Skutki wojen toczonych przez Rzeczpospolitą w XVII wieku

Wiek XVI jest nazywany złotym wiekiem dziejów Polski. Kraj był wówczas rozległy i zasobny. Polska stała się wówczas największym państwem Europy. Rozwijało się także rzemiosło i handel, wzrastała liczba i wielkość miast. Rozwój gospodarczy sprzyjał rozwojowi kultury, wyznaczanemu przez renesansowy humanizm i reformację. Polacy osiągnęli w nauce i sztuce poziom europejski. Na arenie międzynarodowej Rzeczpospolita miała silną pozycję. Jednak XVII wiek to już okres ciągłych wojen, toczonych ze Szwecją (1606-1608, 1617-1629, 1655-1660), Rosją (1609-1619, 1632-1634, 1654-1656, 1660-1667) i Turcją (1620-1621, 1672-1676), które w ogromnym stopniu przyczyniły się do upadku jej znaczenia. Skutki działań militarnych można podzielić na terytorialne, polityczne, społeczne, gospodarcze oraz kulturowe.
Wieloletnie walki toczone przez Polskę poniosły za sobą znaczne ubytki terytorialne. Rzeczypospolita utraciła większość Inflanty (na mocy pokoju ze Szwecją w Oliwie w 1660 roku), województwo siewerskie, czernichowskie, smoleńskie, a także lewobrzeżną część Ukrainy (rozejm w Andruszowie w 1667 roku z Rosją) i lenno pruskie (traktaty welawsko-bydgoskie - 1657 r.). Z około 990 tys. km² ziem należących do Rzeczpospolitej, po wojnach w XVII wieku pozostało 733 tys. km².

Wskutek potopu szwedzkiego i kończącego go pokoju w Oliwie Jan Kazimierz zrzekł się definitywnie wszelkich praw do korony szwedzkiej, a później także abdykował z tronu polskiego, z powodu problemów kraju po wyniszczających wojnach. Prusy Książęce w końcu uwolniły się od zależności lennej wobec króla Polski. Zmiany dosięgły również politykę wewnętrznej państwa. Szerzyła się korupcja, zrywano sejmiki ziemskie, które stały się areną walk konkurujących ze sobą magnatów. Wzrost znaczenia wielkich rodów doprowadził do stopniowej decentralizacji władzy. Doszło również do wyodrębnienia, a raczej umocnienia się magnatów u władzy. Wydłużający się okres bezkrólewia wykorzystywała szlachta organizując liczne konfederacje i rokosze. Wykształcił się nowy ustrój polityczny nazywany dziś oligarchią magnacką, kiedy to w ramach formalnie funkcjonującej demokracji szlacheckiej faktyczna dominację w państwie uzyskało kilka rodów magnackich.

Najdotkliwiej skutki konfliktów z Rosją, Szwecją i Turcją odniosła ludność. Inwazja w 1655 roku przyniosła olbrzymie straty w populacji. Po drugiej połowie XVII wieku wyniosły one blisko 30%. Były spowodowane głównie szerzącymi się epidemiami i działaniami wojennymi. Po dramatycznych przejściach zmieniła się mentalność społeczeństwa, która uwidoczniła się w stosunku do cudzoziemców (wzrost ksenofobii) i zaostrzeniu kontrreformacji (Szwedzi byli luteranami, Rosjanie wyznawali prawosławie, a Turcy byli muzułmanami). Klęski na froncie przyczyniły się do szukania winnych we własnych szeregach. W 1658 roku uchwalono banicję arian i zakazano odstępowania od religii panującej.

Straty w gospodarce były widoczne już w czasie wojen. Regres demograficzny przyczynił się w znacznym stopniu do upadku rolnictwa. Sytuację pogarszał fakt zmniejszenia popytu na polskie towary po wojnie trzydziestoletniej. Było to spowodowane ożywieniem gospodarczym w Niemczech i zapełnieniem tamtejszego rynku w większości własnymi produktami. W związku z tym posiadacze folwarków poczęli zwiększać wysokość pańszczyzny, aby zapobiec stratom. Znaczna ilość ziem leżała odłogiem. Wkrótce niezadowolenie chłopów sięgnęło szczytu. Uwidoczniło się to w powstaniach. Na niekorzystnej sytuacji drobnej szlachty, której nie było stać na odbudowę zniszczonych po wojnach folwarków skorzystali wielcy posiadacze. W miastach również było źle. Niektóre z nich straciły do 50% ludności (Warszawa, Poznań, Kraków), a wiele mniejszych upadło. Ludność była biedna, więc nie było jej stać na zakup towarów, toteż handel uległ poważnemu osłabieniu. Do jego upadku przyczyniły się także wysokie cła szwedzkie nakładane w okresie wojny. Problemy dotknęły również górnictwo. Wszystko to wpłynęło niekorzystnie na system skarbowy.

Po wieloletnich walkach zmiany dosięgły także wojsko. Były one niedofinansowane, spadły możliwości mobilizacyjne. Jednakże okres wojen przyczynił się do jego rozwinięcia. W tym okresie nazwiska takich wodzów jak Chodkiewicz, Żółkiewski czy Czarnecki były owiane sławą w Europie. Po pokoju andruszowskim rozpoczęto proces redukcji i reformy armii z inicjatywy króla Jana III Sobieskiego. Stworzono lekkozbrojną zwrotniejszą i tańszą od husarii kawalerię, zmieniono również uzbrojenie piechoty. Ale wojsko to nie tylko uzbrojenie, ale także żołnierze. Wielu z nich zginęło po stronie Polski, ale także po stronie przeciwnej.

Po zniszczeniach wojennych, jakie poniosła Rzeczpospolita w XVII wieku, konieczna była odbudowa zrujnowanych kościołów, zamków, pałaców i dworów, a niekiedy całych miast i wsi. Wyniszczające najazdy sprawiły całkowite zniszczenie kultury. Dopiero po zakończeniu działań wojennych, odbudowa taka stała się w pełni możliwa. Wiele dzieł znajdujących się w oblężonych miastach, zaginęła. Po zawarciu pokoju, Szwedzi zgodzili się oddać wszystkie zabrane dzieła, jednak do Polski powróciła tylko niewielka ich cześć.

Wskutek toczonych wojen w XVII wieku wytworzył się wśród szlachty mit o Polsce jako przedmurzu i twierdzy chrześcijaństwa.

XVII stulecie można określić wiekiem wojen w historii naszego narodu, który na przełomie kilkudziesięciu lat w ich wyniku stracił status mocarstwa. W ciągu ponad stu lat zaszły w Rzeczypospolitej ogromne zmiany. Potęga wchodząca w XVI wieku do Europy z ambicjami imperialnymi, u progu wieku XVIII zostało przypieczętowane, rozpoczęte po potopie, załamanie się Polski i Litwy jako mocarstwa.