Historia administracji

HISTORIA ADMINISTRACJI
Autor opracowania Marcin SMAGACZ
na podstawie wykładów z przedmiotu Administracja Publiczna XIX i XX w. /wykład prowadzi dr hab. Dorota Malec/
oraz książki Historia Administracji i Myśli Administracyjnej – J. Malec D. Malec


CZĘŚĆ I FRANCJA W DOBIE WIELKIEJ REWOLUCJI

Administracja centralna we Francji kształtowana była różnie w poszczególnych konstytucjach czasu rewolucji.
1791:
Król + ministrowie (zasada kontrasygnaty)
Konstytucja z 1791 r. powierzała władze wykonawczą w ręce króla, a że monarcha pozostał nietykalny i nieodpowiedzialny wszystkie jego akty dla swej ważności wymagały kontrasygnaty ministerialnej.
1793:
Rada Wykonawcza (24 członków) / Komitet Ocalenia Publicznego
Kolejna konstytucja z 1793 r. na czele władzy wykonawczej stawiała Radę Wykonawczą, jednakże konstytucja ta nigdy nie weszła w życie to też faktycznie w okresie tym władzę wykonawczą sprawował Komitet Ocalenia Publicznego
1795:
Dyrektoriat (instytucja kolegialne złożona z 5 dyrektorów, wybieranych na 5 lat), ministrowie jako aparat biurokratyczny nie polityczny
Wreszcie za rządów wielkiej burżuazji, która przejęła władzę w wyniku zamachu, władze wykonawczą w kolejnej konstytucji powierzono Dyrektoriatowi, który sprawował swoja władzę nie podzielnie przez ministrów, będących jednak tylko zwykłymi urzędnikami.
1799-1804:
Pierwszy konsul/Cesarz + ministrowie
Po zamachu stanu i objęciu rządów przez gen. Napoleona w charakterze pierwszego konsula rozpoczął się nowy etap w dziejach Francji. Po kilku latach Napoleon przyjął tytuł Cesarza. Ministrowie mianowani przez Napoleona przed nim też ponosili odpowiedzialność. Opracowanie projektów prawa oraz sądownictwo administracyjne w II instancji powierzono Radzie Stanu, której członkowie nominowani byli również przez Cesarza.

Administracja terytorialna. Reforma administracji terytorialnej zakładała, że ma być to administracja prosta i jednolita, oparta na racjonalizmie a nie na tradycji. W konsekwencji była to administracja nacechowana niesłychanie mocno elementami decentralizacji i samorządności. Przy całkowitym wyeliminowaniu aparatu państwowego a jednocześnie przy słabym przygotowaniu fachowym organów obieralnych i niedostatecznej kontroli ich działania, wprowadzony wówczas model samorządu nie zdał egzaminu i nie przetrwał dugo. Zmieniony został przez Napoleona w 1800 r.
1789:
1. 83 departamenty: rady departamentalne + dyrektoriaty + syndykowie generalni
2. dystrykty: rady dystryktu + dyrektoriaty + syndykowie (zlikwidowane w 1795 r.)
3. kantony: okręgi wyborcze i sądowe
4. gminy (w liczbie ponad 40 tys.): rady municypalne + merowie (syndyk gminny, sekretarz i skarbnik).
Władze administracyjne działały zgodne z zasadą kolegialności, wszyscy członkowie byli wybierani przez obywateli posiadających czynne prawo wyborcze. Brak było całkowicie elementu biurokratycznego, czyli fachowych, nominowanych urzędników. Wieloosobowe rady departamentalne, rady dystryktu, oraz rady municypalne działały jako organy uchwałodawcze. Rady departamentalne zbierały się raz do roku, natomiast rady municypalne co miesiąc. Pewien ograniczony nadzór nad radami departamentalnymi należał do najwyższej władzy ustawodawczej oraz króla. Kontrolę nad organami dystryktu sprawowały władze departamentalne, a nad gminami, władze dystryktu i departamentalne. Organami wykonawczo – zarządzającymi były dyrektoriaty urzędujące na stałe, mające uprawnienia do wydawania zarządzeń w celu wykonania ustaw i dekretów. Ponadto istniał również urząd syndyka, do którego zadań należało w pierwszej kolejności wprowadzanie w życie aktów prawnych. W gminach władzę wykonawczą sprawowali merowie (samodzielnie lub w większych gminach za pomocą biura)

Nowa wprowadzona przez Napoleona administracja zerwała z kolegialnością i obieralnością organów. Oparta została na zasadzie centralizmu, biurokratyzmu, podziału resortowego, hierarchiczności struktur, oraz jednoosobowości. W praktyce wszyscy urzędnicy byli nominowani oraz odpowiedzialni przed swoimi przełożonymi i w każdej chwili mogli być przez nich odwołani.
1800:
1. departamenty – prefekci. Na czele departamentu stał prefekt, jako zaufany przedstawiciel rządu, któremu podlegała niemal cała administracja (z wyjątkiem wojskowej, sądowej, szkolnej i pocztowej). Prowadziło to do daleko idącego zespolenia. Prefekt mianowany był przez Cesarza, podlegał natomiast w zakresie ogólno-administracyjnym ministrowi spraw wewnętrznych, a w odniesieniu do innych działów – odpowiednim resortowo ministrom. Prefekci nominowani byli na czas nieoznaczony, a podstawowym kryterium przy nominacji były ich kompetencje. Przy prefekcie utworzono radę prefekturalną do której należało sądownictwo administracyjne I instancji, ponadto istniały również rady departamentalne jako organy doradcze i uchwalające. Do kompetencji rad departamentalnych należały np. sprawy z zakresu rozkładu na okręgi podatków i ich ściąganie. W praktyce znaczenie rad było mocno ograniczone, ich sesje były opóźniane przez prefektów nawet o rok i skracane nawet do dwóch dni (normalnie 15 dni).
2. okręgi – podprefekci. Na czele okręgu stali mianowani również przez pierwszego konsula podprefekcji, podlegający służbowo prefektom i posiadający w związku z tym graniczony zakres samodzielnego działania. Przy podprefekcie działała rada okręgowa, zajmująca się rozkładem podatków na gminy. Znaczenie tych rad również i tu było mocno ograniczone.
3. kantony – (jako okręgi administracji skarbowej i sądowej)
4. gminy – merowie. Na czele gminy stał mer mianowany przez pierwszego konsula lub prefekta, (w zależności od wielkości gminy) początkowo na czas nieokreślony, później na 5 lat. Załatwiał on bieżące sprawy administracji gminnej oraz pełnił funkcję urzędnika stanu cywilnego. Mer do pomocy miał radę gminną (municypalną). Gmina za rządów Napoleona stała się wyłącznie jednostką administracji rządowej.

Dopiero rewolucja lipcowa z 1830 zapoczątkowała we Francji przywracanie instytucji samorządu terytorialnego. Ustawa gminna z 1831 r. wprowadziła zasadę powoływania rad generalnych, okręgowych i municypalnych w drodze wyborów (przy jednoczesnym zachowaniu w gminie mera jako organu administracji rządowej). W 1837 r. przyznano gminom osobowość prawną, co prowadziło do powstania własności komunalnej. W 1848 zniesiono w prawie wyborczym cenzus majątkowy, wprowadzając całkowicie wolne wybory do rad samorządowych wszystkich szczebli, ograniczono ponadto kompetencje nadzorcze prefektów. Dalszy rozwój samorządu we Francji nastąpił w 1871(ustawa o administracji departamentalnej) i 1884 (ustawa o administracji municypalnej), kiedy to samorządowy charakter otrzymały organy uchwałodawcze wszystkich szczebli oraz wykonawcze w gminach. W tym kształcie samorząd przetrwał aż do 1982 r., kiedy to powołano samorządowe organy wykonawcze na szczeblu departamentu oraz wprowadzono nowy szczebel podziału terytorialnego – Region.

ADMINISTRACJA KSIĘSTWA WARSZAWSKIEGO

Zwycięstwo Napoleona nad Prusami i zawarty z imperium Rosji Aleksandrem I traktat przyczynił się do powstania z ziem byłego zaboru pruskiego Księstwa Warszawskiego.

Ustawa konstytucyjna Księstwa podpisana przez Napoleona 22 lipca 1807 r., w niewielkim tylko stopniu uwzględniała propozycje zgłaszane przez stronę polską. W Polsce, przełożony tekst ustawy opublikowany został w pierwszym numerze Dziennika Praw. Tekstem autentycznym był język francuski. Konstytucja Księstwa wzorowana była na aktach konstytucyjnych francuskich i uważana była część składową francuskiego prawa konstytucyjnego.
Administrację Księstwa Warszawskiego skopiowano co do zasad organizacyjnych z modelu francuskiego. Zatem i tu administracja oparta została na zasadzie centralizmu, biurokratyzmu (zawodowym a jednocześnie narodowym stanie urzędniczym), podziału resortowego, hierarchiczności struktur, oraz jednoosobowości.

Administracja centralna.
Król
Najwyższa władza wykonawcza w państwie powierzona została królowi (księciu warszawskiemu). Korona książęca warszawska należała dziedzicznie do króla saskiego, o następstwie tronu decydować miało prawo saskie. Władze króla określano jako rząd, król realizował bowiem wszystkie funkcje państwowe z wyjątkiem tych, które zostały zastrzeżone dla sejmu oraz wymiaru sprawiedliwości. Przy stosunkowo ograniczonych kompetencjach parlamentu rola króla w procesie ustawodawczym była niebagatelna.
Król obsadzał wszystkie stanowiska w aparacie państwowym, miał też prawo zwalniania wszystkich urzędników z wyjątkiem mianowanych dożywotnio sędziów i członków senatu. Do króla należało również prowadzenie polityki zagranicznej.
Na czele głównych działów administracji stali ministrowie:

- sprawiedliwości
- spraw wewnętrznych i religijnych
- wojny
- przychodów i skarbu
- policji
- minister sekretarz stanu, będący szefem kancelarii
królewskiej.

Na mocy dekretu z 1808 r. król powierzył swoim ministrom wykonywanie zarówno ustaw sejmowych, jak i własnych dekretów. Każdy akt króla wymagał kontrasygnaty właściwego ministra, który ponosił zań odpowiedzialność. Powołano też do życia Radę Ministrów, w skład której wchodzili wszyscy ministrowie z osobnym (mianowanym przez króla) prezesem. Rada Ministrów przedstawiała królowi sprawy należące do kompetencji więcej niż jednego ministra. W 1810 r. na mocy dekretów kompetencje rady zostały rozszerzone, umożliwiając jej kontrolę poszczególnych ministrów i całej administracji. W obliczu zbliżającej się wojny w 1812 r. Rada Ministrów, na mocy kolejnych dekretów, stała się obok króla, centralną władzą rządową.
Konstytucja Księstwa przewidywała również powołanie Rady Stanu. W początkowym okresie Rada Stanu wyposażona w liczne kompetencje, (m.in. posiadała prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustaw sejmowych i dekretów królewskich) konkurując z Radą Ministrów wykonywała funkcje rządu krajowego. Po 1810, gdy rozszerzone zostały atrybuty Rady Ministrów, Rada Stanu zaczęła tracić na znaczeniu politycznym, stając się organem przede wszystkim sądowym.

Z uwagi na braki w wykwalifikowanej kadrze administracyjnej istotnym problemem stało się dążenie do stworzenia w Księstwie zawodowej polskiej warstwy urzędniczej. Od 1 wrześnie 1810 r. aby uzyskać nominacje na urzędnika państwowego należało zdać uprzednio egzamin państwowy. Egzaminy na wyższe stanowiska w kraju przeprowadzała, działająca przy Radzie Stanu, Najwyższa Komisja Egzaminacyjna. Egzaminy na niższe urzędy składano przed komisjami departamentowymi. W 1811 powołano do życia Szkołę Nauk Administracyjnych, mającą kształcić przyszłe kadry kierownicze. Następnie Szkołę Nauk Administracyjnych połączono z działającą już wcześniej w Warszawie Szkołą Prawa i zaczęto zwać ją Szkołą Prawa i Administracji. Wykształcenie w zakresie administracji można było pobierać na uniwersytecie krakowskim, który od 1809 r. znalazł się w obrębie Księstwa Warszawskiego. W 1814 r. doszło do przemianowania działającego wydziału prawa w Wydział Prawa i Administracji.


Administracja terytorialna. W zakresie administracji lokalnej przyjęto na wzór francuski podział na departamenty, których początkowo było 6 (warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyński), zaś po 1809 r. 10 (doszły: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki). Jednocześnie utrzymano na stopniu niższym, wywodzący się z zaboru pruskiego podział na powiaty.
Na czele departamentu stał prefekt, podległy służbowo ministrowi spraw wewnętrznych oraz zobowiązany do wykonywania poleceń innych ministrów. Do kompetencji prefekta należały wszystkie sprawy z zakresu szeroko pojmowanej administracji publicznej. Przy prefekcie funkcjonował komisarz policji z intendentem i adiunktem, który częściowo przy pomocy prefekta odbierał polecania od ministra policji. Na czele administracji powiatowej stał podprefekt wykonujący te same funkcje co prefekt.
W departamentach i powiatach były również rady o charakterze samorządowym. Zbierały się one raz do roku na sesje (15-dniowe w przypadku rad departamentowych, 10-dniowe w przypadku rad powiatowych), przy czym do głównych funkcji rad należał rozkład ciężarów publicznych.
Najniższą jednostką w administracji Księstwa miała być wg konstytucji municypalność, zarządzana przez burmistrza lub prezydenta. Za municypalności uznane zostały Warszawa, Poznań, Toruń i Kalisz a później również Kraków, Lublin i Sandomierz. W miastach tych powołani zostali prezydencji municypalni (mianowani przez króla podlegali prefektom), którzy sprawowali swą funkcje przy pomocy zawodowych ławników oraz intendentów policji. Organami samorządowymi w tych miastach były natomiast rady municypalne. Organem wykonawczym rad był prezydent municypalny.
W pozostałych miastach i we wszystkich wsiach Księstwa Warszawskiego wprowadzono odbiegającą od założeń konstytucji tymczasową organizacje. Zgodnie z nią każde miasto lub wieś stanowiło oddzielną gminę. Administracja w mieście należała do burmistrza. Burmistrz ponadto do pomocy miał honorowych ławników. Organem samorządowym była rada miasta składająca się z radnych. Władza administracyjna w gminie wiejskiej należała do wójta, który mógł sprawować swój urząd w odniesieniu do jednej lub kilku wsi (gmin) w tym ostatnim przypadku ustanawiając dla każdej gminy swojego zastępcę – sołtysa. Na uwagę zasługuje fakt, ze odpowiednie przepisy zalecały powierzenie stanowisk wójtowskich panom wsi, co miało zabezpieczyć interesy właścicieli. Formalnie wójt podlegał prefektowi ale za swoją pracę nie pobierał wynagrodzenia więc faktycznie wójt realizował swoje funkcje wyłącznie we własnym interesie.

Król
Ministrowie
Rada Stanu
Rada Ministrów

Administracja terytorialna:
1. departamenty (10): prefekci, rady departamentowe
2. powiaty (100): podprefekci, rady powiatowe
3. municypalności: prezydenci, rady municypalne
4. gminy: burmistrzowie, - rady miejskie
wójtowie, - sołtysi


KRÓLESTRO POLSKIE

Po klęsce Napoleona z części ziem byłego Księstwa Warszawskiego utworzone zostało na kongresie wiedeńskim w 1815 r. Królestwo Polskie.
Już w 1813 r. wódz naczelny wojsk rosyjskich w imieniu cesarza Aleksandra I powołał do życia Radę Najwyższą Tymczasową, która stała się organem zwierzchnim nad całą administracją Księstwa Warszawskiego. Po kongresie wiedeńskim rada została rozwiązana a w jej miejsce powstał Rząd Tymczasowy królestwa Polskiego oraz Tymczasowa Rada Stanu. Powołano również władze ministerialne. 27 listopada 1815 r. car nadał Królestwu Konstytucje. Aktami rozwijającymi zapisy konstytucji miały być statuty organiczne. Do aktów niższego szczebla należały natomiast dekrety królewskie, postanowienia namiestnika, rozporządzenia komisji rządowych oraz zarządzenia komisji wojewódzkich. W odniesieniu do administracji konstytucja znosiła właściwą dla modelu francuskiego zasadę jednoosobowości, wprowadzając zasadę całkowitej niemal kolegialności, zarówno na szczeblu centralnym jak i terenowym. W myśl konstytucji stosunek Królestwa do Cesarstwa Rosyjskiego opierał się na zasadzie unii.

Król
Najwyższą władzą wykonawczą był król. Wyłącznie od niego pochodziła wszelka władza administracyjna. Posiadał prawo nominacji urzędników i dostojników kościelnych. Kierował siłą zbrojną, posiadał wyłączne prawo wypowiadania wojny oraz zawierania traktatów i umów. Wszelkie akty wydawane przez panującego dla swej ważności wymagały kontrasygnaty właściwego resortowo ministra, który ponosił z tego tytułu odpowiedzialność. W praktyce jednak nie wszystkie postanowienia królewskie były kontrasygnowane. Pozakonstytucyjną instytucją był osobisty pełnomocnik monarchy przy rządzie krajowym. Powiadamiany był o wszystkich ważniejszych projektach aktów prawnych, oraz informował w swoich co tygodniowych raportach władcę o sytuacji w Królestwie.
Namiestnik
Zastępcą króla wg konstytucji był namiestnik. Został nim gen. napoleoński Józef Zajączek. Po jego śmierci od 1826 r. urząd ten nie był obsadzany a funkcję namiestnika scedowano na Radę Administracyjną.
Rada Stanu
Centralnym organem władzy administracyjnej była Rada Stanu. Rada Stanu dzieliła się na Zgromadzenie Ogólne Rady Stanu i Radę Administracyjną. Zgromadzenie Ogólne pełniło w zasadzie te same funkcje co Rada Stanu w Księstwie Warszawskim. Rada Administracyjna składająca się z ministrów oraz innych osób powołanych przez króla pod przewodnictwem namiestnika była organem o charakterze doradczym wobec monarchy, swoistym gabinetem ministrów. Po śmierci generała Zajączka na czele Rady Administracyjnej stanął prezes mianowany przez króla. Od tego momentu Rada Administracyjna staje się najwyższym organem władzy wykonawczej i administracyjne.
Komisje Rządowe
Zarząd kraju należał do Komisji rządowych podległych Radzie Administracyjnej. Były to organy kolegialne działające pod indywidualnym kierownictwem ministrów. Utworzono pięć komisji:
- wyznań religijnych i oświecenia publicznego
- sprawiedliwości
- spraw wewnętrznych i policji
- wojny
- przychodów i skarbu.
Przy boku króla w Petersburgu przebywał ponadto minister bez teki, zwany sekretarzem stanu, pośredniczący miedzy monarchą a władzą w kraju. Działania komisji dzieliły się na ściśle wykonawcze (polegające na wykonywaniu aktów wyższego szczebla) oraz naradcze polegające na uchwalaniu projektów i instrukcji, układaniu raportów itd. Ministrowie w we własnym zakresie decydowali w sprawach tzw. prostego wykonania. Komisją ponadto podlegały różnego rodzaju dyrekcje generalne. Kontrolę nad rachunkowością państwową sprawowała Najwyższa Izba Obrachunkowa. W celu dochodzenia roszczeń i ochrony prawnej interesów majątkowych państwa powołano Prokuratorię Generalną.

W Królestwie Polskim utrzymany został wymóg złożenia egzaminu przed specjalną komisją w związku z ubieganiem się o urząd publiczny. Egzaminy prowadziły wojewódzkie komisje egzaminacyjna w odniesieniu do urzędników I i II klasy oraz Najwyższa Komisja Egzaminacyjna przy radzie Stanu dla klasy III. Kuźnią nowych kadr administracyjnych był Wydział Prawa i Administracji erygowanego w 1816 r. Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Administracja lokalna
Konstytucja Królestwa Polskiego przywróciła tradycyjny podział kraju na województwa (których wydzielono 8: krakowskie z siedzibą w Miechowie, a następnie w Kielcach). Każde województwo podzielone zostało z kolei na od 4 do 7 obwodów (w łącznej liczbie 39). Dawny podział na powiaty miał od tej pory jedynie znaczenie pomocnicze, pełniąc funkcje okręgów wyborczych i sądowych.
Władzą administracji ogólnej były komisje wojewódzkie w każdym z województw, urzędy municypalne w miastach zaś wójtowie w gminach. Działalność komisji oparta została na zasadzie kolegialności, wszystkie decyzje zapadały większością głosów. W strukturze wewnętrznej komisji zastosowano podział resortowy dzieląc je na poszczególne wydziały. Na czele komisji stał prezes komisji wojewódzkiej pełniąc funkcje koordynatora jej prac, przy pomocy podległych sobie komisarzy zawiadujących poszczególnymi wydziałami.
W skład komisji wchodzili poza zwykłymi komisarzami również komisarze obwodowi, którzy na co dzień delegowani byli do komisji obwodowych by tam realizować te same zadania co ich wydziały na szczeblu wojewódzkim jednakże jednoosobowo.

Miasta i gminy wiejskie
Początkowo administracje miejską na terenach Królestwa Polskiego nadal sprawowana była przez prezydentów municypalnych i rady municypalne w największych miastach oraz przez burmistrzów i rady miejskie w pozostałych. Małe miasteczka zwykle prywatne zarządzane były przez wójtów. W 1816 r. postanowieniem namiestnika wprowadzono w miastach nową strukturę organizacyjną. Władzę przejęła tzw. zwierzchność miejsca złożona z prezydenta municypalności lub burmistrza oraz ławników. W 1818 termin zwierzchność miejska zastąpiono określeniem urząd municypalny. W miastach wojewódzkich urząd municypalny złożony był z prezydenta i radnych, w pozostałych miastach z burmistrza i ławników. Zgodnie z zasadą kolegialność prezydent podejmował decyzje wspólnie z radnymi, burmistrz wspólnie z ławnikami.
Zwierzchniość wiejską stanowił wójt gminy. Istotnym jest, że właściciele wsi byli wójtami z mocy prawa dzięki czemu nie musieli np. składać egzaminów wymaganych do sprawowania urzędów. Wsie podległe jednemu wójtowi stanowiły gminę wiejską. Pomocnikami wójtów byli sołtysi, których wójt mógł mianować w każdej z podległych sobie wsi.


WOLNE MIASTO KRAKÓW

Kongres wiedeński powołał do życia także tzw. Wolne Miasto Kraków, pozostające pod opieką trzech państw zaborczych Austrii, Prus i Rosji. Otrzymało ono Ustawę Konstytucyjną 3 maja 1815 r. Rzeczpospolita krakowska nie była tworem suwerennym. Organami rządów opiekuńczych byli tu rezydenci trzech mocarstw, akredytowaniu przy sejmie wolnego miasta, będącego zarazem najwyższym organem wykonawczym. W roku 1846 po klęsce powstania krakowskiego, miasto wraz z okręgiem zostało włączone do Austrii, otrzymując jednocześnie nazwę Wielkiego Księstwa Krakowskiego.

Władze centralne. Rządem Wolnego miasta Krakowa był Senat, składający się z Prezesa i 12 senatorów. Poza uprawnieniami ściśle wykonawczymi Senat posiadał także prawo inicjatywy ustawodawczej. Prezes koordynował praca Senatu, reprezentował go na zewnątrz oraz sprawował zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji. Sam Senat dzielił się na wydziały: Spraw Wewnętrznych i Administracji, Policji i Milicji oraz Dochodów Publicznych i Skarbu.
Jednoizbowym organem przedstawicielskim było Zgromadzenie Reprezentantów (początkowo 41 członków, potem 30). Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie. Przewodniczył im marszałek wybierany spośród delegatów Senatu. Kompetencje Zgromadzenia były ograniczone i sprowadzały się w zasadzie do ustawodawstwa w sprawach drobniejszych, wybierania senatorów oraz sędziów, a także uchwalania budżetu.
Do centralnych organów administracji zaliczyć należy ponadto Dyrekcję Policji (wcześniej Biuro Policji Pośredniej), której podporządkowano w 1840 r. całą administracje lokalną. W 1819 r. utworzono Urząd Budowniczych. W wolnym mieście Krakowie funkcjonowały ponadto; Komitet Ekonomiczny, urząd protomedyka, intendenta dóbr narodowych, inspektora kopalń oraz Komisja Włościańska.

Administracja terytorialna. Konstytucja Rzeczpospolitej Krakowskiej wprowadzała podział na gminy miejskie i wiejskie. Pierwsze miały liczyć po około 2000 mieszkańców (było ich 11) drugie co najmniej 3500 (było ich 17) Gminami miejskimi nazywano gminy położone w obrębie miasta Krakowa, gminy poza krakowskie nazywano okręgowymi bądź wiejskimi. Na czele administracji gminnej stał wójt jako jedyny i jednoosobowy organ tej administracji, wybierany przez zgromadzenie gminne. W gminach okręgowych wójt mógł mieć nawet kilku zastępców, przy czym stanowiska zastępców wójta zwykle zarezerwowane były dla właścicieli wsi. Do zadań wójta należało wykonywanie rozkazów rządu, przy czym poza funkcjami administracyjnymi pełnił również funkcje sądowe.
U schyłku lat trzydziestych zlikwidowano instytucje wójtów, a funkcje ich przejęli komisarze dystryktowi (w gminach okręgowych ) i cyrkułowi (w gminach miejskich).

CZĘŚĆ II ADMINISTRACJA A KONSTRUKCJA PAŃSTWA PRAWNEGO

W pierwszej połowie XIX w. pojawiła się nowa konstrukcja tzw. państwa prawnego. W państwie prawnym zaszła istotna przemiana, stanowiąca całkowite przeciwieństwo państwa policyjnego. Po pierwsze mamy tu do czynienia z zasadami konstytucjonalizmu oraz hierarchiczności aktów prawnych. Po drugie administracja od tej pory jest zobowiązana działać w ramach przepisów prawa i na ich podstawie. Po trzecie charakter norm administracyjnych staje się dwustronni e obowiązujący. Po czwarte organy administracji nie mogą ingerować w sferę praw obywateli w dowolnym przypadku i formach. Po piąte administracja poddana została kontroli ze strony legislatywy, co wyrażało się choćby powstaniem odpowiedzialności konstytucyjnej i parlamentarnej ministrów. W sferze administracji lokalnej nastąpił rozwój samorządu terytorialnego.

Reformy administracji PRUSKIEJ.

Inicjatorami reform w Prusach byli dwaj pruscy ministrowie: Karl von Stein i Karl August von Hardenberg. Nie były to jednak reformy prowadzące do powstania w Prusach ustroju konstytucyjnego.

Administracja centralna.
Za przykładem Francji /Napoleona/ również i w Prusach zlikwidowano anachroniczny system kolegialności a w jego miejsce wprowadzono zasadę jednoosobowości. W 1808 r. powołano pięciu odpowiedzialnych ministrów, którzy zgodnie z zasadą resortowego podziału zadań kierowali swoimi resortami. Byli to ministrowie: spraw zagranicznych, wojny, skarbu, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych. (Po 1850 spraw zagranicznych, finansów, handlu, rolnictwa, sprawiedliwości, wyznań, wojny, spraw wewnętrznych, domu królewskiego, robót publicznych (1878). W 1810 r. wprowadzono urząd kanclerza jako organu nadzorującego działalność ministerstw. Od 1814 r. stał on na czele rady ministrów zwanej Ministerstwem Państwa. Po 1822 r. miejsce Kanclerza objął Prezydent Rady Ministrów, a po 1848 r. przewodnictwo rady objął Premier. Od tej chwili utrzymywał się w Prusach niezmiennie kolegialny system działania rady ministrów, przejawiający się w równym stanowisku ministrów w stosunku do jej szefa, a przede wszystkim do króla, któremu ministrowie bezpośrednio podlegali. Premier w tym układzie władzy był jedynie pierwszym z równych mu ministrów. W 1852 r. nastąpiło wzmocnienie pozycji premiera który od tej chwili miał prawo wytaczanie kierunków polityki gabinetu. W 1817 r. powołano Radę Państwa która była jedynie organem doradczym króla.



Król (monarchia konstytucyjna od 1850)
5 ministrów, zasada jednoosobowości 1808 r.
Powołanie Kanclerza 1810 r.
Kanclerz na czele rady ministrów zwanej Ministerstwem Państwa 1814 r.
Powołano do życia Radę Państwa – organ doradczy – 1817 r.
Od 1822 w miejsce Kanclerza – Prezydent Ministrów, a od 1848 r. – Premier.
Wzmocnienie pozycji premiera 1852 r.

Administracja lokalna i samorząd.

1808 – 1815 reorganizacja władz lokalnych
1853 – 1891 reformy samorządowe

W 1815 r. wprowadzono jednolity system administracji terytorialnej. Kraj podzielono na:
1. Prowincje (10)
Administracja rządowa :
- Nadprezydent /sprawował nadzór nad samorządem prowincjonalnym/
- rada prowincjonalna /działała przy nadprezydencie - do jej kompetencji było współdziałanie przy wydawaniu m.in. rozporządzeń policyjnych/
Samorząd terytorialny:
- Sejm Prowincjonalny /na czele z marszałkiem był organem uchwałodawczo – kontrolującym. Sejm wybierał organ wykonawczo zarządzający, którym był wydział prowincjonalny/
- Wydział Prowincjonalny z dyrektorem krajowym na czele, dyrektor reprezentował wydział i realizował jego uchwały.
2. Rejencje były wyłącznie jednostkami administracji rządowej
Administracja rządowa
- prezydent rejencji mianowany przez króla
- wydział obwodowy /współdziałał z prezydentem rejencji - pełnił głównie funkcje sądu administracyjnego II instancji
3. Powiaty
Administracja rządowa
- Landrat /starosta/. Podlegały im wszystkie sprawy administracji i policji powiatu, łączyli w swym ręku funkcje administracji rządowej i samorządowej
Samorząd terytorialny
- Sejmik powiatowy był podstawowym organem samorządu, przewodniczył mu landrat.
- wydział powiatowy był organem wykonawczym samorządu powiatowego, sprawowała nadzór nad samorządem gminnym, był też sądem administracyjnym I instancji.
4. Gminy (tylko samorząd), organami gminy byli:
W gminach miejskich
- rada miejska
- magistrat z burmistrzem, w większych miastach nadburmistrz wybierany przez rade miasta, rada miasta powoływała również magistrat.
W gminach wiejskich
- przedstawicielstwo gminne jako organ uchwałodawczo – kontrolujący oraz
- przełożony (naczelnik) wraz ławnicy

Nadzór nad samorządem gminnym sprawowany był przez prezydenta rejencji a w ostatniej instancji przez nadprezydenta prowincji, przede wszystkim z punktu widzenia legalności podejmowanych uchwał i postanowień.

Administracja w prowincjach polskich. Powstałe w wyniku Kongresu wiedeńskiego Wielkie Księstwo Poznańskie nie było osobnym tworem państwowym i stanowiło integralną część monarchii pruskiej (prowincja poznańska). Wielkie Księstwo odróżniało się od innych prowincji instytucją namiestnika królewskiego, który nie miał jednak żadnych władnych kompetencji, posiadał jedynie funkcje reprezentacyjne. W 1832 r. został wydany regulamin o języku urzędowym władz (j. niemiecki).

Ustrój administracyjny AUSTRII i AUSTRO – WĘGIER.

Do roku 1848 r. ustrój Administracyjny w Austrii praktycznie nie uległ zmianą. Całością spraw państwowych rządził Cesarz, odbywający konferencje z urzędnikami tworzącymi ścisły gabinet. Nie nastąpiły również zmiany w kształcie administracji terytorialnej. Dopiero kryzys monarchii oraz wydarzenia wiosny ludów zapoczątkowały istotne zmiany.
W 1848 r. likwidacji uległy dawne urzędy centralne. Utworzono w to miejsce ministerstwa wraz z Radą Ministrów na czele której stał Prezes Rady Ministrów. Stworzony został w ten sposób system rządów gabinetowych. Początkowo ministrowie ponosili odpowiedzialność wyłącznie przed cesarzem, dopiero w 1867 r. wprowadzona została odpowiedzialność konstytucyjna ministra przed Trybunałem Państwa, jak również polityczna przed Parlamentem. Po 1867 r. kiedy to doszło do przekształcenia Austrii w dualistyczną monarchie austro-węgierską, powołano również dwa odrębne rządy – dla krajów austyjackich i węgierskich. Jedynie trzy resorty pozostawiono wspólne spraw zagranicznych, wojny i finansów. Wszyscy ministrowie byli powoływani i odwoływani przez cesarza, ponieważ jednak utarło się przekonanie że ministrowie powinni cieszyć się zaufaniem korony i parlamentu, cesarz tworzył parlamenty mające poparcie parlamentu.

Cesarz (monarchia konstytucyjna od 1861 r.)
Prezes Rady Ministrów (Minister Stanu) 1848
Rada Ministrów 1848
Ministrowie: Spraw zagranicznych i domu cesarskiego, Spraw wewnętrznych, Policji, Wyznań i oświaty, Sprawiedliwości, Wojny, Finansów, Skarbu, Handlu i przemysłu, Rolnictwa, Kolei żelaznych, Robót publicznych

Administracja lokalna, rządowa
Austriacka część monarchii podzielona została na 17 krajów koronnych. Na czele zarządu kraju stał gubernator, później namiestnik, w mniejszych krajach prezydent krajowy. Namiestnicy podlegali rządowi centralnemu i za swoją działalność ponosili przed nim odpowiedzialność. Namiestnikom w powiatach podlegali starostowie, a tym z kolei podlegał samorząd gminny. Namiestnik sprawował swą władze za pomocą urzędu zwanego namiestnictwem. Kraje koronne dzieliły się na powiaty. Na czele powiatu stał starosta, a organem pomocniczym starosty było starostwo. Przekazując organom rządowym wyłącznie uprawnienia w zakresie władzy administracyjnej w Austrii dokonano całkowitego rozdziału administracji od sądownictwa.

Władze autonomiczne i samorządowe.
Patent ludowy z 1861 r. wprowadził obok administracji rządowej władze autonomiczne w poszczególnych krajach a w kilku wybranych również samorząd powiatowy i gminny. Organami autonomii krajowej był Sejmy Krajowe i Wydziały krajowe. Na czele sejmu stał marszałek, mianowany przez cesarza na okres 6 lat. Marszałek wchodził również w skład wydziału krajowego jako przewodniczący. Był to organ wykonawczy sejmu a zarazem komisja sejmowa przygotowująca projekty ustaw. Organami samorządu powiatowego były: rada powiatowa jako organ uchwałodawczy i wydział powiatowy z marszałkiem powiatu na czele jako organ wykonawczo-zarządzający.

1. Kraje koronne (17)
Administracja rządowa:
- Gubernator (od 1849)
- Namiestnik (od 1861), lub Prezydent Krajowy
- Namiestnictwo
Samorząd terytorialny:
- Sejm Krajowy – marszałek
- Wydział Krajowy – marszałek
2. Powiaty:
Administracja rządowa:
- Starosta
- Starostwo powiatowe
Samorząd terytorialny: (tylko Czechy, Galicja, Styria, Tytol)
- Rada powiatowa
- Wydział powiatowy – marszałek powiatu
3. Gminy (tylko samorząd)
Miejskie
- rada miejska
- magistrat z burmistrzem lub prezydentem
Wiejskie
- rada gminy
- zwierzchność gminna
- naczelnik gminy (wójt)

GALICJA. Ziemie polskie przyłączone do Austrii określano mianem królestwa Galicji i Lodomerii. Dyplom październikowy a następnie Patent ludowy nadał Galicji autonomie na równi z pozostałymi krajami. W 1871 r. utworzono urząd ministra dla Galicji, który jako minister bez teki wchodził w skład austriackiej Rady Ministrów. Minister do spraw Galicji opiniował wszystkie projekty aktów prawnych dotyczące tej prowincji. W 1867 r. powołano do życia Radę Szkolną Krajową, instytucje samorządową na czele której postawiono namiestnika. Kierowała ona bezpośrednio całością szkolnictwa ludowego i średniego.

Administracja w ROSJI.
Do końca XVIII w. przetrwał w Rosji system administracyjny ukształtowany przez Piotra I i Katarzynę II, charakteryzujący się kolegialnym modelem organów centralnych. Z chwilą objęcia tronu przez Aleksandra I w 1801 r. podjęto prace nad reformą tego systemu. Cesarz zachował wprawdzie władze absolutną nieograniczoną (cesarz skupiał w swym ręku władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą) przeobrażeniu podlegała jednak struktura zarządu państwem. Pierwszym nowym organem centralnym była Rada Nieustająca, był to organ doradczy cesarza ze stale urzędującą kancelarią. W 1802 r. skasowano kolegia a w ich miejsce stworzono urząd ministrów wraz z podległymi im ministerstwami. Ministerstwa dzieliły się na Departamenty a na ich czele stali Dyrektorzy. Ministrowie mianowani byli przez cara i przed nim tylko ponosili odpowiedzialność. Decyzje podejmowali jednoosobowo. Wchodzili w skład Rady Państwa nie tworzyli jednak gabinetu. W 1812 r. zorganizowano Komitet Ministrów jako kolegialny organ doradczy cesarza pozbawiony możliwości samodzielnego decydowania. Komitetowi przewodniczył początkowo osobiście cesarz, później najstarszy z ministrów. Wówczas komitet obradujący z udziałem cesarza zyskał miano Rady Ministrów. W 1810 r. utworzono ponadto nowy organ o charakterze doradczym Radę Państwa, organ ten nie miał uprawnień władczych, jego rola sprowadzała się do przygotowywania i opiniowania projektów ustaw. Od 1882 r. pełnił rolę Komisji Kodyfikacyjnej. Z chwilą jej powołania zakończyła swoją działalność Rada Nieustająca. W 1802 r. reorganizowano Senat Rządzący, który oprócz funkcji sądu najwyższego spełniał również rolę trybunału administracyjnego. Senat dzielił się na departamenty na czele których stali oberprokuratorzy podlegający prokuratorowi generalnemu. Do 1864 r. kontrolowali oni całą administracje i sądownictwo, później przejęli funkcje organów ścigania. Przy boku monarchy funkcjonowała ponadto Kancelaria Cesarska, której podlegała policja i żandarmeria państwowa.

Cesarz (władza absolutna)
Rada Nieustająca (1801)
Kancelaria Cesarska (1801)
Senat Rządzący (1802)
Rada Państwa (1810)
Komitet Ministrów (1812)
Ministrowie (1812)


Administracja lokalna rządowa
Imperium podzielone zostało na gubernie, na czele których stali gubernatorzy. Ziemie polskie włączone do cesarstwa otrzymały nazwę guberni zachodnich. Zespół guberni tworzyły generał-gubernatorstwa podległe władzy generał-gubernatorów. Gubernie dzieliły się na powiaty zarządzane przez tzw. sądy ziemskie złożone z naczelnika jako przewodniczącego, asesora i dwóch sielskich. Naczelnika i asesora wybierała szlachta, sielskich wybierali chłopi. Powiaty ponadto dzieliły się na stany na czele których stali prystawi. Istniała ponadto administracja niezespolona (szkolna, wojskowa, pocztowa, kolejowa) podległa osobnym władzą.

Administracja lokalna samorządowa
Zniesienie poddaństwa osobistego chłopów stanowiło kres administracyjno sądowej władzy dziedziców nad ludnością wiejską. Ponieważ przejęcie tej władzy przez biurokracje państwową było kosztowne najlepszym rozwiązaniem okazał się samorząd lokalny. Administracja rządowa nie chcąc jednak tracić władzy w terenie zachowała prawo ścisłego nadzorowania organów, pozbawiając go jednocześnie bezpośrednich uprawnień władczych. Przeprowadzona w 1864 r. reforma wprowadziła ograniczony samorząd na szczeblu guberni i powiatu. Jednostkami samorządy były tzw. ziemstwa. Organami ziemstw w guberniach były zgromadzenia gubernialne i zarządy gubernialne, w powiatach odpowiednio zgromadzenia powiatowe i zarządy powiatowe jako organy wykonawcze. Zgromadzenia zbierały się na sesje dwa razy do roku pod przewodnictwem marszałka szlachty. Dość istotny wpływ na działalność ziemstw mieli gubernatorzy oraz minister spraw wewnętrznych, co oznacza, że administracja rządowa bez trudu mogła ingerować w działalność samorządu. Nie wszędzie samorząd ziemski został utworzony , nie było go m.in. w Królestwie Polskim.
W 1870 r. powołano do życia samorząd miejski. Organami jego były: duma miejska, zarząd miejski oraz prezydent. Najniższą jednostką podział administracyjnego była gromada. Organami były tu zgromadzenie gromadzkie oraz starosta jako organ wykonawczy. W skład zgromadzenia wchodzili wszyscy właściciele domów, a przewodniczył mu starosta. Kilka gromad tworzyło gminę.

1. Gubernie
Administracja rządowa:
- Gubernator
- Rząd gubernialny
Samorząd terytorialny
- Zgromadzenie gubernialne
- zarząd gubernialny
- Marszałek szlachty
2. Powiaty
Administracja rządowa
- Sąd ziemski: naczelnik (ispławnik), asesor i 2 sielskich
Samorząd terytorialny
- zgromadzenie powiatowe
- zarząd powiatowy
- marszałek szlachty
3. Gminy
Miejskie:
- duma miejska
- zarząd miejski z prezydentem
Wiejskie:
- zgromadzenie gminne
- zarząd gminy z wójtem
- sąd gminny
Gromady:
- zgromadzenie gromadzkie
- starosta

Królestwo Polskie po 1831 do 1864 r.
Po upadku powstania styczniowego w Królestwie Polskim doszło do faktycznego zawieszenia konstytucji. W miejsce istniejącej do 1830 r. unii Statut Organizacyjny, który był rzekomo legalną zmianą konstytucji, inkorporował Królestwo do Cesarstwa Rosyjskiego, znosił odrębność koronacji i wojska. Zachowywał osobny skarb i rząd królestwa. W odniesieniu do rządu nastąpiły jednak istotne ograniczenia. Radzie Administracyjnej przewodniczyć miał teraz z urzędu mianowany przez cesarza namiestnik, ponadto zastała ona oddzielona od Rady Stanu, przestała również pełnić rolę Rady Ministrów, jej funkcję ograniczono jedynie do zarządu królestwem. Rada stanu podporządkowana została Radzie Państwa cesarstwa, utraciła też większość swoich funkcji, wreszcie została zniesiona, a jaj funkcje przejął Departament do spraw Królestwa w petersburskiej Radzie Państwa. Pozostawiono jedynie trzy komisje rządowe: spraw wewnętrznych, duchowych i oświecenia publicznego, sprawiedliwości, przychodów i skarbu. Na ich czele w miejsce ministrów postawiono dyrektorów głównych.
W zakresie administracji terenowej utrzymano czasowo dawny podział na województwa, obwody, powiaty i gminy. W 1837 r. województwa przemianowano na gubernie, a w 1842 obwody na powiaty, powiaty zaś na okręgi. W konsekwencji gubernatorzy i rządy gubernialne zastąpili prezesów i komisje wojewódzkie, a naczelnicy powiatowi – komisarzy obwodowych. W miastach urzędy municypalne przemianowano na magistraty pozbawiając ich całkowicie cech samodzielności. Dostosowawcze zmiany wprowadzono również w gminach wiejskich.

Lata 1964 – 1914
Ukazem carskim z 25 lutego 1864 r. został utworzony w Petersburgu Komitet do Spraw Królestwa Polskiego, którego głównym celem stało się przygotowanie całkowitej i ostatecznej inkorporacji Królestwa do Cesarstwa. Bezpośredni nadzór nad realizacją tego celu powierzono działającemu w Warszawie Komitetowi Urządzającemu. Rezultatem prac obu komisji było zniesienie Rady Administracyjnej, Rady Stanu oraz Komisji Rządowych, (ostatnią komisje – sprawiedliwości zniesiono w 1876 r. ). Odtąd wszystkie instytucje w Królestwie Polskim podlegały strukturą administracji centralnej w Rosji. W 1864 r. językiem urzędowym stał się język rosyjski, dwa lata później narzucono również rosyjską procedurę administracyjną. Przetrwała co prawda nazwa królestwo polskie ale coraz częściej stosowano nazwę gubernie kraju nadwiślańskiego lub Priwislinskij Kraj. Po likwidacji urzędu namiestnika w 1874 r. został wprowadzony urząd generał-gubernatora warszawskiego.

Administracja centralna i samorząd w WIELKIEJ BRYTANII w XIX w.

W Anglii wiele cech charakterystycznych dla konstytucyjnego państwa prawnego odnaleźć możemy w okresie znacznie wyprzedzającym powstanie tej konstrukcji prawno – ustrojowej. W ciągu XVIII w. doszło tam do wykształcenia się zarówno odpowiedzialności prawnej czyli konstytucyjnej jak i odpowiedzialności politycznej (parlamentarnej) ministrów. Cała działalność administracji poddana została kontroli parlamentu, zaś prawo orzekania w spornych sprawach administracyjnych należało do sądów powszechnych.
W XIX w. wykształciło się w Anglii istotne rozróżnienie miedzy gabinetem a rządem. Gabinet zaczął pełnić funkcje właściwego kolegialnego organu rządowego, złożonego z około 20 najważniejszych ministrów, podczas gdy rząd tworzyli wszyscy powołani przez króla ministrowie w liczbie ok. 100. Cechą charakterystyczną ponadto administracji centralnej w Anglii jest jej struktura, która odbiega znacznie od regulacji w większości państw, w których przyjęto podział resortowy.

Administracja lokalna
Anglia do końca XIX w. stanowiła przykład kraju, którego administracja terytorialna opierała się wyłącznie na organach samorządowych, przy czym samorząd lokalny opierał się zaś wyłącznie na bezpłatnych urzędach reprezentujących lokalne społeczeństwo. Organy te nie podlegały kontroli ze strony władz centralnych, były natomiast odpowiedzialne przed swoimi wyborcami. Odpowiedzialność za naruszenie prawa była natomiast realizowana przed sądami powszechnymi.
W 1835 r. rozpoczął się pierwszy z dwóch etapów reformy samorządowej. W pierwszej kolejności reforma objęła miasta, wprowadzając w nich demokratycznie wybierane rady miejskie, oraz jako organy wykonawcze burmistrzów i ławników. W 1888 r. (II etap) zreformowano również samorząd hrabstw. W hrabstwach utworzono samorząd przedstawicielski pochodzący z wyborów w postaci rady hrabstw. W 1894 r. hrabstwa podzielone zostały na dystrykty miejskie i wiejskie, powołano rady dystryktowe, a w większych parafiach – rady parafialne tworząc tym samym trój stopniowy podział administracyjny (hrabstwa – dystrykty – parafie). Odmienną organizacje posiadał Londyn w którym zarząd sprawowały Rada Hrabstwa Londynu oraz rady dzielnicowe. Obok administracji samorządowej rozwijała się administracja niezespolona o bardziej zbiurokratyzowanych formach działania.

CZĘŚĆ III ADMINISTRACJA II RZECZPOSPOLITEJ

Administracja przed unifikacją
W chwili odzyskania niepodległości na ziemiach polskich istniało kilka systemów ustawodawstwa administracyjnego. Najszybciej postępował proces tworzenia organów centralnych. Od początku organy centralne wyróżnione wg kryterium rzeczowego nazwano ministerstwami na czele których stali ministrowie. Tworzyli oni kolegialnie Radę Ministrów pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów (początkowo nazywanego prezydentem ministrów).

Administracja rządowa terytorialna w byłym zaborze rosyjskim.
Już w 1919 r. zostały wydane tymczasowe przepisy o organizacji urzędów powiatowych. Na ich czele stali komisarze ludowi. Jeszcze w tym samym roku urzędy powiatowe przekształcono w starostwa ze starostami na czele. Starostów mianował minister spraw wewnętrznych, a do zakresu ich działania należały wszystkie sprawy z zakresu administracji rządowej, a także nadzór nad samorządem. W 1919 r. wprowadzono również województwa. Królestwo podzielone na 5 województw (warszawskie, kieleckie, łódzkie, białostockie, lubelskie) a na czele województwa stanął wojewoda mianowany przez Naczelnika Państwa. Wojewoda jako przedstawiciel rządu w terenie zarządzał województwem, wykonywał również polecenia poszczególnych ministrów, oraz kierował urzędem wojewódzkim. Organem pomocniczym wojewody była Rada Wojewódzka, mająca charakter opiniodawczy a w pewnym zakresie również uchwalający. Odrębną organizacje z komisarzami rządowymi na czele uzyskały niektóre duże miasta w tym Warszawa. Ponadto komisarz warszawski posiadał status równy wojewodzie.
Administracja rządowa terytorialna w byłym zaborze austriackim.
W Krakowie w 1918 r. swą działalność rozpoczęła Polska Komisja Likwidacyjna, czego rezultatem było przywrócenie urzędu starostwa na czele ze starostami. Następnie w 1919 r. utworzony został urząd Generalnego Delegata Rządu do spraw Galicji, który miał przejąć większość kompetencji byłego namiestnika. Kolejnym krokiem (grudzień 1920) było rozciągnięcie na tereny byłego zaboru austriackiego ustroju administracyjnego z terenów byłego Królestwa Polskiego. Utworzono 4 nowe województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie oraz tarnopolskie.
Administracja rządowa terenowa w byłym zaborze pruskim.
Powstała w 1918 r. Naczelna Rada Ludowa na ziemiach byłego zaboru pruskiego jako pierwsza przeprowadziła pierwsze zmiany w organizacji administracji terenowej. Obok niemieckich landratów wprowadzono polskich starostów jako naczelników powiatów. Dopiero po zawarciu traktatu wersalskiego w 1919 r. wydano ustawę o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej. Składały się na nią dwa nowe województwa: poznańskie i pomorskie. Granice powiatów oparto na dawnym podziale niemieckim. Utworzono także specjalne ministerstwo byłej dzielnicy pruskiej oparte na kryterium rzeczowym a nie resortowym. Ministerstwo zlikwidowano w 1922r . z chwilą przystosowania byłego zaboru pruskiego do pozostałej części nowego państwa.
Autonomia śląska.
Województwo śląskie utworzono dopiero w 1920 r. , a jego ustrój znacznie różnił się od zasad przyjętych na pozostałym obszarze. Podstawę prawną autonomii śląska stworzyła ustawa konstytucyjna Sejmu Ustawodawczego, statut organiczny województwa śląskiego. Statut dotyczył tak śląska jak i śląska cieszyńskiego. Województwo posiadało własny organ ustawodawczy – Sejm Śląski z prawem stanowienia własnych aktów we wszystkich dziedzinach z wyjątkiem spraw zagranicznych i wojskowych. Stworzony został również odrębny Skarb Śląski. Organ wykonawczy stanowiła Rada Wojewódzka składająca się z wojewody oraz pięciu członków wybieranych przez sejm śląski. Wojewodę mianował naczelnik państwa a następnie prezydent. Autonomia śląska występowała do końca II Rzeczypospolitej.

Samorząd terytorialny.
W chwili odzyskania niepodległości istniał w różnym stopniu na terenie całego kraju. Jego funkcjonowanie w pierwszych latach na terenach byłego zaboru pruskiego i austriackiego właściwie się nie zmieniło. Jedynie na ziemiach Królestwa Polskiego jego funkcjonowanie uregulowały przepisy polskie.
Samorząd gminny.
W chwili odzyskania niepodległości samorząd gminny istniał na terenie całego kraju. Pierwsze zmiany na terenie KP dokonano już w 1919 r. Nową instytucje stanowiła rada gminna z wójtem na czele. Rada wybierana była w głosowaniu tajnym przez zgromadzenie gminne, przy czym prawo udziału zgromadzeniu posiadali wszyscy pełnoletni mieszkańcy gminy łącznie z kobietami. Rada gminna stanowiła organ zarządzający i kontrolujący pracę wójta. Wójt był organem zarządzającym bieżącymi sprawami, wykonywał również uchwały zgromadzenia gminnego i rady gminnej.
Samorząd gmin miejskich
Istniał na wszystkich ziemiach, ale i tu największe zmiany wprowadzono na ziemiach KP. Organami uchwałodawczymi i kontrolującymi były rady miejskie. Organem wykonawczym był natomiast magistrat (zarząd miejski). W skład magistratu wchodził burmistrz (prezydent) jego zastępcy oraz ławnicy (na ziemiach byłego zaboru austriackiego ponadto asesorowie) . Nadzór nad samorządem różnił się w zależności od wielkości miasta. Miasta mniejsze nie wydzielone z powiatu podlegały władzom powiatowym. Miasta większe, wydzielone nadzorował wojewoda w I instancji i minister spraw wewnętrznych w II instancji. Od ostatecznych decyzji władz nadzorczych przysługiwała ponadto miastom skarga do Sądu Najwyższego. Na ziemiach byłego zaboru austriackiego nadzór w I instancji sprawowali starostowie, w II wojewodowie.
Samorząd powiatowy
Z wyjątkiem śląska cieszyńskiego istniał na terenie całego kraju. Organami uchwalającymi były sejmiki powiatowe, które wybierały na 3 lata organ wykonawczy – wydział powiatowy. Na czele sejmiku i wydziału powiatowego stał starosta. Na ziemiach byłego zaboru austriackiego, samorząd powiatowy praktycznie nie działał. Nadzór nad samorządem powiatowym należał do wojewodów oraz ministra spraw wewnętrznych. Tylko na ziemiach byłego zaboru pruskiego pewne uprawnienia nadzorcze miały sądy administracyjne a w woj. Śląskim rada wojewódzka.
Samorząd wojewódzki.
W chwili odzyskania niepodległości istniał tylko na terenach byłego zaboru pruskiego. Jego organami były sejmik wojewódzki oraz wydział wojewódzki ze starostą krajowym na czele. Na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego funkcje samorządu wojewódzkiego pełniły rady wojewódzkie. Nie działały one w Galicji gdzie pewne uprawnienia posiadał Tymczasowy wydział samorządowy zlikwidowany w 1929 r.

Administracja w świetle KONSTYTUCJI MARCOWEJ (17 marca 1921)
W myśl konstytucji dla celów administracyjnych państwo miało zostać podzielone na województwa, powiaty, gminy miejskie i wiejskie co odpowiadało stanowi faktycznemu. W organizacji administracji obowiązywać miała zasada dekoncentracji co wiązało się z wyposażeniem terenowych organów administracji państwowej w pewien zakres kompetencji. Zasadą miało być również zespolenie jednostek terytorialnych w jednym urzędzie i pod jednym zwierzchnictwem. Oznaczało to zespolenie administracji w powiecie w urzędzie starosty oraz w województwie w urzędzie wojewody. W postępowaniu administracyjnym przyjęto zasadę dwuinstancyjności. Konstytucja postulowała powołanie ponadto w drodze ustawy sądownictwa administracyjnego z Najwyższym Trybunałem Administracyjnym na czele.
Samorząd terytorialny. Zgodnie z ustawą jednostki podziału terytorialnego stanowić miały jednostki samorządu terytorialnego. Prawo stanowienia w sprawach należących do samorządu konstytucja przyznawała radą obieralnym. Czynności wykonawcze szczebla powiatowego i wojewódzkiego należeć miały do organów (wydziałów) utworzonych na zasadzie zespolenia kolegiów (wybierane przez ciała reprezentacyjne samorządu) z przedstawicielami władz państwowych (starosta wojewoda) i pod ich przewodnictwem. Państwo sprawować miało nadzór nad samorządem poprzez wydziały samorządy wyższego szczebla.

Administracja w świetle KONSTYTUCJI KWIETNIOWEJ (23 kwietnia 1935)
Konstytucja kwietniowa wprowadzała odmienne koncepcje w dziedzinie całego ustroju państwa. Administracja państwowa stanowiła służbę publiczną. W jej skład oprócz administracji rządowej włączono także samorząd terytorialny i gospodarczy. Spowodowało to znaczne ograniczenie samodzielności organów samorządu terytorialnego.
Konstytucja przewidywała powołanie samorządu gminnego, powiatowego i wojewódzkiego. Choć samorządy nadal miały prawo wydawania w delegowanym zakresie wiążących norm prawnych to warunkiem wejścia ich w życie w każdym wypadku było zatwierdzenie ich przez organ sprawujący nadzór. Nadzór został oddany w ręce rządu, który sprawował go przez swoje organy bądź organy samorządu wyższego stopnia. Podobnie jak konstytucja marcowa, tekst ustawy przewidywał możliwość funkcjonowania samorządów gospodarczych nadzór nad którymi sprawował rząd przez powołane do tego organy.

Struktura administracji w II Rzeczypospolitej po unifikacji

Administracja centralna
Rada Ministrów.
Stanowiła organ kolegialny, tworzyli ją ministrowie pod przewodnictwem prezesa Rady Ministrów, mianowani przez prezydenta. Stanowiła centralny organ administracji publicznej. Swoje funkcje realizowała po przez wydawanie zarządzeń, podejmowanie uchwał oraz wydawania aktów administracyjnych. Organem pomocniczym Rady było Prezydium Rady Ministrów. Stojący na czele resortów gospodarczych ministrowie tworzyli Komitet Ekonomiczny.
Ministrowie
Ministrowie kierowali wyodrębnionymi resortami administracji, z drugiej strony byli również członkami ciała kolegialnego Rady Ministrów. W 1928 r. było 13 ministerstw później ich liczbę zmniejszono. Ministerstwa dzieliły się na Departamenty z dyrektorami na czele, te zaś dzieliły się na wydziały na czele z naczelnikami. Ministrów zastępowali w urzędzie podsekretarze stanu (1-2), będącymi tylko urzędnikami w rozumieniu ustawy o państwowej służbie cywilnej. Aparat pomocniczy ministra stanowiło ministerstwo. Wejście w życie konstytucji marcowej spowodowało podporządkowanie ministrom działających pierwotnie nie zależnie licznych urzędów centralnych.
Wojewodowie
Obszar kraju podzielony został na 16 województw, a te na powiaty. Osobną jednostkę podziału terytorialnego stanowiła Warszawa (na prawach województwa). Na czele administracji województwa stał wojewoda mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów. Wojewoda podlegał pod względem osobowym ministrowi spraw wewnętrznych, w zakresie służbowym poszczególnym ministrom. Jako przedstawiciel rządu wojewoda koordynował działalność administracji rządowej pod kontem zgodności z linią polityki państwa. Nadzorował obsadę personalną stanowisk kierowniczych w administracji. Posiadał również uprawnienia nadzorcze wobec organów administracji specjalnej. W razie ogłoszenia mobilizacji wojewoda obejmował naczelne kierownictwo całej administracji z wyjątkiem wojskowej, wymiaru sprawiedliwości, komunikacji, poczty i telegrafu.
Jako szef administracji ogólnej wojewoda zapewniał bezpieczeństwo i porządek publiczny, sprawował nadzór nad prasą, stowarzyszeniami i samorządem. Miał prawo wydawania rozporządzeń wykonawczych na mocy upoważnienia ustawowego i porządkowych w celu zapewnienia ochrony bezpieczeństwa. Wojewoda stał na czele urzędu wojewódzkiego, który dzielił się na wydziały i oddziały. Udział czynnika obywatelskiego przy wojewodzie realizowany był poprzez Radę wojewódzką oraz wydział wojewódzki. Rada wojewódzka stanowiła organ opiniodawczy, działała pod przewodnictwem wojewody, a składała się z członków delegowanych przez organy samorządu powiatowego. W skład wydziału wojewódzkiego o uprawnieniach doradczych i stanowiących wchodzili wojewoda, dwóch członków wybranych przez rade wojewódzką oraz dwóch urzędników państwowych.
Warszawa jako jednostka administracyjna wydzielona została podzielona na powiaty grodzkie za starostami grodzkimi na czele. Organami administracji ogólnej był tu ponadto Komisarz Rządu oraz Magistrat miasta stołecznego Warszawy. Odrębny statut posiadało nadal województwo śląskie.
Starosta
Na czele administracji szczebla powiatowego stali starostowie, podlegający osobiście i służbowo wojewodzie. Tak jak wojewoda starosta w powiecie występował w podwójnej roli: przedstawiciela rządu w powiecie oraz szefa administracji rządowej ogólnej. Głównym zadaniem starosty było zapewnienie bezpieczeństwa i porządku publicznego, co czynił za pomocą podległych mu organów policji. Ze starostą współdziałały organy samorządu powiatowego – sejmiki (rady) powiatowe oraz wydziały powiatowe. W miastach wydzielonych (powyżej 75 tys. mieszkańców) istniał urząd starosty grodzkiego.

Zadania administracji ogólnej.
Ochrona bezpieczeństwa i porządku publicznego.
To podstawowe zadanie administracji ogólnej realizowane było przy pomocy organów powstałej w 1919 r. (początkowo działającej tylko w KP a od 1922 na terenie całego kraju) policji państwowej, podległej ministrowi spraw wewnętrznych, wojewodą i starostą, a w zakresie dochodzenia i ścigania organom wymiaru sprawiedliwości. Na czele policji stał Komendant Główny, w województwie – podlegli funkcjonalnie i dyspozycyjnie wojewodą (organizacyjnie głównemu komendantowi) komendanci wojewódzcy, zaś w powiatach komendanci powiatowi, w mniejszych miastach i gminach komendanci posterunków. Do wykrywania przestępstw utworzony został pion służb śledczych. W 1934 r. nastąpiło poszerzenie uprawnień policji. Na wniosek policji organ administracji ogólnej mógł wydać decyzje o skierowaniu do obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej osoby zagrażającej bezpieczeństwu i porządkowi publicznemu.
Nadzór nad zgromadzeniami i stowarzyszeniami
Prawo o stowarzyszeniach rozróżniało stowarzyszenia zwykłe – wymagające dla swej legalizacji zgłoszenia w odpowiednim organie administracji ogólnej i zarejestrowane – wymagające wpisu do rejestru, a także wyższej użyteczności – powstające w drodze rozporządzenia rady Ministrów. Organy administracji ogólnej mogły odmówić przyjęcia zgłoszenia lub wpisu do rejestru. Prawu o stowarzyszeniach nie podlegały partie polityczne i stowarzyszenia religijne.
Prawo o zgromadzeniach rozróżniało natomiast zgromadzenia publiczne dostępne dla nieograniczonej liczby osób oraz niepubliczne. Zgromadzenia publiczne dzieliły się natomiast na te organizowane pod gołym niebem (uzależnione od zgody organu administracji ogólnej I instancji) oraz zgromadzenia w lokalach (zależne od dokonania zgłoszenia). Dla zgromadzeń nie publicznych nie wymagano ani zgłoszenia ani rejestracji . Organy administracji mogły delegować swojego przedstawiciela dla kontrolowania przebiegu zgromadzenia z prawem jego rozwiązania.
Kontrola Prasy
Zgodnie z prawem prasowym założenie czasopisma wymagało jedynie zgłoszenia w organie administracji ogólnej I instancji. System kontroli prasy opierał się bowiem na kontroli represyjnej (kontrola publikacji następowała dopiero po wydrukowaniu). Każdy egzemplarz druku drukarnia zobowiązana była przesłać organom administracji ogólnej I instancji i prokuratorowi właściwego terytorialnie sądu okręgowego. Za przestępstwo prasowe nie odpowiadał anonimowy autor lecz wydawca a w czasopismach redaktor odpowiedzialny. W praktyce głównym środkiem represji była konfiskata lub zajęcie nakładu a w czasopismach ich zawieszenie. Konfiskatę nakładu musiał zatwierdzić sąd okręgowy.

Administracja Specjalna
Administracja wojskowa.
Działy administracji specjalnej nie zespolone z administracją ogólną posiadały odrębną strukturę organów. Zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi należało do prezydenta, który w czasie pokoju sprawował je przez ministra spraw wojskowych oraz generalnego inspektora sił zbrojnych i podległe im organy. W czasie wojny generalny inspektor sił zbrojnych obejmował stanowisko naczelnego wodza. Przysługiwały mu z tego tytułu szerokie uprawnienia umożliwiające podporządkowanie ministra spraw wojskowych. Podlegał mu Generalny Inspektorat Sił Zbrojnych oraz Sztab Główny. Na potrzeby administracji wojskowej kraj został podzielony na 10 okręgów korpusów którymi kierowali dowódcy okręgów korpusów. Dowódcom podlegali komendanci garnizonów oraz powiatowe komendy uzupełnień.
Administracja szkolnictwa
Kierownictwo administracją szkolnictwa należało do ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. Dla celów administracji szkolnej kraj został podzielony na 10 okręgów szkolnych z kuratorami na czele. Okręgi zostały podzielone na obwody szkolne pod kierownictwem inspektorów szkolnych jako organów administracji szkolnej I instancji. Organem I instancji w sprawach szkolnictwa średniego był kurator. Szkoły dzieliły się na powszechne, średnie i wyższe, - publiczne bądź prywatne. Zasadą było nauczanie siedmioletnie w zakresie szkoły powszechnej, w rzeczywistości jednak istniały szkoły realizujące program elementarny (I-IV), program wyższy (I-VI), lub pełny (VII klas). Na szkolnictwo średnie składały się 4 letnie gimnazja oraz jako szczebel wyższy dwuletnie licea. Do gimnazjum przyjmowano uczniów, którzy złożyli egzamin po ukończeniu 6 klas szkoły podstawowej. Po ukończeniu gimnazjum (tzw. mała matura) i zdaniu egzaminu wstępnego, uczeń mógł kontynuować naukę w liceum, po ukończeniu którego możliwe było przystąpienie do egzaminu dojrzałości (tzw. duża matura). Kolejnym etapem były studia wyższe. Szkoły wyższe dzieliły się na akademickie (z prawem nadawania tytułów naukowych) i nieakademickie. Szkoły akademickie (uniwersytety, akademie, politechniki, szkoły główne) dla powstania wymagały ustawy. Ich organizacja oparta była na zasadach autonomii. W ostatnich latach II Rzeczypospolitej istniało 28 szkół wyższych, kształcących 55 tys. studentów.
Administracja wyznaniowa
Na szczeblu centralnym sprawował ją minister wyznań religijnych i oświecenia publicznego, na terenie województwa sprawy te należały do kompetencji wojewody. Prawo dzieliło związki wyznaniowe na uznane posiadające osobowość prawną oraz związki nie uznane, korzystające z prawa wolności wyznawania wiary. W szczególny sposób uregulowana została sytuacja Kościoła rzymskokatolickiego. Zawarty konkordat dawał mu naczelne stanowisko wśród równouprawnionych. Gwarantował swobodę wykonywania władzy duchownej, administrowania sprawami wewnętrznymi i zarządu majątkiem. Państwo zostało podzielone na prowincje i diecezje. Obsada stanowisk biskupów, arcybiskupów oraz biskupa polowego następowała po zasięgnięciu opinii prezydenta RP, który posiadał prawo sprzeciwu.
Administracja gospodarcza przemysłowa
Kierował nią minister handlu i przemysłu. I instancje stanowiły organy administracji ogólnej I instancji (starostowie, w miastach wydzielonych zarządy miejskie). Wojewodowie oraz komisarz rządu m.st. Warszawy jako II instancja. Administracja górnicza powierzona została okręgowym urzędom górniczym oraz wyższym urzędom górniczym. Powołano także specjalny organ orzecznictwa – Kolegium Górnicze.
Administracja gospodarcza rolnictwa
Na czele administracji rolnej stał minister rolnictwa. W terenie administracja rolna podlegała wojewodą i starostą. Osobnym pionem administracji rolnej kierował Główny Urząd Ziemski, a od 1923 r. minister reform rolnych. Aparat wykonawczy stanowiły okręgowe urzędy ziemskie oraz powiatowe urzędy ziemskie. W 1932 oba resorty połączono w jeden ministerstwo Rolnictwa i reform rolnych. Okręgowe i powiatowe urzędy ziemskie włączono do urzędów wojewódzkich i starostw.

Samorząd terytorialny po unifikacji.
Na mocy tzw. ustawy scaleniowej z 1933 r. nastąpiła jednolita dla całego kraju organizacja samorządu. Wbrew zapowiedziom samorząd na szczeblu województwa nie został wprowadzony. Organy samorządu zgodnie z przyjętymi zasadami dzielono na wykonawczo-zarządzające i stanowiąco-kontrolujące. Ustawa przewidywała zespolenie organów wykonawczych na szczeblu powiatu i województwa z organami administracji ogólnej i pod przewodnictwem wojewody i starosty. Kompetencje działań organów uchwalających ograniczone zostały do spraw enumeratywnie wyliczonych, w razie wątpliwości istniała zasada domniemania na rzecz organów wykonawczych.
Samorząd gminny
Do gmin włączone zostały wszystkie istniejące dotychczas obszary dworskie. Organami uchwalającymi w gminach była rada gminna, wybory do niej były jawne i pośrednie. Organ wykonawczy zarząd gminy składał się z wójta i ławników wybieranych przez radę. Czynnik fachowo – biurokratyczny reprezentował sekretarz. W gminach miejskich: rada miejska, zarząd miejski w skład którego wchodzili: burmistrz (prezydent w miastach wydzielonych) oraz ławnicy.
Samorząd powiatowy.
Po unifikacji samorząd powiatowy działał na obszarach powiatów oraz miast wydzielonych z powiatów (miasta liczące ponad 25 tys. mieszkańców lub mniejsze z mocy szczególnej ustawy). Organami uchwalającymi w powiatach były rady powiatowe. Rady powiatowe wybierały organ wykonawczy – wydział powiatowy działający ze starostą na czele.
Nadzór nad samorządem terytorialnym
Ustawa scaleniowa znacznie wzmocniła nadzór nad samorządem. Sprawowały go organy administracji ogólnej, minister spraw wewnętrznych, wojewodowie, starostowie a także organy wykonawcze samorządu wyższego stopnia.
Samorząd gospodarczy i zawodowy.
Samorząd gospodarczy stanowił przymusowe zrzeszenie osób prowadzących działalność gospodarczą w określonej dziedzinie. Jednostki samorządu gospodarczego stanowiły: Izby Przemysłowo-Handlowe, Izby Rolnicze oraz Izby Rzemieślnicze. Izby powoływała Rada Ministrów z wyjątkiem izb rzemieślniczych, powoływanych przez ministra przemysłu i handlu. Izby tworzyły organizacje o zasięgu krajowym. Organy uchwałodawcze izb pochodziły częściowo z wyborów częściowo z nominacji właściwych ministrów. Aparatem wykonawczym izb kierowali Dyrektorzy.
Ponadto poza przymusowymi związkami niekiedy tworzone były również związki dobrowolne. Prawo dopuszczało bowiem tworzenie korporacji przemysłowych, zrzeszeń, cechów.
Samorząd zawodowy obejmował osoby wykonujące ten sam zawód. Wyróżnić tu można: Izby Adwokackie, Notarialne, Lekarskie, Aptekarskie. Na ich czele stały odpowiednie naczelne izby.

Postępowanie administracyjne.
Ogólne postępowanie administracyjne. W 1926 r. powołano przy Prezydium Rady Ministrów specjalną podkomisję dla opracowania projektu ustawy o postępowaniu administracyjnym. Rezultatem tej pracy było rozporządzenie o postępowaniu administracyjnym z dnia 22 marca 1928 r. Opierało się ono na wzorach austriackich, a także orzecznictwie NTA i dotychczasowych doświadczeniach praktyki organów administracji.
Postępowanie przymusowe Określało zasady działania w celu wykonania decyzji administracyjnych. Do jego stosowania uprawniony był organ administracji ogólnej I instancji, który mógł stosować kary pieniężne, egzekucje na majątku, wykonanie zastępcze lub bezpośredni przymus. Na działanie starosty przysługiwała skarga do II instancji
Postępowanie karno – administracyjne. Określało tryb dochodzenia i karania wykroczeń przez organy administracji ogólnej lub specjalnej do tego uprawnione.

Funkcjonariusze administracji publicznej.
Sytuacje funkcjonariuszy służby publicznej uregulowano jednolicie w przepisach ustawy o państwowej służbie cywilnej z 1922 r. Jej przepisom podlegali wszyscy funkcjonariusze z wyjątkiem sędziów i prokuratorów, nauczycieli, profesorów szkół akademickich, pracowników przedsiębiorstw i monopoli państwowych. Funkcjonariusze dzielili się na urzędników i niższych funkcjonariuszy. Ich stosunek służbowy powstawał na podstawie mianowania, w wyjątkowych sytuacjach na podstawie umowy o prace. Rozwiązanie stosunku następowało w drodze zwolnienia ze służby państwowej. Urzędnika minowanego na stałe można było zwolnić tylko na mocy orzeczenia komisji dyscyplinarnej lub po przeniesieniu go w tzw. stan nieczynny (trwający co najmniej 6 miesięcy).

Kontrola zewnętrzna Administracji Publicznej
Kontrola parlamentarna. Sprawowana była przez sejm i senat. Formę kontroli stanowiła możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności konstytucyjnej lub parlamentarnej ministrów. Najczęściej wykorzystywano jednak instytucje interpelacji. Ważną bezpośrednią formą kontroli było uchwalanie budżetu oraz kontrolowanie jego wydatków. Parlament sprawował również kontrolę nad długami państwa za pośrednictwem powołanej przez Sejm i Senat Komisji Kontroli Długów Państwa.
Najwyższa Izba Kontroli. Kontrole państwową sprawowała również powołana już w 1919 r. Najwyższa Izba Kontroli oraz Izby Okręgowe Kontroli. Na czele NIK stał prezes, mianowany przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów. Za swą działalność odpowiadał przed parlamentem. Wiceprezesów oraz dyrektorów departamentów także mianował prezydent na wniosek prezesa NIK.
Kontrola sądowa. Sprawowana była przez sądy administracyjne. Najwyższy Trybunał Administracyjny, niższe sądy administracyjne, działające na terenie byłego zaboru pruskiego. Od 1935 roku działał powołany na przejściowy okres Inwalidzki Sąd Administracyjny.

CZĘŚĆ IV ADMINISTRACJA ZIEM POLSKICH W CZASIE II WOJNY ŚWIATOWEJ.

Początek wojny spowodował wprowadzenie przez Prezydenta RP stanu wojennego. Zgodnie z konstytucja kw. Kompetencje prezydenta zostały zawieszone. Naczelny Inspektor Sił Zbrojnych marszałek E. Śmigły-Rydz objął funkcje Naczelnego Wodza. Utworzono także urząd ministra Głównego Komisarza Cywilnego, który przejął na terenie działań zbrojnych kompetencje władz naczelnych w zakresie administracji rządowej (z wyjątkiem administracji wojskowej, wymiaru sprawiedliwości, kolejnictwa, poczty i telegrafu). Na szczeblu terytorialnym dowództw wojskowych powołano komisarzy cywilnych dla zapewnienia współpracy miedzy władzami wojskowymi a wojewodami. Jednocześnie ze stanem wojennym Rada Ministrów za zgoda Prezydenta wprowadziła stan wyjątkowy, rezultatem czego było zawieszenie konstytucyjnych swobód obywateli (zawieszona została wolność osobista, słowa, prasy, nietykalności mieszkania, korespondencji itd.). Wprowadzono również straże miejskie i gminne, które wraz z policją chronić miały obiekty o znaczeniu wojskowym. W nocy z 6 na 7 września władze ewakuowały się z Warszawy, a po zaatakowaniu terytorium kraju przez ZSSR w nocy z 17 na 18 września, władze schroniły się na terytorium Rumunii. Po internowaniu przez władze rumuńskie rządu, prezydent wyznaczył swojego następcę W. Raczkiewicza, ten odwołał dotychczasowy rząd i powołał nowy z W. Sikorskim na czele jako premierem. Premier objął stanowisko Wodza Naczelnego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz ministra spraw zagranicznych. Siedzibą rządu był Paryż, a po upadku Francji Anglia. 2 grudnia 1938 r. prezydent rozwiązał sejm i senat a jako organ doradczy powołał Radę Narodową, która stanowić miała namiastkę parlamentu. Główną role na emigracji odgrywała Rada Ministrów posiadająca równorzędną z prezydentem pozycje. W listopadzie powołany został również dla kontaktów z organizacjami podziemnymi Komitet Ministrów dla spraw Kraju. W 1941 utworzone zostało Biuro Prac Politycznych, Ekonomicznych i Prawnych przygotowujące materiały na konferencje pokojową.

Administracja ziem polskich pod okupacja radziecka.
Na ziemiach opanowanych przez wojska radzieckie początkowo władze sprawowały Zarządy Tymczasowe podległe terenowym jednostką NKWD. 22 października przeprowadzono wybory do zgromadzeń ludowych, zbojkotowane przez Polaków. Zgromadzenia Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy wystąpiły do Rady Najwyższej ZSRR o włączenie tych obszarów w skład odpowiednich republik. Następnie dekretem Najwyższej Białoruskiej SRR w Mińsku włączono do republiki białoruskiej województwa białostockie i nowogródzkie, zaś dekretem Prezydium Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR dokonano włączenia Galicji Wschodniej i Wołynia. Jednocześnie przystąpiono do wprowadzenia radzieckiego aparatu administracyjnego. 29 listopada wszystkim mieszkańcom terenów wcielonych nadano obywatelstwo radzieckie. Nieco później wprowadzono radziecką administracje na terenie Wileńszczyzny początkowo odstąpionej przez ZSRR Litwie. W 1941 r. tereny polskie znajdujące się pod okupacją radziecką znalazły się w rękach Niemiec i zostały włączone do GG (dystrykt Galicja), w części do Rzeczy (białostockie), reszta weszła w skład tzw. komisariatów Rzeszy (Ukraina i Wschód).

Administracja pod okupacją niemiecką.
Już 1 września 1939 r. włączono do Rzeszy Wolne Miasto Gdańsk. Następnie dekretem A. Hitlera wcielono do Rzeszy: Pomorze, część województwa łódzkiego z Łodzią, Górny Śląsk, Zagłębie Dąbrowskie, zachodnie powiaty województwa krakowskiego, warszawskiego, oraz Suwalszczyznę. Ponadto w 1941 włączono okręg białostocki. Z części terytorium wcielonego do Rzeszy utworzono dwa nowe okręgi: Gdańsk – Prusy Zachodnie oraz Kraj Warty, które dzieliły się na rejencje, te zaś na powiaty miejskie i wiejskie.
Centralnym urzędem Rzeszy dla ziem wcielonych był minister spraw wewnętrznych, ale uprawnienia prawodawcze posiadali także inni ministrowie oraz organy centralne Rzeszy. W praktyce jednak ich kompetencje zostały ograniczone na rzecz namiestników i nadprezydentów. Namiestnik Rzeszy powołany przez kanclerza był jednocześnie szefem NSDAP, komisarzem do spraw obrony i pełnomocnikiem komisarza do spraw umacniania niemczyzny na terenach które mu podlegały. Namiestnik personalnie podlegał ministrowi spraw wewnętrznych, rzeczowo zaś poszczególnym ministrom. Kierował cała administracją ogólną, wymiaru sprawiedliwości, finansów, robót publicznych i propagandy. Względem administracji niezespolonej posiadał uprawnienia instrukcyjno – nadzorcze.
Administracją rejencji kierował prezes rejencji, administracją powiatu miejskiego burmistrz, wiejskiego – starosta. Wszyscy łączyli w swym ręku także funkcje szefów NSDAP.
Szczególną pozycje posiadały organy policji oraz SS (w późniejszym okresie oba te organy zostały połączone). Na ziemiach polskich władza policyjna należała do wyższych dowódców SS i policji formalnie podporządkowanych namiestnikom i nadprezydentom.

Generalne Gubernatorstwo.
Zostało utworzone dekretem z dnia 12 października 1939 r. GG zostało podporządkowane zwierzchniej władzy Rzeszy lecz nie stanowiło jej części. Między Rzeszą a GG istniała granica celna, policyjna, walutowa i dewizowa. GG miło własną walutę i Bank Emisyjny. W mocy utrzymano przepisy prawa polskiego o ile nie zostały zmienione. Na terenie GG działały niższe sądy polskie obok sądów niemieckich i pod ścisłym nadzorem. Stolicą był Kraków, językiem urzędowym niemiecki, choć dopuszczano polski i ukraiński. W skład GG wchodziły dystrykty: krakowski, radomski, lubelski, warszawski, po 1941 ponadto galicyjski. Dystrykty dzieliły się na powiaty miejskie i wiejskie. Na czele GG stał mianowany przez Hitlera i bezpośrednio mu podległy generalny gubernator, który był jednocześnie szefem NSDAP i komisarzem rzeszy do spraw obrony. Przy generalnym gubernatorze działali pełnomocnicy ministerstw i centralnych urzędów Rzeszy, w Berlinie natomiast rezydował przedstawiciel generalnego gubernatora. Organem wykonawczym i doradczym generalnego gubernatora był Urząd Generalnego Gubernatora, od 1940 nazywany rządem, kierowany przez sekretarza stanu.
Administracją dystryktów kierowali gubernatorzy, podlegający generalnemu gubernatorowi. Na czele powiatów stali starostowie powiatowi i miejscy. Spośród polskich organów utrzymano jedynie organy wykonawcze: w miastach burmistrzów, w gminach wiejskich wójtów. Powoływani byli przez gubernatorów zwykle z pośród Polaków, lecz podlegali ścisłemu niemieckiemu nadzorowi. Nadzorowi podlegała ponadto utrzymana również administracja pocztowa i kolejowa.
Bez zmian pozostawiono przed wojenny system zdrowia.
Podobnie jak na pozostałych ziemiach polskich rozbudowane zostały struktury policji i SS. Kierował nimi wyższy dowódca SS i policji, któremu podlegali dowódcy policji bezpieczeństwa, porządkowej, a także dowódcy SS i policji w poszczególnych dystryktach. Utrzymano działalność policji polskiej i ukraińskiej.

Polskie państwo podziemne
W ramach państwa podziemnego oddzielono pion cywilno – polityczny od pionu wojskowego. Tworzenie pionu wojskowego rozpoczęto jeszcze w trakcie trwania kampanii wrześniowej. Powstała wówczas organizacja wojskowa Służba Zwycięstwu Polski, została przemianowana na Związek Walki Zbrojnej a ten w lutym 1942 r. w Armie Krajową. Organem dowodzenia AK była Komenda Główna. Strukturę terenową dostosowano do dawnego podziału terytorialnego. Kraj podzielono na obszary, te dzieliły się na okręgi (powstałe w miejsce województw), okręgi na obwody (zamiast powiatów), na szczeblu gmin zaś zorganizowano placówki.
W ramach pionu cywilnego działali: delegat rządu do spraw kraju, delegaci okręgowi i powiatowi. Na mocy dekretu prezydenta w 1944 delegat rządu do spraw kraju uzyskał rangę ministra, pełniącego na terenie kraju funkcję wicepremiera. Aparatem pomocniczym delegata rządu była Delegatura Rządu podzielona na resortowe departamenty. Delegatura zajmowała się organizowaniem administracji zastępczej tworząc swe komórki terenowe w województwach, powiatach i gminach. Miały one przejąć władzę z chwilą wyzwolenia. Delegaci pełnili funkcje organów administracji ogólnej I instancji.
Aktywną działalność prowadziły departament spraw wewnętrznych, kierujący aparatem terenowym, departament oświaty i kultury, organizujący tajne nauczanie, departament sprawiedliwości, który powołał do życia sądy karne, oraz departament informacji. Powołano również policje w postaci Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa.
Dla przewagi wobec Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) Delegat Rządu powołał Krajową Radę Ministrów, mającą pełnić wszystkie funkcje Rady Ministrów do czasu powrotu rządu do kraju.
Od powstania w 1942 r. Polskiej Partii Robotniczej zaczął kształtować się drugi obóz polityczny podziemia ludowo-demokratyczny, odrzucający konstytucje kwietniową jako podstawę porządku prawnego. 1 stycznia 1944 powołano do życia Krajową Radę Narodową (KRN), działania której oparto na systemie terenowych rad narodowych: wojewódzkich, powiatowych i gminnych.
CZĘŚĆ V ADMINISTRACJA W POLSCE W LATCH 1994 – 1990

Wyzwolenie ziem polskich przez Armie Czerwoną skutecznie uniemożliwiło przejęcie władzy przez organy obozu londyńskiego. Władza znalazła się w rękach obozu ludowo-demokratycznego który przystąpił do zmiany typu państwa i administracji oraz tworzenia jej struktur na szczebli centralnym i w terenie. Manifest Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) z 22 lipca 1944 r. formułował zasadę przejęcia władzy przez lud pracujący (zasada ludowładztwa), uznawał Krajową Radę Narodową za jedyne legalne źródło władzy i najwyższy organ w państwie sprawujący swe kompetencje poprzez PKWN oraz wojewódzkie, powiatowe, miejskie i gminne rady narodowe (zasada jedności władzy państwowej). Wszystkie organy działać miały w oparciu o konstytucje marcową z 1921 r. aż do czasu zwołania Sejmu, który uchwalić miał nową konstytucję.

Administracja centralna w latach 1944 – 1947
PKWN objął w imieniu KRN władzę na wyzwolonym terenie. Na jego czele stał E. Osóbka-Morawski oraz dwóch wiceprzewodniczących. Poszczególne działy administracji nazwano resortami, którymi zarządzali kierownicy resortów. Sprawy należące przed wojna do ministra spraw wewnętrznych rozdzielono miedzy dwa resorty: Bezpieczeństwa Publicznego oraz Administracji Publicznej. W sumie utworzono 14 resortów. Po utworzeniu 31 grudnia 1944 . Rządu Tymczasowego dotychczasową nazwę resort zastąpiono terminem ministerstwo. Struktura administracji centralnej nie ulegała większym zmianą także po przekształceniu się Rządu Tymczasowego w Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (28 czerwca 1945)

Administracja centralna w latach 1947 – 1952
Uchwalenie Małej Konstytucji z 1947 r. zamykało pierwszy okres kształtowania się nowej władzy. Do organów państwowych działających w zakresie władzy państwowej zgodnie z jej treścią zaliczano; Prezydenta, Radę Państwa oraz Rząd. Inaczej niż w konstytucji marcowej określono pozycje Prezesa Rady Ministrów, który nie tylko miał przewodniczyć obradą Rady Ministrów, lecz także stanąć na jej czele. W rzeczywistości (wbrew zapisom nowej konstytucji) podstawową rolę w państwie odgrywał organ pozakonstytucyjny – Prezydium Rządu, w skład którego wchodzili prezes i wiceprezesi rady ministrów, podsekretarz stanu oraz fakultatywnie inni członkowie rządu. Do zadań prezydium należało kierowanie pracami rządu we wszystkich dziedzinach oraz zastępowanie go w sprawach ważnych. Organ ten obradował regularnie pod przewodnictwem prezydenta RP, łączącego w swych rękach także funkcje przewodniczącego rady Państwa oraz I sekretarza PZPR.
W trakcie kadencji sejmu ustawodawczego następował stały wzrost liczby ministerstw. Istotnych zmian w administracji centralnej dokonano ustawą z dnia 10 lutego 1949 r. o zmianie organizacji naczelnych władz gospodarki narodowej. Nowe zasady miały służyć realizacji planu 6 letniego. W miejsce Ministerstwa Przemysłu i Handlu utworzono: Ministerstwo górnictwa i energetyki, Przemysłu Ciężkiego, Przemysłu Lekkiego, Przemysłu Rolnego i Spożywczego, Handlu wewnętrznego i Handlu Zagranicznego. Jednocześnie przy Radzie Ministrów utworzono organ pomocniczy i doradczy w sprawach gospodarczych, Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów. W miejsce istniejącego Centralnego Urzędu Planowania powstała Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego. Wbrew nazwie komisja była organem jednoosobowym, jej przewodniczący (H. Milc) był faktycznym zwierzchnikiem wszystkich ministrów resortów gospodarczych.

Administracja centralna po 1952 r.
Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) z 1952 odrzuciła tradycyjny trójpodział władzy, wprowadzając nowy system organizacji aparatu państwowego. Organy państwowe podzielone zostały na organy: władzy państwowej, administracji państwowej oraz sądowe. Konstytucja wprowadziła pojęcie naczelnych organów administracji, zajmujących nadrzędną pozycje wobec innych organów centralnych i jednostek organizacyjnych.
Rada Ministrów jako naczelny organ wykonawczy i zarządzający administracji państwowej posiadała funkcje kierowniczo-koordynacyjne w stosunku do pozostałych organów naczelnych administracji oraz określała kierunek działania całego aparatu administracyjnego. W jej skład wchodzili Prezes RM, wiceprezesi RM, ministrowie, oraz przewodniczący określonych w ustawach komisji i komitetów. Przejściowo wchodził do niej także Prezes NIK.
Prezes Rady Ministrów jako organ naczelny sprawował kierowniczą funkcje w stosunku do pozostałych organów administracji. W latach 1947-1970 funkcje Prezesa RM nieprzerwanie pełnił J. Cyrankiewicz.
Prezydium Rządu odgrywało nadal istotną role, mimo że nie wspominała o nim również konstytucja 1952. W skład prezydium wchodzili Prezes Rady Ministrów, wiceprezesi, a także inne powołane przez Radę Ministrów osoby. W 1976 r. w wyniku nowelizacji konstytucji Prezydium Rady Ministrów uzyskało rangę konstytucyjną naczelnego organu administracji. Prezydium formalnie istniało do 1992 r.
Od połowy lat osiemdziesiątych status naczelnego organu administracji wchodzącego w skład Rady Ministrów uzyskał także minister – Szef Urzędu Rady Ministrów. Początkowo pełnił funkcje głównie usługowe względem innych naczelnych organów. Organ ten działał do 1996 r.
Ministrowie stanowili resortowe naczelne organy administracji, kierując jej określonymi działami. Powoływał i odwoływał ich sejm, a w przerwie miedzy jego kadencjami Rada Państwa na wniosek prezesa Rady ministrów. Ministrom podlegały ministerstwa. Z zasadą jednoosobowego kierownictwa ministerstwem połączono częściowo zasadę kolegialności w pracy ministerstw. W 1950 r. wprowadzono kolegia ministerstw jako organy opiniodawczo – doradcze w stosunku do ministra.
Obok ministrów na podstawie wyraźnego postanowienia ustawy charakter naczelnych organów administracji mogły mieć także różne komisje i komitety, będące organami kolegialnymi przy Radzie Ministrów. Ich przewodniczący wchodzili w skład Rady Ministrów. W 1956 r. w miejsce zlikwidowanej Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego utworzono Komisje Planowania przy Radzie Ministrów. Przejściowo działały Komitet do spraw bezpieczeństwa publicznego, Komitet Dobrej Wytwórczości, Pracy i Płacy, Nauki i Techniki. W latach osiemdziesiątych większość komitetów przestała istnieć z wyjątkiem Komisji Planowania przy Radzie Ministrów, która działała do 1988r.
Administracje centralną tworzyły także urzędy centralne, nie będące naczelnymi organami. Podlegały prezesowi RM lub poszczególnym ministrom a ich kierownicy nie wchodzili w skład Rady Ministrów.
Niezależnie od ustawowego zakresu działania poszczególnych organów administracji podlegała ona w całości kierownictwu PZPR, podejmującemu często decyzje zastrzeżone dla rządu lub ministrów. Wydziały istniejące w Komitecie Centralnym PZPR dublowały poszczególne resorty rządowe. Komitety partyjne kontrolowały dobór kadr i obsadę stanowisk co prowadziło w konsekwencji co bezpośredniej zależności organów administracji od organów partyjnych.

Administracja terenowa w latach 1944 – 1950
Dekretem PKWN z 1944 r. restytuowano instytucje samorządu terytorialnego, teraz powiązanego z radami narodowymi, którym przyznano zadania organów uchwałodawczych. Nowością było ponadto wprowadzenie samorządu terytorialnego na szczeblu wojewódzkim. Rozwiązania wprowadzone w 1944 doprowadziły w okresie 1944-1950 do dualizmu władzy i administracji, przejawiającego się w istnieniu obok siebie pionu administracji rządowej oraz pionu administracji samorządowej i rad narodowych.
Terenowymi organami administracji rządowej zgodnie z dekretem PKWN wojewodowie i starostowie. Służbowo i organizacyjnie podlegali ministrowi administracji publicznej, rzeczowo poszczególnym ministrom. Wojewodów mianował PKWN, a następnie Rada Ministrów na wniosek ministra administracji, zaopiniowany przez wojewódzką radę narodową. Starostów mianował minister administracji publicznej na wniosek wojewody zaopiniowany przez powiatową radę narodową. Zmianie uległ zakres kompetencji wojewodów i starostów, z zakresu działania administracji ogólnej wyłączono Milicję Obywatelską, która podlegała resortowi bezpieczeństwa publicznego, a także sprawy kontroli publikacji i wydawnictw. Wojewodów i starostów powiązano z radami narodowymi, które poza przedstawieniem opinii w sprawie powołania, mogły również wnioskować o odwołanie wojewody lub starosty. Ponadto podlegali oni radą w sprawach należących do zakresu samorządu terytorialnego. Społeczną kontrolę nad organami administracji rządowej powierzono prezydium odpowiednich rad narodowych.
Struktura administracji niezespolonej ulegała rozbudowaniu. Szczególną pozycje zajmowały tu wojewódzkie i powiatowe organy Bezpieczeństwa Publicznego i MO.
Członkowie rad narodowych do 1954 r. nie pochodzili z wyborów, prawo ich powoływania przysługiwało określonym organizacją politycznym i społecznym, rady niższego szczebla mogły delegować swoich przedstawicieli do rad szczebla wyższego.
Organami wykonawczymi samorządu terytorialnego poszczególnych szczebli były wydział wojewódzki (kierowany przez wojewodę lub jego zastępcę, wydział powiatowy (kierowany przez starostę), zarząd miejski (kierowany przez prezydenta, lub burmistrza), zarząd gminy (pod przewodnictwem wójta). Ich członków z wyjątkiem wójta i starosty wybierały rady narodowe. Oprócz organów kolegialnych istniały ponadto organy jednoosobowe: prezydent, burmistrz, wójt. Nadzór nad organami wykonawczymi powierzono organom administracji rządowej, organom wykonawczym wyższego stopnia oraz radą narodowym. Nadzór wobec wydziałów wojewódzkich oraz zarządów miejskich w Warszawie i Łodzi sprawował minister administracji pub.
Funkcje organów uchwałodawczych powierzono radą narodowym. Zadania rad narodowych wykraczały poza tradycyjną rolę samorządu terytorialnego, rady były bowiem jednocześnie organami planowania działalności publicznej i kontroli administracji rządowej. Bardzo rozległy nadzór nad działalnością rad sprawowały rady wyższego stopnia, wszystkie zaś podlegały KRN. Większość uchwał wymagała zatwierdzenia przez prezydium rady wyższego szczebla.
Od 1945 r. stopniowo wprowadzano zasady organizacji administracji terytorialnej również na ziemiach zachodnich i północnych. Proces ten trwał do 1950 r. Tereny te wyłączono z zakresu działania ministra administracji publicznej i przekazano utworzonemu w 1945 r. Ministerstwu Ziem Odzyskanych. Kierował im W. Gomułka. Organami administracji zespolonej na tych terenach byli wyposażeni w szerokie kompetencje okręgowi i obwodowi pełnomocnicy rządu. Podporządkowano im także organy administracji niezespolonej. W 1945 r. dawny podział zastąpiono podziałem na województwa i powiaty.
Wobec zmian granicy na Wschodzie w 1945 r. doszło do powstania województwa rzeszowskiego, skorygowano granice województwa białostockiego, utworzono województwo gdańskie oraz zniesiono autonomie województwa śląskiego. Definitywnego podziału terytorialnego dokonano 1946 r. tworząc województwa olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie.

Administracja terenowa w latach 1950 – 1972/75
W latach 1948-1950 w krajach bloku radzieckiego dochodziło do likwidacji tradycyjnych organów administracji a w ich miejsce tworzono jednolity system administracji w oparciu o tzw. zasadę centralizmu demokratycznego. W Polsce zasadnicza reforma oznaczająca całkowite odejście od tradycji polskich przeprowadzona została ustawą z dnia 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej. Ustawa zniosła dotychczasowy dualizm administracji terenowej, zlikwidowany został samorząd terytorialny, zniesiono istniejące organy administracji rządowej ogólnej, likwidując stanowiska wojewodów, wicewojewodów, starostów i wójtów oraz wydziały wojewódzkie i powiatowe urzędów wojewódzkich i starostw. Zniesiono także niektóre organy administracji niezespolonej.
Terenowymi jednolitymi organami władzy państwowej stały się rady w gminach, miastach, dzielnicach większych miast, powiatach i województwach. Na szczycie hierarchicznie zbudowanego systemu rad działała Rada Państwa posiadająca od 1952 r. charakter emanacji sejmu. Rady działały zgodnie z zasadą podwójnego podporządkowania; poziomego (organy wykonawcze podlegały organom uchwałodawczym) oraz pionowego (organy niższego stopnia podlegały organom wyższego stopnia.

System centralizmu demokratycznego

Zadania rad określono bardzo szeroko: między innymi kierowanie działalnością gospodarczą, społeczną, kulturalną, ochroną porządku publicznego, uchwalanie terenowych budżetów i planów gospodarczych. Rady obradowały w sesjach zwyczajnych, w terminach wynikających z ustaw, oraz nadzwyczajnych zwoływanych decyzją samej rady. Organami wykonawczymi rad były kolegialne, wybierane przez rady prezydia, sprawujące na podległym terenie wszystkie funkcje wykonawcze władzy państwowej, wykonujące uchwały rad oraz polecenia władzy zwierzchniej. Pracami prezydium kierował przewodniczący, prezydia zaś dzieliły się na wydziały.
W 1954 r. w miejsce dotychczasowych gmin i gromad wprowadzono nowe gromady, w których miały działać gromadzkie rady narodowe. Ich działania miały obejmować zwłaszcza aktywizowanie produkcji rolnej. Słabe gospodarczo gromady nie spełniały swojej roi to też w kolejnych latach istniała tendencja do ograniczania ich liczby.
Jednocześnie została uchwalona ustawa o osiedlach i radach narodowych. Osiedla liczące co najmniej 1000 mieszkańców i cechujące się zwartą zabudową mogły być wydzielone z obszaru gromady, jako osiedla robotnicze ,uzdrowiskowe lub rybackie. Po 1945 r. osiedla stanowiły nowy typ jednostek podziału terytorialnego.
Korekta systemu rad narodowych dokonana została ustawą z dnia 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych. Formalnie ustawa zwiększyła kompetencje rad narodowych wprowadzając domniemanie kompetencji na ich rzecz. Charakter terenowych organów administracji państwowej o dużym stopniu samodzielności uzyskały wydziały, podporządkowane prezydium. Ich kierownicy mogli samodzielnie podejmować decyzje bieżące w indywidualnych sprawach.
W grudniu 1954 r. odbyły się pierwsze wybory do rad narodowych. Zgodnie z ordynacją prawo do zgłaszania kandydatów posiadały organizacje polityczne, zawodowe, spółdzielcze .

Administracja terenowa po reformie lat 1972-1975
Reforma administracji publicznej przebiegała w trzech etapach. Punktem wyjścia dla pierwszego etapu reformy była ustawa z dnia 29 listopada 1972 r. o utworzeniu gmin i zmianie ustawy o radach narodowych. W drugim etapie w 1973 r. dokonano odpowiednich zmian w wyższych jednostkach podziału terytorialnego. Etap trzeci reformy stanowiło wprowadzenie w 1975 r. zasadniczego dwustopniowego podziału terytorialnego.
W rezultacie zmian charakter zasadniczej jednostki podziału terytorialnego uzyskały gminy. W 1972 r. dotychczasowe gromady zostały przekształcone w gminy, zlikwidowano osiedla nadając im statut miasta lub włączając je do odpowiednich gmin. Rady narodowe pozostały terenowymi organami władzy państwowej, zyskując jednocześnie charakter podstawowej organizacji samorządu społecznego. Ustawa z 1972 r. powołała nowe jednoosobowe terenowe organy władzy państwowej – naczelników gmin. Naczelnicy działali za pomocą aparatu zorganizowanego w formie urzędów gmin. Prezydium gminnej rady narodowej było kolegialnym organem wewnętrznym rady gminy organizującym jej pracę i reprezentującym ją na zewnątrz. Gminom przekazano wiele kompetencji należących dotychczas do powiatów, co uczyniło je ogniwem pośrednim między województwem.
W drugim etapie (1973) charakter terenowych organów administracji państwowej uzyskali wojewodowie, naczelnicy lub prezydenci miast, a przejściowo również naczelnicy powiatów. Podporządkowano im aparat wykonawczy w postaci urzędów wojewódzkich, powiatowych, miejskich. Wojewodów, prezydentów miast, naczelników powiatów lub miast stanowiących powiat powoływał prezes Rady Ministrów, po zaopiniowaniu przez odpowiednią radę narodową, pozostałe organy powoływał wojewoda także po uzyskaniu opinii właściwej rady narodowej.
Prezydia rad narodowych wyższego stopnia analogicznie do prezydiów rad gminnych stanowiły organy wewnętrzne swoich rad. Prezydia straciły charakter organów administracji państwowej wobec powołania osobnych terenowych organów administracji zespolonej. Zgodnie z ustaleniami Konferencji Krajowej PZPR z 1973 r. funkcje przewodniczących rad powierzono I sekretarzom odpowiednich ogniw partyjnych (komitetów wojewódzkich, powiatowych, gminnych).
Trzeci etap reformy stanowiło wprowadzenie dwustopniowego podziału administracyjnego. Dokonano niezbędnej nowelizacji konstytucji oraz utworzono urząd Ministra Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska. Nowy podział obejmował jednostki stopnia podstawowego (gminy, miasta, dzielnice większych miast) oraz jednostki stopnia wojewódzkiego (województwa, miasto stołeczne Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław). Likwidacji uległy powiaty. W miejsce dotychczasowych 17 województw utworzono 49 województw.

Zmiany w administracji terenowej po 1989 r.
Wybrany w czerwcowych wyborach w 1989 r. sejm uchwalił w dniu 8 marca 1990 r. ustawę o samorządzie terytorialnym, w dniu 22 marca o terenowych organach rządowej administracji ogólnej oraz o pracownikach samorządowych. Wraz z ustawą wprowadzającą tzw. kompetencyjną oraz ustawą o ustroju samorządu miasta stołecznego Warszawy, stworzyły one podstawy prawne nowego systemu administracji terenowej. Został on oparty na dualizmie wykonywania administracji publicznej w terenie, podzielonej miedzy administrację rządową i samorząd terytorialny, przywrócony na szczeblu gminy. Gmina działając po przez swoje organy (rada gminy i zarząd pod przewodnictwem wójta, burmistrza prezydenta) wykonywać zaczęła zadania własne i zlecone. Jednocześnie w 1990 r. nastąpiła komunalizacja mienia. Administracja rządowa w województwie (wojewodowie) uzupełniona została w terenie przez stworzenie tzw rejonów na czele z kierownikami urzędów rejonowych. Utrzymano zasadniczy dwustopniowy podział terytorialny, rejony stanowiły tylko jednostkę pomocniczą.
W dniu 1 stycznia 1999 r. weszły w życie ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym i wojewódzkim, oraz ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa.

Kontrola Administracji w Polsce po II wojnie światowej.
Kontrola parlamentarna. Zgodnie z przepisami małej konstytucji z 1947 r. kontrola sejmu nad rządem sprawowana była w sesjach plenarnych (przy okazji rozpatrywania ustaw budżetowych, wniosków o absolutorium dla rządu, narodowych planów gospodarczych oraz rządowych sprawozdań z ich wykonania, a ponadto po przez komisje stałe i nadzwyczajne oraz interpelacje poselskie. Rola tych ostatnich zmalała po tym jak upoważniono Marszałka Sejmu w możliwość ich selekcji.
Konstytucja PRL z 1952 r. także powierzała kontrole rządu i innych organów państwowych sejmowi. Sejm wykonywał ją bezpośrednio w stosunku do Rady Państwa oraz rządu, lub pośrednio przez Radę Państwa w stosunku do Rad narodowych. Rzeczywista kontrola Sejmu PRL w okresie podejmowania najważniejszych decyzji w ramach aparatu państwowego nie była duża.
W 1982 r. przywrócono instytucje odpowiedzialności konstytucyjnej osób sprawujących najwyższe funkcje w aparacie władzy państwowej. Do odpowiedzialności konstytucyjnej przed Trybunałem Stanu sejm mógł pociągnąć członków Rady Państwa, rządu, prezesa NIK, NBP, Prokuratora Generalnego oraz kierowników urzędów centralnych.
Kontrola prokuratorska. Podstawowym ogniwem państwowej kontroli przestrzegania prawa tak przez osoby fizyczne jak i organy państwowe stała się prokuratura. Prokuratura wyodrębniona została w osobny organ państwowy, podporządkowany formalnie głowie państwa (prezydentowi, później Radzie Państwa) a nie ministrowi sprawiedliwości, faktycznie zaś PZPR, a do 1954 r. także służbie bezpieczeństwa. Uprawnienia w ramach kontroli prokuratorskiej (od 1967 r. nazywanej oficjalnie nadzorem ogólnym) obejmowały możliwość badania legalności działania organów administracji, przedsiębiorstw państwowych, instytucji, organizacji a także w ramach nadzoru ogólnego kontroli podlegały także uchwały rad narodowych (z wyjątkiem Rady Państwa). Tzw. nadzór ogólny nie obejmował prawa do podejmowania wiążących decyzji, w razie stwierdzenia naruszenia prawa prokurator mógł jedynie żądać od właściwego organu podjęcia odpowiednich działań, a w przypadku decyzji administracyjnych mógł również wnieść sprzeciw. Wobec decyzji wydawanych przez ministrów Prokuratorowi Generalnemu przysługiwało tzw. wystąpienie.
Kontrola państwowa Najwyższa Izba Kontroli (NIK). Powstanie NIK przewidywała Mała Konstytucja z 1947 r. Do czasu wejścia w życie powołującej ją ustawy (9 marca 1949 r.) działało Biuro Kontroli przy Radzie Państwa, stanowiące kontynuacje Biura Kontroli Prezydium KRN. NIK została upoważniona do badania działalności władz, instytucji i przedsiębiorstw państwowych pod względem finansowym, gospodarczym, zgodności z wytycznymi polityki państwowej, a także pod względem organizacyjno – technicznym. NIK podporządkowano Radzie Państwa, Prezesa NIK powoływał sejm, wiceprezesów Rada Państwa.
Konstytucja PRL z 1952 r. nie przewidywała NIK. Po jej likwidacji utworzono urząd Ministra Kontroli Państwowej. Podporządkowany rządowi kontrolował realizacje narodowych planów gospodarczych, wykonywanie uchwał rządowych, oraz czuwał nad przestrzeganiem dyscypliny państwowej, gospodarczej i finansowej.
W ramach krótkotrwałej odwilży politycznej w 1956 r. przywrócono NIK. Po raz kolejny NIK uległa istotnej zmianie po nowelizacji konstytucji i uchwaleniu nowej ustawy w 1976 r. Prezes NIK powoływany przez Sejm na wniosek Rady Ministrów uzyskał status naczelnego organu administracji państwowej i wchodził w skład rządu. Podporządkowany został prezesowi Rady Ministrów. Pod presją protestów i wydarzeń w 1980 r. NIK odzyskał niezależność od administracji centralnej, nowela konstytucji oraz ustawa 1980 r. podporządkowała NIK bezpośrednio sejmowi. Zmiany przeprowadzone w 1980 r. oznaczały powrót NIK do tradycyjnej formy i zasad działania. W roku 1995 weszła w życie nowa ustawa o Najwyższej Izbie Kontroli, a konstytucja z 1997 r. określiła NIK jako naczelny organ kontroli państwowej.
Rzecznik Praw Obywatelskich. W latach osiemdziesiątych doszło w Polsce do istotnych przekształceń systemu kontroli , przejawiających się między innymi w utworzeniu nowych instytucji w tym w 1987 r. Rzecznika Praw Obywatelskich. Rzecznik Praw Obywatelskich powoływany przez sejm na 5 lat (obecnie za zgodą senatu) postawiony został na straży praw i wolności człowieka i obywatela, określonych w konstytucji oraz innych aktach normatywnych. Upoważniono go m.in. o żądania wszczęcia właściwego postępowania w sprawach cywilnych, przygotowawczego w sprawach karnych, administracyjnego, wzięcia udziału w już toczącym się postępowaniu, wnoszenia rewizji nadzwyczajnych, wystąpienia o Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o stwierdzenie zgodności aktu ustawodawczego z konstytucją.
Kontrola sądowa. Ogólne sądownictwo administracyjne reaktywowano dopiero w 1980 r. kiedy to utworzono NSA. W latach 1947-1974 działało także dwuinstancyjne sądownictwo ubezpieczeń społecznych.
Trybunał Konstytucyjny. W 1986 r. został powołany do życia Trybunał Konstytucyjny, wprowadzony do Konstytucji PRL jeszcze w 1982 r. Początkowo ograniczone kompetencje dawały mu prawo badana zgodności ustaw i dekretów z konstytucją oraz innych aktów normatywnych z konstytucją lub aktami ustawodawczymi. Orzeczenie TK uznające ustawę za niezgodą z konstytucją wymagało akceptacji sejmu (sejm mógł je odrzucić). Orzeczenie dotyczące innych niż ustawa aktów wiązało organ, który akt wydał. W razie nie usunięcia niezgodności w ciągu 3 miesięcy, akt tracił moc.
Kontrola społeczna. Kontrola społeczna w państwie socjalistycznym stanowić miała formę realizacji podstawowej zasady ludowładztwa. Sprawowana była przez rady narodowe. Jej zakres rzeczowy i podmiotowy określono bardzo szeroko, oprócz legalności i celowości obejmowała zgodność działania administracyjnego aparatu terenowego i gospodarczego z kierunkiem polityki państwa.
Rady narodowe sprawowały kontrole na sesjach plenarnych lub poprzez komisje kontroli. W latach 1979 – 1983 jako organy kontrolne rad narodowych, koordynujące kontrolę społeczną w terenie, istniały tzw. komitety kontroli społecznej.
Kontrolę społeczną zleconą przez państwo wykonywały także organizacje społeczne: rady zakładowe związków zawodowych, działający w imieniu związków zawodowych inspektorzy pracy.
W formie niezorganizowanej kontrola społeczna funkcjonowała w postaci instytucji skarg i wniosków, składanych przez osoby fizyczne i prawne.
Kontrola wewnętrzna międzyresortowa. Kontrole międzyresortową sprawowały różne inspekcje specjalne. Przeprowadzały kontrolę określonego rodzaju działalności niezależnie od tego kto ją podejmował. Miedzy innymi od 1954 r. działała Państwowa Inspekcja Sanitarna, w roku 1958 powołano Państwową Inspekcje Handlową, a następnie jej okręgowe inspektoraty, zaś w 1981 Państwową Inspekcję Pracy.
Kontrola resortowa. Mogła być sprawowana przez jednostkę nadrzędną organizacyjnie lub funkcjonalnie nad jednostką kontrolowaną. Jej szczególną formę stanowiła kontrola instancyjna, będąca instytucją postępowania administracyjnego. Z dniem 1 stycznia 1961 r. wszedł w życie nowy kodeks postępowania administracyjnego

CZĘŚĆ VI SĄDOWNICTWO ADMINISTRACYJNE

Można wyróżnić dwa podstawowe typy sądownictwa administracyjnego.
Typ angielski – w którym prawo do orzekania spornych spraw uzyskały sądy powszechne, rozwiązanie to w teorii prawa uzyskało osobną nazwę państwa wymiaru sprawiedliwości.
Typ francuski (kontynentalny) – kompetencje do orzekania przekazano odrębnym organom, oddzielonym od struktur sądownictwa powszechnego.

Właściwość sądów administracyjnych
Kompetencje sądownictwa administracyjnego określone mogą być poprzez klauzule generalną lub enumeratywną albo przy wykorzystaniu obu wymienionych sposobów (metoda mieszana). Klauzula enumeratywna polega na szczegółowym wskazaniu przez przepisy prawa spraw, w których sąd może wyrokować. Klauzula enumeratywna łączy się z systemem rewizji, kiedy to po przeprowadzeniu własnego postępowania dowodowego sąd administracyjny miał prawo wydania nowej, zgodnej z prawem decyzji. Zaletą stosowania klauzuli enumeratywnej jest całkowita jasność, jak daleko sięga kontrola administracji, z drugiej jednak strony stwarza możliwość ochrony prawnej w mniejszej kategorii spraw niż szersza od niej klauzula generalna.
Klauzula generalna przyznaje sądowi właściwość do rozpatrywania skarg na wszystkie decyzje, wydane przez organy administracji z naruszeniem prawa. Z klauzulą generalną łączy się z reguły wyłącznie kasacyjne uprawnienie sądu. Mógł on zatem jedynie utrzymać bądź uchylić zaskarżoną decyzje. Klauzula generalna jest z natury rzeczy nie ostra, pojawiają się wątpliwości co do organy właściwego, stad też istnieje konieczność powoływania sądów kompetencyjnych.

Kontrola swobodnego uznania
Zastosowanie klauzuli generalnej z reguły włącza spod kontroli sądu administracyjnego decyzje wydane w zakresie uznania administracyjnego. Prawo administracyjne zostawia niekiedy organom administracyjnym pewien margines swobody działania, określając tylko warunki ogólne wydania decyzji. Organ decyzje może ale nie musi wydać. Kieruje się w takim przypadku względami polityki, celowości i słuszności a nie legalności, gdyż na mocy prawa jest upoważniony do swobodnego działania. Wyklucza to zatem kontrolę z punktu widzenia legalności. W przypadku klauzuli enumeratywnej problem ten nie występuje, to bowiem ustawodawca w ustawie przewiduje czy sąd ma prawo kontrolować decyzje w określonej kategorii spraw czy też nie.

Sądownictwo administracyjne we Francji i Księstwie Warszawskim
1. Francja
I instancja – rady prefekturalne, działające na szczeblu departamentów.
II instancja – Rada Stanu tworzona u boku I konsula, posiadała funkcje organu opiniodawczego w stosunku do projektów aktów ustawodawczych, organu administracyjnego w zakresie interpretacji (wykładni) rozporządzeń wykonawczych, oraz sądu administracyjnego. Składała się z 6 sekcji przy czym tylko sekcja 5 i 6 tworzyły sąd administracyjny. Na czele Rady stał minister sprawiedliwości, zaś jej członkowie byli nieusuwalni.
Właściwość:
- spory majątkowe między obywatelem a państwem (z wyjątkiem sporów o prawo własności).
- skargi na nadużywanie władzy przez administracje
Radzie Stanu powierzone zostało także sądownictwo kompetencyjne, czyli rozstrzyganie sporów o to, który organ – sąd zwyczajny czy administracyjny – był właściwy do załatwienia dane sprawy.
2. Księstwo Warszawskie
I instancja – rady prefekturalne
II instancja – Rada Stanu, rozpoznawała odwołania od decyzji rad prefekturalnych, w pewnej kategorii spraw występowała jako organ pierwszej instancji (umowy zawierane przez ministrów na potrzeby kraju).
Właściwość:
- spory majątkowe wyliczone enumeratywnie
Tryb postępowania przed sądami administracyjnymi został poddany regulacji prawnej jedynie w instancji odwoławczej. Strony obowiązywał przymus adwokacki. Termin do wniesienia odwołania wynosił 3 miesiące od chwili doręczenia decyzji stronie. Orzeczeń Rady nie nazywano wyrokami lecz decyzjami, a rozprawa nie była jawna.
Model francuski (dwuinstancyjny): I instancja – klauzula enumeratywna, II instancja klauzula generalna.

Sądownictwo administracyjne w Królestwie Polskim.
I instancja (1818-1817) rady prefekturalne
(1817-1837) komisje wojewódzkie
(1837-1867) rządy gubernialne
II instancja
(1816-1822) Delegacja Administracyjna, która zastępowała w tym zakresie Radę Stanu Królestwa Polskiego
(1822-1841) Rada Stanu
(1842-1861) Ogólne Zgromadzenie Warszawskich Departamentów Rządzącego Senatu
(1861-1867) Rada Stanu
(1867-1919) I Departament Senatu Rządzącego w Petersburgu
Właściwość: spory majątkowe

Quasi sądowa kontrola administracji w Rosji.
Specyfika ustroju XIX wiecznej Rosji spowodowała, że nie doszło tam do wyodrębnienia się sądownictwa administracyjnego w ścisłym tego słowa znaczeniu. Przyjęte w Rosji reguły od 1867 r. obowiązywały również na ziemiach Królestwa Polskiego. W Rosji sądownictwo administracyjne nie było wydzielone z ogólnego pionu administracji. Skargi na decyzje administracyjne rozpatrywały w specjalnym trybie postępowania (wewnątrz administracji) organy kolegialne powstałe w poszczególnych działach administracji. W roku 1890 r. jako instancja odwoławcza utworzone zostały urzędy gubernialne. Instancje pierwszą stanowi sąd odpowiedniej instancji (niższej bądź wyższej w zależności od rangi zaskarżonego urzędnika). Instancje najwyższą stanowił w tym systemie I Departament Rządzącego Senatu w Petersburgu. Uchwały zapadały kwalifikowaną większością głosów, a w sprawach trudniejszych na forum Zgromadzenia Ogólnego. Istniała również możliwość złożenia skargi lub prośby do samego cesarza.

Sądownictwo administracyjne w Prusach
Cechą charakterystyczną sądownictwa administracyjnego w Prusach było powiązanie niższych instancji z samorządem terytorialnym.
I instancja 1872 – wydziały powiatowe, będące jednocześnie organem wykonawczym samorządu powiatowego.
II instancja 1883 – wydziały obwodowe, mimo że na czele wydziału stał prezes rejencji to jego obradom przewodniczył sędzia zawodowy.
III instancja 1875 – Wyższy Trybunał Administracyjny z siedzibą w Berlinie. Jako jedyny organ w strukturze pruskiego sądownictwa nie był powiązany z administracją, oddzielony był także od pionu sądownictwa zwyczajnego. Trybunał stanowił organ fachowy, połowa sędziów posiadać musiał kwalifikacje sędziowskie, połowa zaś kwalifikacje potrzebne do zajmowania wyższych stanowisk w administracji. Na czele Trybunału stał prezydent, sam trybunał dzielił się na senaty na czele których stali prezydenci senatów.
Właściwość metoda mieszana (klauzula enumeratywna uzupełniona klauzulą generalna w sprawach policyjnych i skarbowych). Wszystkie pruskie sądy administracyjne orzekały merytorycznie a nie tylko kasacyjnie.

Sądownictwo administracyjne w Austrii.

I instancja – Trybunał Administracyjny (1875), z siedzibą w Wiedniu, zasięgiem swojego działania obejmował teren całej Austrii bez Węgier. W skład Trybunału wchodzili: pierwszy i drugi prezydent, prezydenci senatów, oraz sędziowie mianowani dożywotnio przez Cesarza. Trybunał orzekał kolegialnie w senatach złożonych z przewodniczącego oraz 4 lub 6 sędziów, a w sprawach w których zmienił stanowisko zawarte we wcześniejszych orzeczeniach – w pełnym składzie. Wśród sędziów Trybunału wiedeńskiego znajdowali się również Polacy – w sumie 11 na 107 sędziów. Wysoką pozycje wśród sędziów zajmował Adam Budwiński, od 1909 r. prezydentem jednego z senatów był Jan Sawicki, późniejszy pierwszy prezes polskiego Najwyższego Trybunału Administracyjnego w Warszawie.
Właściwość : klauzula generalna. Celem austriackiego sądownictwa była ochrona praw podmiotowych publicznych. Skargę można było wnieść dopiero po wyczerpaniu toku instancji administracyjnych. Trybunał Administracyjny posiadał wyłącznie uprawnienia kasacyjne. Austriacki model sądownictwa administracyjnego miał decydujący wpływ na kształt organów sądowej kontroli administracji w II Rzeczypospolitej.

Trybunał Państwa
Stanowił drugi obok Trybunału Administracyjnego sąd prawa publicznego. Jako sąd administracyjny Trybunał Państwa orzekał w sprawach roszczeń o charakterze publicznoprawnym poszczególnych krajów do państwa jako całości i odwrotnie, krajów między sobą, roszczenia gmin, korporacji i obywateli do państwa oraz w sprawach skarg obywateli przeciwko naruszeniom konstytucyjnie zagwarantowanych praw politycznych.

Sądownictwo administracyjne w II Rzeczypospolitej
Utworzenie Najwyższego Trybunału Administracyjnego (NTA). NTA powołany został na mocy ustawy z 3 sierpnia 1922 r. o Najwyższym Trybunale Administracyjnym. Wzorowany był na rozwiązaniach austriackich zawartych w ustawie o wiedeńskim Trybunale Administracyjnym. Właściwość NTA, jako jedynego ogólnopolskiego organu sądowej kontroli administracji, o składzie wyłącznie fachowym i uprawnieniach kasacyjnych, określała klauzula generalna.
Budowę sądów niższego szczebla ze względów finansowych i braku odpowiedniej kadry odłożono na później. Aby nie powiększać kosztów tworzenia zupełnie nowej struktury w przyszłości pozostawiono obecną strukturę organizacyjną sądownictwa administracyjnego na ziemiach byłego zaboru pruskiego. Planowana budowa niższych instancji nie nastąpiła, to też w II RP funkcjonowały równolegle dwa typy sądownictwa administracyjnego: oparty na jednoinstancyjnym modelu austriackim na ziemiach byłych zaborów austriackiego i rosyjskiego, oraz na trójinstancyjnym modelu pruskim na dawnych ziemiach tego zaboru. Organizacyjnie połączone były na szczeblu Najwyższego Trybunału Administracyjnego.
NTA: składał się z pierwszego prezesa, prezesów izb oraz sędziów. Mianował ich prezydent na wniosek prezesa Rady Ministrów. Ustawa o NTA nakazywała by wszyscy członkowie Trybunału posiadali wykształcenie prawnicze a połowa ponadto kwalifikacje sędziowskie. Sędzią NTA mogła zostać osoba o 10-letnim stażu na stanowisku sędziego, prokuratora, lub na stanowisku referendarskim w administracji państwowej, albo piętnastoletnim stażem w adwokaturze. NTA dzielił się na izby według kryterium rzeczowego rozpatrywanych spraw. U boku NTA działał sekretariat prawniczy i kancelaria.
Właściwość: NTA określała klauzula generalna. Zgodnie z nią kontroli NTA podlegała legalność aktów administracyjnych wydawanych przez organy administracji rządowej i samorządowej. Ustawa o NTA wyłączała spod właściwości Trybunału enumeratywnie wyliczone kategorie spraw. I tak np. wyłączone z pod kontroli zostały decyzje wydane na podstawie swobodnego uznania. NTA miał jednak prawo badać czy organ administracji w ogóle mógł w konkretnym przypadku decyzje opartą na swobodnym uznaniu oraz nie przekroczył granic swoich uprawnień.
- uprawnienia kasacyjne, Trybunał nie prowadził odrębnego postępowania dowodowego, lecz orzekał na podstawie stanu faktycznego.
- klauzula generalna
- wyroki ostateczne
- skarga wnoszona po wyczerpaniu toku instancji, termin do jej wniesienia wynosił 2 miesiące od doręczenia stronie zaskarżonej decyzji.
- kontrola legalności o charakterze następczym, mogła nastąpić dopiero po wydaniu decyzji administracyjnej. Uniemożliwiało to skorzystanie ze skargi w razie bezczynności administracji.
Skarga do NTA musiała odpowiadać wymogą formalnym, po nowelizacji ustawy o NTA z 1926 r. istniał również przymus adwokacki, skarga musiała być podpisana przez adwokata, chyba że wnoszący skargę posiadał wykształcenie prawnicze. NTA rozpatrywał skargi na rozprawie lub posiedzeniu niejawnym. Orzeczenie zapadały w tzw. składach zwykłych lub pełnym składzie (na Zgromadzeniu Ogólnym). Uchwały Zgromadzenia Ogólnego od 1932 r. wpisywano za wzorem Sądu Najwyższego do księgi zasad prawnych.

Sądownictwo administracyjne na ziemiach byłego zaboru pruskiego
I instancja – wydziały powiatowe
II instancja – wojewódzkie sądy administracyjne (w Toruniu, Poznaniu i Katowicach)
III instancja – Najwyższy Trybunał Administracyjny w Warszawie jako instancja III rewizyjna


Inwalidzki sąd administracyjny ISA
Na podstawie ustawy z dnia 26 marca 1935 r. na okres przejściowy u boku NTA utworzony został Inwalidzki Sąd Administracyjny, organizacyjnie z nim powiązany. Miał on odciążyć Trybunał przejmując orzecznictwo w sprawach skarg na decyzje o zaopatrzeniu emerytalnym i rentowym inwalidów wojennych i wojskowych. Inwalidzki Sąd Administracyjny składał się z przewodniczącego i sędziów oddelegowanych przez pierwszego prezesa NTA, oraz ławników. Postępowanie przed ISA toczyło się według przepisów obowiązujących przed NTA. Nie obowiązywał jednak przymus adwokacji, zaś sam sąd posiadał uprawnienia rewizyjne.

Sądy ubezpieczeń społecznych
Rozwój prawa ubezpieczeń społecznych spowodował konieczność zoorganizowania odrębnych sądów ubezpieczeń społecznych. Ustawa wprowadzająca system sądów ubezpieczeń został podjęta tuż przed wybuchem II wojny światowej 28 lipca 1939 r. Dwuinstancyjny system tworzyć miały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych oraz Trybunał Ubezpieczeń Społecznych.

Trybunał Kompetencyjny
Dla rozstrzygania sporów o właściwość (sporów kompetencyjnych) między organami administracji a sądami administracyjnymi lub innymi sądami utworzony został w 1925 r. Trybunał Kompetencyjny z siedzibą w Warszawie. Część członków Trybunału Kompetencyjnego stanowili sędziowie NTA, część – Sądu Najwyższego, część zaś wywodziła się z grona znawców prawa (wskazywanych przez wydziały prawa uniwersytetów państwowych). TK rozpatrywał zarówno pozytywne jak i negatywne spory o właściwość.

Sądownictwo w Polsce po II wojnie światowej.
Po II wojnie światowej nie reaktywowano w Polsce ogólnego sądownictwa administracyjnego. Realizacja koncepcji przywrócenia sądowej kontroli administracji była możliwa dopiero w 1980 r. Utworzenie w 1980 r. Naczelnego Sądu Administracyjnego połączono z nowelizacją kodeksu administracyjnego. Początkowo NSA nie uzyskał niezależnej pozycji i poddany został nadzorowi jurysdykcyjnemu Sądu Najwyższego, zaś zakres jego właściwości określiła klauzula enumeratywna. Istotne zmiany nastąpiły dopiero po zmianie ustroju państwa w 1990r., gdy kompetencje sądu zaczęła określać klauzula generalna. W roku 1995 weszła w życie nowa ustawa o NSA, w której połączono rozproszone w różnych aktach przepisy, ograniczono także zakres nadzoru SA nad NSA do rozpatrywania rewizji nadzwyczajnych.

Organizacja NSA
Siedzibą NSA jest Warszawa, dla ułatwienia dostępu do sądu istnieją ponadto ośrodki zamiejscowe sądu w poszczególnych województwach. Działalnością NSA kieruje jego prezes, na czele ośrodków zamiejscowych stoją prezesi ośrodków zamiejscowych. Kandydaci na sędziów NSA musieli odpowiadać ogólnym wymaganiom stawianym osobą ubiegającym się o funkcje sędziowskie, ponadto musieli mieć ukończony 35 rok życia, pozostawać co najmniej 10 lat na stanowisku sędziego, prokuratora, arbitra, notariusza, radcy prawnego, albo wykonywać zawód adwokata lub pozostawać na stanowisku w administracji państwowej, z którym związana była praktyka prawnicza. Wymóg 10 letniej praktyki zawodowej nie dotyczył profesorów i docentów nauk prawniczych.

Właściwość NSA, zasady działania.
W pierwszym dziesięcioleciu działania NSA jego właściwość określano enumeratywnie. Kontroli sądowej podlegały tylko decyzje administracyjne z zakresu spraw wyliczonych w ustawie. Zakres kompetencji NSA istotnie rozszerzono dopiero w 1990 r. W odniesieniu do decyzji administracyjnych przyjęto klauzule generalną. Kontroli zaczęły podlegać także postanowienia, jednak w zakresie enumeratywnie określonym, kontroli poddano także uchwały organów gminy oraz rozstrzygnięcia nadzorcze.
Znowelizowany w 1980 r. KPA przywracał prawo wniesienia skargi do NSA stronie postępowania administracyjnego, organizacji społecznej, która brała w nim udział oraz prokuratorowi, a z chwilą powołania Rzecznika Praw Obywatelskich , także i jemu. Po wprowadzeniu w 1990 r. możliwości zaskarżania uchwał reaktywowanego samorządu, prawo do wniesienia skargi uzyskał każdy, czyj interes prawny bądź uprawnienie zostało naruszone uchwałą organu gminy. Obecnie obowiązujące przepisy przyznają prawo do skargi każdemu, kto ma w tym interes prawny oraz prokuratorowi i Rzecznikowi Praw Obywatelskich, a także organizacji społecznej w określonym w ustawie zakresie. Nowa ustawa przewiduje możliwość bezpośredniego wniesienia skargi do sądu (w przeszłości skargę wnosiło się za pośrednictwem organu który wydał zaskarżoną decyzje w ostatniej instancji). Podstawowym terminem do wniesienia skargi był termin 30 dniowy od chwili ogłoszenia bądź doręczenia decyzji, prokurator mógł jednak wnieść skargę w terminie 6 miesięcznym. Zasady te obowiązują również dzisiaj.
Naczelny Sąd Administracyjny został wyposażony w uprawnienia kasacyjne, ponadto NSA nie jest związany granicami skargi, a ocena prawna wyrażona przez NSA w orzeczeniu jest wiążąca dla organów administracji. Nadzór nad NSA w zakresie orzekania powierzono Sądowi Najwyższemu. Nadzór ten następował w formie rewizji nadzwyczajnych. Do wniesienia rewizji nadzwyczajnych od orzeczeń NSA uprawnieni byli pierwszy prezes Sądu Najwyższego, Prokurator Generalny PRL, Rzecznik Praw Obywatelskich, w sytuacji gdy wyrok rażąco naruszał prawo lub interes PRL. Nowa konstytucja z 1997 r. zawierała w sobie zapowiedz wprowadzenia w terminie 5 lat niższych sądów administracyjnych.

Sądy ubezpieczeń społecznych.
Mimo braku aż do 1980 r. ogólnego sądownictwa administracyjnego, niektóre decyzje administracyjne rozpatrywane były przez specjalne sądy administracyjne. W latach 1947-1974 działało sądownictwo ubezpieczeń społecznych. W pierwszej instancji orzekały okręgowe sądy ubezpieczeń społecznych, instancje drugą stanowił Trybunał Ubezpieczeń Społecznych w Warszawie. Od 1962 r. sądy ubezpieczeń poddano nadzorowi Sądu Najwyższego, w którym utworzono Izbę Pracy i Ubezpieczeń Społecznych. Przy Trybunale Ubezpieczeń Społecznych działał rzecznik interesu publicznego pełniący podobną funkcję do funkcji prokuratora przed sądami zwyczajnymi. W okresie 1974-1985 sprawy z zakresu ubezpieczeń rozpatrywały okręgowe sądy pracy i ubezpieczeń społecznych. W 1985 r. sprawy te przekazano sądom powszechnym.

Rozstrzyganie sporów kompetencyjnych.
Zasady rozstrzygania sporów kompetencyjnych zdecydowano się uregulować dopiero wraz z nowelą KPA w 1980 r. (Wcześniej sądy same rozstrzygały tego typu spory, będąc sędzią we własnej sprawie). Rozstrzygnięcie sporów powierzono Kolegium Kompetencyjnemu przy Sądzie Najwyższym. W jego skład wchodziło trzech sędziów Sądu Najwyższego, oraz przedstawiciele ministra sprawiedliwości oraz ministra właściwego z uwagi na przedmiot sprawy. Członkowie kolegium wyznaczani byli każdorazowo po wniesieniu sprawy przez pierwszego prezesa Sądu Najwyższego oraz wymienionych ministrów. Kolegium rozpoznawało zarówno pozytywne jak i negatywne spory o właściwość, a jego rozstrzygnięcia nie podlegały zaskarżeniu.