RENESANS (z franc. Renaissance- odrodzenie)- prąd w kulturze europejskiej obejmujący wszystkie dziedziny życia (tzw. formacja kulturowa), narodził się we Włoszech około połowy XIV wieku i trwał w większości krajów europejskich do końca XVI wieku. Sam termin powstał dopiero w XIX wieku, ale jego korzenie sięgają XIV wieku. Ówcześni intelektualiści włoscy (Petrarka), tęsknili za potęgą i doskonałością Rzymu. Jako spadkobiercy tradycji rzymskiej starali się naśladować twórczość literacką Rzymian (imitacja). Odrodzenie łaciny klasycznej odbywało się pod patronatem Cycerona (cyceronianizm) oraz poetów rzymskich. Piętnastowieczni humaniści (humanizm- prąd umysłowy i kulturalny okresu Odrodzenia przeciwstawiający teocentrycznej kulturze średniowiecznej zainteresowanie człowiekiem, akcentujący możliwości ludzkiego rozumu) pisali o odnowie literatury starożytnej i o innym spojrzeniu na człowieka. Przeciwstawiali się scholastyce, zamiast niej wybierali twórczość literacką, która miała opisywać otaczający ich świat. Humaniści twierdzili, iż twórczość ta ma także funkcje parenetyczne, czyli kształtowała postawy i ukazywała wzory zachowań osób należących do różnych stanów i w różnym wieku (tzw. zwierciadła). Odrodziły się studia nad klasyczną retoryką, jednocześnie powstawała twórczość w językach wernakularnych (narodowych). Emancypacja tych języków trwała przez cały XVI wiek, w końcu zyskały one równą pozycję z twórczością grecką i łacińską. Od połowy XV wieku rozwijały się w Italii studia grecystyczne, dzięki czemu można było jeszcze bliżej poznać tę warstwę cywilizacji śródziemnomorskiej. Szczególne uznanie miała twórczość Platona, co zaowocowało powstaniem Akademii Florenckiej, gdzie zajmowano się filozofią neoplatońską. Dużym zainteresowaniem cieszył się również neostoicyzm w XV- XVI wieku (pojęcie cnoty u Kochanowskiego). Nawiązywano też do epikureizmu. Powracano także do filozofii Arystotelesa. Po wystąpieniu Lutra w 1517 r. dyskusje filozoficzne objęły również zagadnienia religijne. Biblię przełożono na języki wernakularne. Przedstawiciele reformacji wysunęli chęć odnowy chrześcijaństwa, te spory wyznaniowe zmuszały do szukania kompromisów- takie propozycje wysunęli Erazm z Rotterdamu i Andrzej Frycz Modrzewski. Bujnie rozwijała się literatura, architektura i sztuka. Włoscy książęta, papieży (Aleksander VI, Juliusz II) i władze miejskie chcieli otaczać się artystami, którzy mogliby pokazać ich pozycję za pomocą literatury i sztuki. W Polsce zachowanie włoskich magnatów naśladowali Jagiellonowie, Jan Zamoyski, Mikołaj Radziwiłł. Najważniejszym zagadnieniem renesansowej teorii literatury była imitacja, polegająca na nawiązywaniu do wzorów starożytnych, zachowaniu umiaru i proporcji (decorum- stosowność). Punktem odniesienia były dzieła starożytnej Grecji i Rzymu. Odrodziła się tragedia i komedia (Jan Kochanowski, William Szekspir), popularne były łacińskie ody, elegie, idylle oraz ich odpowiedniki w językach ojczystych. Obok Eneidy najważniejszymi dziełami kształtującymi epikę europejską były dzieła Lodovico Ariosta (Orlando szalony) i Torquato Tassa. Pojawiły się też gatunki nowe lub kontynuujące tradycje średniowieczne: moralitet, misterium, w liryce: sonet (Petrarka), serenada, madrygał, w epice: dialog (Erazm z Rotterdamu), mowa, list, traktat, biografia, roczniki, kroniki. Wyodrębniły się z nich nowe gatunki prozatorskie: esej (Michel Eyquem de Montaigne), proza nowelistyczna (Giovanni Boccaccio), powieść i romans rycerski (Miquel Cervantes de la Serda), parenetyczne wizerunki (Niccoló Machiavelli Książę, Mikołaj Rej).
RENESANS W LITERATURZE POLSKIEJ
Wyróżnia się cztery okresy w historii literatury renesansowej na ziemiach Polski i Litwy:
· Faza wstępna (od lat 30. do 90. XV w),
· Wczesny Renesans (lata 90. XV w do 1543r.),
· Dojrzały renesans (1543- 1584),
· Późny Renesans (1548 do lat 20. XVII w.).
Początkowo tylko nieliczni uczeni wykładający i studiujący na Akademii Krakowskiej orientowali się w nowych prądach w kulturze europejskiej. Zetknęli się z nimi albo podczas podróży do Włoch, albo przez kontakty z włoskimi pisarzami, którzy osiedlali się na Węgrzech w XV w. Mówcy uniwersyteccy (Jan z Ludziska) dążyli do zainteresowania słuchaczy odrodzoną łaciną klasyczną i pismami Cycerona. Nowoczesne wykształcenie humanistyczne było doceniane przez możnowładców, którzy zatrudniali uczonych w swoich dworkach. Szczególną wagę przywiązywano do epistolografii. Pod koniec XV wieku i na początku XVI wieku krakowscy humaniści opublikowali kilka podręczników pisania listów. Wielkie znaczenie dla polskiego Renesansu miała działalność Kallimacha, który pod koniec XV wieku wraz z Konradem Celtisem i kilku profesorami Akademii Krakowskiej założyli pierwsze stowarzyszenie literackie w Polsce: Sodalitas Litteraria Vistulana (Wiślańskie Towarzystwo Literackie). Kraków stał się ważnym ośrodkiem humanizmu. Na początku XVI wieku poeci związani z uniwersytetem lub dworem królewskim pisali utwory naśladujące poezję rzymską (Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki). Maciej z Miechowa uprawiał historyczną prozę łacińską. Łacina dominowała w piśmiennictwie do lat 40. XVI wieku. Pisarze łacińscy (urodzeni pomiędzy 1503 i 1516), którzy zdobyli europejską sławę, to: Klemens Janicjusz, Stanisław Orzechowski i Andrzej Frycz Modrzewski. Polemiki wyznaniowe i polityczne dwóch ostatnich stały się bodźcem do rozwoju prozy polskojęzycznej. Wielkie znaczenie wówczas miały drukarnie, powstające na terenach Rzeczpospolitej. Polemiczną i parenetyczną funkcję pełniły utwory Mikołaja Reja. Polszczyzną posługiwali się zarówno zwolennicy reformacji (Rej), jak i katolicy (Orzechowski). Uznanie zdobyły gatunki, w których można było przekazywać swoje oglądy: mowa, kazanie, postylla, dialog, list. Niebagatelną rolę miały również tłumaczenia Biblii: Jana Leopolity, brzeskiej, nieświeskiej, a pod koniec XVI wieku księdza Jakuba Wujka. Już w latach 40. i 50. sprawnie posługiwali się polszczyzną w tworzeniu wierszy Stanisław Kleryka, Andrzej Trzecieski Młodszy oraz autorzy dramatów (Sąd Parysa 1542), lecz dopiero twórczość Kochanowskiego dorównała rzymskim pierwowzorom. Kochanowski skodyfikował w polskiej poezji wiele gatunków, które później naśladowano: fraszkę, pieśń, tren, psalm, poemat heroikomiczny (poemat, w którym temat błahy, komiczny jest przedstawiony na sposób eposu bohaterskiego), epitalamium. Rówieśnik Kochanowskiego, Łukasz Górnicki, zajmował się adaptowaniem dzieł włoskich i łacińskich, głównie prozatorskich. Wzrosło również zapotrzebowanie na literaturę historyczną. Od lat 50. do połowy 80. ukazywały się kroniki Marcina Bielskiego, Marcina Kromera i Macieja Stryjkowskiego oraz herbarz (księga zawierająca zbiór i opis herbów i rodowodów szlachty) Bartosza Paprockiego. U schyłku Renesansu polszczyzna miała równorzędne znaczenie wobec łaciny, niektórzy autorzy tworzyli w obydwu języka (Mikołaj Sęp- Sarzyński, Szymon Szymonowic, który wprowadził sielankę). Poeci dojrzałego i schyłkowego Renesansu stworzyli polską tragedię humanistyczną (Kochanowski, Jan Zawicki, Szymonowic). Równoległe z nimi tworzyli autorzy dramatów popularnych (tzw. Albetrusy), funkcjonował też moralitet i misterium. Kazania sejmowe Piotra Skargi były skierowane do ludzi o dużym obyciu literackim, natomiast Żywoty świętych, bestseller czasów staropolskich, były lekturą masową. Koniec Renesansu zwiastowało pojawienie się nowych tendencji w prozie i poezji. Literatura renesansowa płynnie przeszła w literaturę następnego okresu, a oddziaływanie jej estetyki było widoczne jeszcze przez dziesiątki lat („długie trwanie” Renesansu).