DIETĘ PODSTAWOWĄ, która zawiera wszystkie składniki pokarmowe w ilościach przewidzianych dla człowieka zdrowego.
W leczeniu chorób metabolicznych człowieka stosuje się DIETY ELIMINACYJNE, np. w przypadku celiakii, fenyloketonurii, galaktozemii.
CELIAKIA ujawnia się przeważnie w dzieciństwie, istotą jej jest zanik błony śluzowej jelita cienkiego pod wpływem toksycznego działania glutenu – DIETA
BEZGLUTENOWA.
GALAKTOZEMIA istotą jest niedobór lub brak enzymu biorącego udział w przemianie cukru – galaktozy; DIETA BEZGALAKTOZOWA.
FENYLOKETONURIA uszkodzenie genu kodującego enzym hydroksylazę fenyloalaninową (PAH), biorącego udział w metabolizmie fenyloalaniny. Na skutek nadmiaru fenyloalaniny i niedoboru tyrozyny, dochodzi do uszkodzenia mózgu.
SKUTKI OTYŁOŚCI:
• jest nieestetyczna,
• ma niekorzystny wpływ na sprawność fizyczną,
• stanowi czynnik ułatwiający pojawienie się i rozwój niektórych chorób, np. cukrzycy, miażdżycy tętnic, niewydolność krążenia, itp.
NIEWŁAŚCIWE ODŻYWIANIE MOŻE BYĆ PRZYCZYNĄ:
a) próchnicy zębów,
b) schorzeń przewodu pokarmowego,
c) chorób trzustki, wątroby i dróg żółciowych,
d) niektórych postaci nowotworów.
Pobierz załącznik w którym znajdują się zdjęcia