Wstęp
Cytat:
"Czucie i wiara silniej mówi do mnie
Niż mędrca szkiełko i oko.
Martwe znasz prawdy, nieznane dla ludu,
Widzisz świat w proszku, w każdej gwiazd iskierce.
Nie znasz prawd żywych, nie obaczysz cudu !
Miej serce i patrzaj w serce !"
(Adam Mickiewicz fragment z ballady "Romantyczność")
Teza
Mędrca szkiełko i oko to rozum który nie obejmuje wszystkiego, co istnieje na świecie; widzi tylko świat materialny, a przecież jest też i strona niematerialna, irracjonalna, w której kierujemy się sercem i uczuciem.
Rozwinięcie tematu
Literatura epoki romantyzmu odrzucając oświeceniowy racjonalizm i trzeźwe spojrzenie na świat zwróciła się w swej twórczości ku metafizycznej stronie życia- religii wraz ze związanym z nią problemem życia po śmierci, patriotyzmowi i przede wszystkim, ku uczuciom. Najważniejszym z nich była oczywiście- miłość. Twórcy tego okresu wykreowali model miłości romantycznej- uczucia tyleż pięknego co i przynoszącego cierpienie, czułego, bezgranicznego, łączącego serca i dusze kochanków, lecz jednocześnie niespełnionego i nieszczęśliwego. Model miłości romantycznej to specyficzne rozumienie miłości, wiara w istnienie tzw. dusz bliźniaczych przeznaczonych sobie, które jeśli nie spotkają się na ziemi, połączą się po śmierci. Uczuciowość, wrażliwość, emocjonalizm, silne poczucie istnienia innej rzeczywistości. Miłość ta jest pamiętliwa i sięga wieczności. Na ziemi jest niespełniona, a swoje szczęście odzyska jedynie po śmierci, w raju. Miłość, która burzy wszystkie wcześniejsze pojęcia o miłości. Z motywem miłości romantycznej możemy się spotkać w wielu lekturach romantycznych. Wynika to z faktu, że zakochany, młody, wrażliwy romantyk wyznaje swój afekt wybrance. Ona jest mu przychylna. Poza uczuciem łączą ich podobne poglądy i zainteresowania, podobne spojrzenie na świat i poezję. Wszystko zatem byłoby dobrze, gdyby nie nieubłagana ręka opatrzności. Najczęściej konwenanse świata, wola rodziców, nikły stan majątkowy romantyka stają na przeszkodzie szczęściu. Rozstanie jest tragiczne w skutkach - obłęd i cierpienie odrzuconego kochanka prowadzi go do samobójstwa.
Bohaterem części drugiej "Dziadów" Adama Mickiewicza jest upiór młodego chłopaka krzątającego się wokół pasterki. Nie zabiera on głosu, ale widać po nim, że cierpi. Oto w czwartej części "Dziadów" poznajemy pustelnika, zjawę, która pojawiła się już w części drugiej jako ów chłopak. Teraz przychodzi on do domu księdza, aby z nim porozmawiać. W trakcie rozmowy okazuje się, iż zjawa to Gustaw- były uczeń księdza. Zarzuca on księdzu, iż wychował go w kulcie literatury, gdzie świat uczuć znajdował się na pierwszym planie. To literatura nauczyła chłopca głębokiego wyznawania uczuć względem kobiety. Idąc za jej przykładami uczynił ze swej miłości główny cel życiowy, stworzył sobie wewnętrzny świat wyobraźni, poza którym nie było sensu życia. Kiedy na własne oczy zobaczył wesele swej ukochanej z innym mężczyzną nie wytrzymał, popełnił samobójstwo, ponieważ cały jego świat runął i stracił rację bytu. Miłość romantyczna pokazana w tym utworze jest silniejsza nawet od śmierci- mimo iż bohater odbiera sobie życie uczucie wciąż jest w nim żywe i płonie równie gorąco jak przed śmiercią, nie daje mu zaznać pokoju w niebie. Jest tu oczywiście podobieństwo do życia samego mistrza, który pokochał przeznaczoną przez los dla innego Marylę Wereszczakównę.
Akcja dzieła rozgrywa się na wiejskim placu, na którym widzimy kilku bohaterów. Główna postać "Romantyczności" to dziewczyna o imieniu Karusia. Widzimy ją płaczącą i wspominającą swego ukochanego Jasieńka. Mimo że jej chłopak nie żyje od dwóch lat, ona wciąż go widzi i z nim rozmawia. Świadkiem owej rozmowy jest zebrany lud-gawiedź, stary mędrzec oświeceniowy oraz podmiot liryczny. Karusia na oczach wszystkich rozmawia z Jasieńkiem, a z jej wypowiedzi możemy dokładnie wyobrazić sobie chłopca, do którego się zwraca, a raczej do jego ducha powstałego z grobu. Zgromadzeni ludzie krzyczą i nawołują do odmawiania modlitwy za duszę zmarłego, ponieważ wierzą, iż jego dusza jest wśród nich. Na tę sytuację reaguje mędrzec słowami:
(...) "Ufajcie memu oku i szkiełku,
Nic tu nie widzę dokoła.
Szczególnie znamienne są słowa "Miej serce i patrzaj w serce!", które stały się głównym hasłem romantyzmu i romantycznego modelu. Mickiewicz w tej balladzie odkrywa zapomnianą lub odsuwaną na plan trzeci sferę uczuć człowieka, romantycy postawią je na planie pierwszym. Odkryją, iż życie człowieka to nie tylko rozum i wiedza ścisła, ale też dusza i uczucia, na których skupią swoją uwagę. Nie oznacza to wcale, iż są przeciwni nauce, ale poza nią istnieje jeszcze wiara i miłość.
Utwór mówiący o uczuciu była powieść Goethego"Cierpienia młodego Wertera" łącząca epokę oświecenia z romantyzmem. Jest to historia młodego mieszczanina zakochanego bezgranicznie w Lottcie- dziewczynie zaręczonej z bogatym szlachcicem. Uczucie rozwijające się między dwojgiem staje się sensem ich życia. Załamanie młodego Wertera następuje w momencie powrotu do domu Alberta- narzeczonego Lotty. W dniu swoich urodzin Werter otrzymuje paczkę od Alberta. Znajdują się tam: różowa kokarda Lotty oraz wydanie Homera. Miłości do Lotty towarzyszy smutek wynikły z otrzymanej wiadomości, że Albert i Lotta są już małżeństwem. Uświadamia sobie, że nie przestał kochać Lotty, a fakt, iż nie jest już wolna, budzi w nim żal pomieszany z zazdrością. Pisze:
"jak ktoś inny może ją kochać ".Wtedy to bohater zaczyna popadać w depresję, izoluje się od społeczeństwa, staje się samotnikiem, jest bliski szaleństwa. Wreszcie, nie widząc dla siebie miejsca na świecie i wśród ludzi popełnia samobójstwo jak romantyczny kochanek wpisany w formę romantycznego modelu miłości.
*"Nie-Boska komedia" - to również utwór romantyczny, w którym spotykamy się z jeszcze innym spojrzeniem na sprawę miłości. W życie rodzinne hrabiego Henryka wdziera się piękna kobieta poezja czyli Dziewica. Oszołomiony Henryk mówi: "to ty jesteś marzeniem moim" doprowadza to do rozbicia szczęśliwego dotąd małżeństwa, jakie stanowią Maria i Mąż. Skutki tego są fatalne, gdyż zaślepiony Mąż zaczyna unikać swej żony, która w krótkim czasie z żałości umiera, pozostawiając hrabiemu Henrykowi małe dziecko - Orcia. Po kilku latach bohater "Nie-Boskiej komedii" ginie w walce.Tak więc również hrabia Henryk jest bohaterem typowo romantycznym, którego motorem do działania staje się nieszczęśliwa miłość romantyczna.
Nieco inny model miłości romantycznej został ukazany w powieści Juliusza Słowackiego zatytułowanej "Kordian". W I akcie poznajemy niezwykle wrażliwego i delikatnego młodzieńca - poetę. Jak przystało na prawdziwego romantyka jest on zakochany w Laurze - jednakże ona zachowuje się w stosunku do niego z pewnym dystansem, czasami nawet lekceważąc go. Młodzieniec ten, nie potrafiący znależć sobie miejsca w otaczającym go świecie popełnia samobójstwo. Wkrótce widzimy go w czasie podróży po Europie w czasie której poznaje piękną Włoszkę- Wiolettę, która odrzucając Kordiana mówi:"Przegrałeś moje serce razem z klejnotami!!" Romantyczny kochanek przekonuje się, że miłość kobiet można kupić za drogie prezenty, natomiast nie jest to nigdy miłość szczera.Tak więc również Kordian jest bohaterem typowo romantycznie nieszczęśliwym, który jak w modelu romantycznej miłości popełnia samobójstwo.
Motyw romantycznej miłości przywołuje Bolesław Prus w "Lalce". Wokulski, który w interesach działa jak pozytywista, w miłości jest romantykiem. Jego miłość do Izabeli Łęckiej to jednak ślepe i bezrozumne uczucie, które przywodzi go na skraj szaleństwa. Próbuje nawet popełnić samobójstwo, rzucając się pod pociąg. Również w innych aspektach uczucie to odwołuje się do romantycznego pierwowzoru: nierówności społecznej pomiędzy kochankami. Prus pokazał destrukcyjny charakter tego uczucia – silny i opanowany człowiek staje się drażliwym i nieśmiałym kochankiem. Z człowieka “użytecznego" społecznie zmienia się w pogrążonego we własnych problemach frustrata. Prus przezwycięża jednak schemat romantyczny. “Otwarty" koniec powieści sugeruje, że Wokulski odrodził się ponownie i może zacząć nowe życie bez Izabeli.
Do cech romantycznych Wokulskiego należą:
- miłość do Izabeli, która jest uczuciem wszechogarniającym, paraliżującym umysł Wokulskiego
- miłość do Izabeli, napotykająca na trudności przede wszystkim ze względu na nierówność społeczną obojga bohaterów
- możliwość metamorfozy - to typowe cechy bohatera romantycznego.
Na pozytywistyczny charakter Wokulskiego wskazują:
- ogromny kult wiedzy
- kontakty z naukowcami rosyjskimi i praca naukowa na Syberii
- współpraca z Geistem i Ochockim, szacunek dla ich pracy nad wynalazkiem
Witold Gombrowicz w powieści "Ferdydurke" wyszydza ten, jakże mocno zakorzeniony w polskiej świadomości, obraz uczucia. Jednakże, w ostatniej części powieści Józio przybywa do Bolimowa i tam zakochuje się w szlachciance Zosi. Podobnie jak w romantyzmie, nierówność społeczna staje na drodze do szczęścia kochanków. Józio proponuje ukochanej ucieczkę i rozpoczęcie życia we dwoje, poza zobowiązaniami społecznymi. Dziewczyna stęskniona za wielkim uczuciem przystaje na propozycję, gdyż ucieczka jest również “formą" wpisaną w model romantycznej miłości.Okazuje się jednak, że przed “gębą" nie da się uciec nawet w miłość. Ucieczka przed formą jest więc niemożliwa. "Gdyż nie ma ucieczki przed gębą, jak tylko w inną gębę....uciekam z gębą w rękach".
"Rok 1984" Georga Orwella to powieść opisująca Londyn niezbyt odległej przyszłości, gdzie życie jednostek zostaje podporządkowane wszechpotężnej władzy państwa.
Winston Smith -bohater "Roku 1984" ukradkiem spogląda na Julię. Nagle Julia zwraca twarz w jego stronę - ich oczy spotykają się. System totalitarny Wielkiego Brata nie lubi kochanków ani uczucia , lecz Smith i Julia ogarnięci szalonym instynktem poddają się zakazanemu uczuciu...dlatego by ocalić własną świadomość , by wygrać kawałek człowieczeństwa. "Rok 1984" to antyutopia - pokazuje jak tragicznie kończą się próby wprowadzenia w życie przez człowieka pomysłów na idealny świat- to forma wpisana w romantyczny model miłości, gdzie nie ma miejsca na jak ważne hasło: "Miej serce i patrzaj w serce"
W wierszu Bolesława Leśmiana "Romans" ukazana została miłość, która jest czymś tak potrzebnym do życia jak chleb. Syci głód miłości, tęsknotę za kimś bliskim. Jak wiadomo bez jedzenia, tutaj symbolizowanego przez tradycyjny chleb, nie można żyć. Okazuje się, że nie można żyć również bez miłości. I nie ma znaczenia, czy ludzie są bogaci, czy biedni. Miłość może spotkać każdego, a jej brak powoduje smutek, samotność, łzy...
Zakochani w "Miłości od pierwszego wejrzenia" Wisławy Szymborskiej są przekonani, że połączyło ich nagłe uczucie, przypadek, że skoro wcześniej się nie znali, to między nimi nic się nie działo. Tymczasem od dłuższego czasu bawił się nimi przypadek, który to zbliżał to oddalał ich od siebie, jakby czekając na właściwy moment. Pojawiały się znaki, sygnały, jednak oni nie potrafili ich właściwie odczytać. A być może zanim się w sobie zakochali przebywali w tych samych miejscach, dotykali tych samych przedmiotów, śnili o tym samym. Być może już dużo wcześniej, zanim zdali sobie z tego sprawę, byli sobie przeznaczeni.
Wiersz "Miłość szczęśliwa" Szymborskiej to miłość która powoduje, że dwoje zakochanych, nie widzi świata poza sobą, są dla siebie najważniejsi, są tylko dla siebie... Złości to ludzi, świat wokół nich, którzy czują się samotni, nie mają kogoś tak bliskiego, z kim mogliby przeżywać każdy dzień. Na miłość nie trzeba zasłużyć, po prostu się ją czuje. Okazuje się, że miłość innych, ich szczęście rani samotnych, drażni ich, wywołuje zazdrość. Dlaczego? Bo jest bardzo cenna i rzadka.
Podsumowanie
"Śluby panieńskie" Aleksandra Fredry to próba innego spojrzenia na problem miłości, niż czyniono to w licznych w licznych romantycznych poematach. Dla Fredry miłość romantyczna kojarzy się z czymś szlachetnym i prawym, z domowym ogniskiem. Fredro pisząc "Śluby panieńskie" kierował się teorią Mesmera --> o magnetyzmie serc, która głosiła, że istnieje na świecie "uniwersalny fluid" emanujący z człowieka i oddziaływujący na drugą osobę jak swego rodzaju magnes- "przyciąganie się" dwóch serc. Taka skłonność jest przyrodzona i konwenanse tego świata zmienić tego nie mogą, uczucie łączące dwoje ludzi jest siłą magnetyczną, ponad sztuczne ustalenia i schematy. Efektem intryg są podwójne zaręczyny Anieli z Gustawem i Klary z Albinem. Według Fredry miłość romantyczna jest uczuciem które nie powoduje wielkich tragedii, ani rozdarć wewnętrznych bohaterów, o tą miłość trzeba walczyć, miłość powinna być szczęśliwa i prawdziwie romantyczna. Fredro ukazuje model miłości odmienny od literatury romantycznej. Miłość nie jest gwałtowna, dojrzewa, o miłość trzeba zabiegać, dbać, wzbudzać u innych. Nie utożsamiać miłości z wzdychaniem, cierpieniem. Romantyczna miłość była wielka, zawsze nieszczęśliwa, stracona, tragiczna, kojarząca się z cierpieniem. Nagła, od pierwszego wejrzenia, pierwsza i jedyna na całe życie, namiętna, szaleńcza, przynosząca łzy, cierpienia i rozterki serca. Jej przeszkodą były przesądy społeczne, nierówność społeczna, różnice majątkowe, różnice wieku kochanków .Poeta sprzeciwia się nienaturalnej i tragicznej wizji miłości, ukazując jej odmienny, antyromantyczny charakter. Ukazuje miłość taką, jaką według niego powinna być. Podkreśla, że miłość jest uczuciem prawdziwym, a nie sztucznym, jak w wizji romantyków. Dusze kochanków są przeznaczone dla siebie przez Boga i połączone na wieki- to uczucie "od pierwszego wejrzenia do grobowej deski"...