Rola myślicieli i pisarzy politycznych oświecenia w kreowaniu nowoczesnego społeczeństwa i państwa w XVIII wieku

Oświecenie to epoka w dziejach kultury europejskiej, której pełen rozkwit przypada na XVIII stulecie. Okres ten nazywany jest również wiekiem filozofów, ze względu na ogromną rolę, jaką odegrali myśliciele i pisarze polityczni w kreowaniu nowoczesnego społeczeństwa i państwa. Zasadniczą postawą był krytycyzm, odnoszący się przedewszystkim do ustroju feudalnego, uprzywilejowanej pozycji szlachty i duchowieństwa oraz Kościoła. Ludzi oświecenia pragnęli dokonać naprawy tradycyjnych sposobów ludzkiego myślenia i działania; uprzątnąć z umysłów przesądy, wyzwolić z ciemnoty. Głosili hasła reformy społecznej i podjęli problem ładu społecznego. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli Wolter, Locke, Roussseau oraz Monteskiusz.
Dzieła Woltera cechuje krytyka, racjonalizm oraz odrzucenie dotychczasowych autorytetów i instytucji Kościoła. W filozofii religii był deistą, czyli uważał, że Bóg po stworzeniu świata i ustanowieniu praw przestał ingerować w jego losy. Deizm zatoczył bardzo szerokie kręgi wśród ówczesnych elit. Inny stosunek do sprawy wiary reprezentowali zdecydowanie mniej liczni, ale o wiele bardziej daleko idący ateiści. Uznali oni ideę Boga jako urojoną i była ona według nich wynikiem ignorancji człowieka i jego lęku przed siłami przyrody. Wolter jednak zawsze potępiał ateizm i deklarował wiarę w Boga. Postulował tolerancję dla wszystkich religii m.in. w „Traktacie o tolerancji”. Domagał się nietykalności osobistej, żądał równości praw i bezpieczeństwa dla ludzi o innych poglądach lub wyznaniach. Innym dziełem Woltera jest „Listy o Anglikach, czyli listy filozoficzne”. To od jego nazwiska powstał termin wolterianizm, który oznacza postawę charakteryzującą się krytycyzmem autorytetów, tolerancją, podkreśleniem swojej niezależności, obroną swobody, suwerenności, i rozumu.
Kolejnym wybitnym oświeceniowym filozofem jest John Locke. Zajmował się on głównie teorią poznania. Uważa się go za prekursora empiryzmu, który głosi, że źródłem ludzkiego poznania są bodźce zmysłowe docierające do nas ze świata zewnętrznego. W eseju „Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego” twierdzi, że człowiek rodzi się jako „tabula rasa” (z łac. niezapisana tablica) i w ciągu swojego życia, w miarę zdobywanych doświadczeń, zapełnia ją. Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem, który zakłada dotarcie do prawdy z użyciem samego rozumu, pomijając doświadczenia. Locke w „Myśli o wychowaniu” krytykował ówczesny system szkolnictwa. Jednym z najważniejszych jego dokonań w dziedzinie filozofii polityki było opracowanie teorii rządów demokratycznych, która do dzisiaj jest podstawą funkcjonowania zachodnich państw. W „Dwóch traktatach o rządzie” przedstawił koncepcję umowy społecznej, która kładzie nacisk na wolność jednostek i racjonalne rządzenie państwem. To lud jest suwerenem, natomiast władza ma wykonywać jego wolę, a nie dążyć do własnych korzyści, co było nagminne w dobie monarchii absolutnych.
Podobne hasła jak Locke głosił inny filozof, Francuz Rousseau. Odnowił on stanowisko moralistyczne, stawiając ponad wszystko wolność i równość. Bez wątpienia bronił on demokratycznych swobód obywatelskich. Do XVIII w. panowało przekonanie , że obowiązkiem poddanych jest bezwzględne posłuszeństwo królowi, stojącemu ponad prawem. W swoim najważniejszym dziele „Umowa społeczna” przeciwstawił się przeciwko despotyzmowi i władzy zwierzchniej na rzecz suwerenności narodu i koncepcji umowy społecznej, polegającej na umowie ludu z władcą, gdzie obie strony zobowiązane są do przestrzegania ustalonych wcześniej zasad. Koncepcja ta uzasadnia bunt przeciwko królowi w przypadku lekceważenia własności i sankcjonuje społeczeństwo do sprzeciwu wobec niesprawiedliwości władzy. Ta teoria zastąpić miała zasadę panowania monarchów z łaski bożej, gdzie podmiotem władzy był monarcha, który nierzadko swoimi poddanymi rządził okrutnie i despotycznie. Za najlepszy ustrój uważał on republikę, w której obywatele wybierają reprezentujących ich interesy urzędników. Do czołowych zasad głoszonych nie tylko przez Rousseau, ale i innych oświeceniowych myślicieli była koncepcja praw naturalnych,
czyli takich, które człowiek otrzymuje od „natury”, a nie z łaski króla. Zaliczono do nich wolność sumienia, wyznania i słowa, prawo do własności, nietykalność osobistą, i równość wobec prawa. Uważano, że są nie mogą one być nikomu odebrane. Dzieła Rousseau wywarły ogromny wpływ na założycieli Stanów Zjednoczonych oraz na rewolucjonistów francuskich. W powieści „Emil, czyli traktat o wychowaniu” przedstawił pogląd, że dziecku powinno się umożliwić rozwój jego indywidualnych zdolności i talentów. Wszystkie książki zapewniły mu uznanie. Rousseau był tym filozofem czasów nowożytnych, który w sposób niezwykle radykalny poddał krytyce fundamenty nowożytnej kultury europejskiej.
Nastepnym z czołowych przedstawicieli oświeceniowej myśli polityczno-społecznej jest Monteskiusz, który w „ O duchu praw” zaproponował trójpodział władzy na: ustawodawczą(legislatywa), wykonawczą(egzekutywa) i sądowniczą(jurysdykcja). Zadaniem pierwszej jest tworzenie prawa, wykonawczej wprowadzanie tego prawa w życie, zaś sądowniczej wydawanie wyroków na podstawie obowiązującego prawa. Wszystkie te organy władzy powinny być równorzędne, niezależne od siebie i nawzajem się kontrolować. Taka idea gwarantuje nie tylko ograniczenie możliwości prowadzenia rządów absolutnych, ale i jest podstawą ustroju parlamentarnego(Monteskiusz za najlepszy ustrój uznał angielską monarchię parlamentarną). Umożliwia ona ponadto wprowadzanie sprawiedliwości do życia społecznego, uniemożliwiając wpływanie na sądy przez inne władze. Lista korzyści, jakie płyną z trójpodziału władzy dla przejrzystości procesu rządzenia, porządku w państwie i racjonalności mechanizmów władzy, jest bardzo długa. Nic zatem dziwnego, że dzisiaj jest to podstawa ustrojów konstytucyjnych. Pierwszym krajem, który wprowadził ideę trójpodziału władzy, były Stany Zjednoczone. Została ona zawarta w Konstytucji USA z roku 1787. Cztery lata później Monteskiuszowska teoria znalazła odzew również w Konstytucji francuskiej.
Nie wszyscy byli zwolennikami monarchii konstytucyjnej czy republiki. Część filozofów popierała absolutyzm oświecony. Jest to forma ustroju państwa gdzie władca uznaje tylko niektóre zasady umowy społecznej między sobą oświeceniowych społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności, jednocześnie pozostając monarchą absolutnym. Charakterystyczna cechą absolutyzmu oświeconego była centralizacja władzy i biurokracja. Najlepiej rozwinął się oświeceniowych Prusach,
Austrii i państwach skandynawskich.
Krąg oświeceniowych myślicieli odegrał ogromną rolę w kształtowaniu nowoczesnego społeczeństwa i państwa w XVIII wieku, czego najlepszym dowodem są reformy przeprowadzone przez
ówczesnych władców. Katarzyna II, Fryderyk II Wielki i Józef II, uważani za monarchów oświeconych, wprowadzili wiele mniej lub bardziej znaczących zmian za swoich rządów, inspirując się hasłami głoszonymi przez filozofów. Przymus edukacyjny, rozwój szkolnictwa czy dążenie do poprawy bytu ludności to tylko niektóre z nich. Treść Deklaracji niepodległości, Karty Praw, Deklaracji praw człowieka i obywatela czy wreszcie Konstytucji USA i trzech kolejnych Konstytucji francuskich
w zasadniczym stopniu zgodna była z ideami najwybitniejszych filozofów oświecenia. Myślę jednak, iż XVIII-wieczni myśliciele nie odegraliby
większej roli w procesie dziejowym, gdyby nie fakt, iż ich hasła podchwyciły rzesze mas, czego pośrednią przyczyną był m.in. wybuch rewolucji francuskiej w 1789 roku, na zawsze zmieniając bieg historii.