Sarmatyzm w Polsce

Sarmatyzm jest to styl życia i okres w dziejach kultury polskiej w XVII i XVIII wieku. Łączył w sobie tradycje Zachodu, Wschodu oraz rodzime.
Istniał mit o pochodzeniu Sarmatów. Staropolscy Sarmaci twierdzili, że wywodzą się z prehistorycznego ludu Sarmatów, którzy zamieszkali ziemie między dolną Wołgą a Donem w IV-II w p. n.e. O ich istnieniu informuje nas archeologia oraz starożytne źródła pisane Ptolomeusza i Pomponiusza Meli. Francuski kronikarz Flodoard w średniowieczu określił Słowian mianem Sarmatów.
Sarmaci wierzyli w szczególną rolę Polski. Miała ona być oazą „złotej wolności” i „przedmurem chrześcijaństwa” atakowanym przez innowierców. Nierozłączną częścią sarmatyzmu były idee demokratyczne: praworządność, samorządność i wybieralność urzędników.
Katolicyzm był główną religią. Wychwalano dobroć Boga jego opatrzność i miłosierdzie. Celem Sarmatów było niebo. Wierzono, że pokuta ocali ich przed wieczną karą i potępieniem. Licznie uczestniczono w mszach, pielgrzymkach, odpustach. Maryję, świętych i Mękę Pańską otoczono szczególnym kultem. Wraz ze wzrostem katolicyzmu tolerancja dla innowierców i cudzoziemców malała. Przyczynił się do tego „Potop” szwecki oraz zagrożenia ze strony Turcji.
Wojny w XVII wieku były przyczyna narastania postaw ksenofobicznych. Niechęć do obcokrajowców rosła wraz z zmniejszeniem się kontaktów z nimi. Zmalała liczba podróży do Europy. Kontakty z imigrantami przez długi czas utrzymywały charakter walki Maciej Kazimierz Sarbiewicz opisał świat cudzoziemców z punktu widzenia Sarmaty. Wynikało z niego, że Francuzi są natarczywi, Włosi – chytrzy, Niemcy – chciwi i gruboskórni, Hiszpanie – obrażalscy.
W sarmatyzmie istniały pewne wzorce i ideały człowieka (Sarmaty), obywatela i króla. Powstał zbiór cech, które powinien posiadać każdy Sarmata. Należały do nich: umiłowanie wolności, prawość, szczerość, odwaga, gościnność, dobroduszność, wymowność, indywidualność, niezależność. Król powinien nie myśleć o własnych korzyściach tylko o dobru kraju. Powinien stosować się do woli sejmu. Miał przede wszystkim chronić i przestrzegać swobód i wolności szlacheckich, odznaczać się łagodnością sprawiedliwością i szczodrością. Dla wrogów powinien być nieugięty, zdecydowany. Powinien być opoką dla kraju. Według Sarmatów idealnymi władcami byli: Bolesław Chrobry, Kazimierz Sprawiedliwy, Kazimierz Wielki i Jan III Sobieski. Wzorowym obywatelem był Janusz Radziwiłł, który występował kilkakrotnie w obronie przywilejów szlacheckich.
Strój Sarmaty wyróżniał się w Europie. Jego korzenie pochodziły ze Wschodu. Sarmata sporo czasy i pieniędzy poświęcał na modę. Mężczyzna ubierał się na co dzień w żupan. Sięgał on kostek, był rozpięty z dołu. Rękawy były długie i wąskie. Żupany „na wyjścia” szyte były z drogich i ekskluzywnych materiałów (atłas, jedwab) i miały żywe kolory (czerwień, róż, niebieski). Na żupan wkładano kontusz z rozciętymi rękawami, sięgającymi poniżej kolan. Noszono także pas wysadzany kamieniami, a czasem nawet złotem. Oprócz kontusza używano tzw. delli (długiej sukni). Delię zastępowała czasem tzw. ferezja (suknia udekorowana ozdobnymi guzikami, taśmami). Na zimę zakładali naturalne futra z rysia lub niedźwiedzia. Kobiety ubierały się równie wystawnie. Wzorowały się jednak na modzie z Zachodu. Ich strój składał się z: stanika, spódnicy rozszerzającej się u dołu oraz nakrycia głowy. Płeć żeńska swojej urodzie poświęcała mnóstwo czasu, dużo więcej niż higienie osobistej.
Sarmaci uwielbiali biesiadować, co wzbudzało ironiczny podziw cudzoziemców. Uczty trwały po kilka godzin. Każdy z gości miał swojego parobka, który mu usługiwał. Zaproszonym czas umilali muzykanci i śpiewacy. Jedzenie było bardzo tłuste, ostre, a porcje były bardzo obfite. Podawano przeważnie mięso, ryby, kasze, pierogi, łazanki z makiem, tarty groch. Następnie serwowano desery i sery. Po posiłku rozpoczynało się picie trunków i toasty. Taka uczta przynosiła wiele strat w naczyniach i szkle, które często rozbijali pijani goście.
Sarmaci umiłowali sobie konie. Wywodziło się to z wielowiekowych tradycji kawalerskich. Oprócz hodowli rodowych arabów w słynnej stadninie w Janowie Podlaskim kultywowane były zwyczaje jazdy konnej i powożenia zaprzęgami.
Innym dość drogim przedsięwzięciem były pogrzeby. Przygotowywania do niego trwały czasem nawet kilka miesięcy. Religijne uroczystości poprzedzał zwykle pochód, na czele którego jechał ktoś w zbroi zmarłego, odgrywająca jego rolę. Pochód kończył się w kościele, do którego osoba, udająca zmarłego, wjeżdżała konno, przedstawiając w ten sposób triumf śmierci nad ziemską potęgą i rycerskim męstwem. Ceremonia pogrzebowa trwała do czterech dni i kończyła się stypą, czyli zwykłą zabawą biesiadną, hulanką.
W XVII i XVIII wieku w architekturze nastąpił rozkwit. Budowano wiele pałaców i kościołów charakteryzujących się przepychem. Wnętrza ozdabiano bogatą dekoracją stiukową i freskami. W kościołach wznoszono dla zasłużonych osób nagrobki leżące lub półpostaciowe. Budowano także mnóstwo drewnianych dworków. Przy wejściu znajdował się ganek. Centralnym pomieszczeniem była sień, gdzie przyjmowano gości. Dwór posiadał często alkierze. Ściany pokoi były ozdobione portretami przodków, pamiątkami rodzinnymi, łupami wojennymi.
W sarmatyzmie nastąpiło upowszechnienie sztuki pisarskiej. Rozwinęła się wtedy epika – religijna, historyczna i fantastyczna, a także powieść i sielanka Autorzy szczerze wyrażali uczucia, a treść nabierała kwiecistej formy. Rozpowszechniło się pisanie pamiętników i wspomnień. W Polce w tym okresie tworzyli m.in. Wacław Potocki, Jan Chryzostom Pasek, Wespazjan Kochowski.
Od początku XVII wieku następował powolny upadek szkolnictwa. Ludzie nie mieli pieniędzy na naukę. Edukacja w szkołach parafialnych była niedostępna dla dużej części społeczeństwa. W szkołach jezuickich duży nacisk kładziono na religię, a nie na naukę. Nawet akademie w Krakowie i Wilnie kładły nacisk przede wszystkim na teologię. Społeczeństwo zamiast na nauce koncentrowało się na pracy zarobkowej. Przez brak edukacji wzrosła wiara w zabobony. Często odbywały się procesy o czary. Do języka polskiego wprowadzono wiele obcojęzycznych słów i zwrotów, zwłaszcza łacińskich i włoskich.
Malarstwo traktowano jako sztukę użytkową i edukacyjną. Najczęściej malowano portrety. Cechował je silny realizm, barwność, ekspresja i bogata symbolika. Postacie z reguły przedstawione były na spokojnym, ciemnym tle. Inny charakter miał portret trumienny, związany ściśle z sarmacką ceremonią pogrzebową, spotykany tylko w Rzeczypospolitej. Umieszczano go zwykle w „nogach” trumny. Stąd się wziął jego dziwny kształt . zadaniem malarzy było przedstawienie zmarłego tak, by wyglądał „jak żywy” i sprawiał wrażenie, że patrzy na żałobników.
Działania sejmu nie były odbierane zbyt przychylnie. Każda nowa propozycja zmian na sejmie czy sejmiku traktowana była nieufnie i odbierana była jako zamach na przywileje szlacheckie. Królował konserwatyzm. Tradycjonalizm i obrona staropolskiego obyczaju. Przekonanie o doskonałości ustroju republiki sarmackiej, spowodowało ugruntowanie świadomości, że niczego już zmieniać nie trzeba.
Sarmatyzm poprzez połączenie ideologii politycznej z barokową kulturą oraz wpływami kultury orientalnej stworzył swoisty styl życia, mentalność, obyczajowość i mody. Nie trudno wątpić, że sarmatyzm to jeden z najoryginalniejszych przejawów polskiej kultury w dziejach naszego narodu. Dla współczesnego Polaka Sarmata może być przykładem szacunku ze względu na sposób pojmowania wolności jednostki i narodu oraz celebracji rodzinnych tradycji. Obecnie, w dobie przeplatania i stapiania się mód, kultur, sposób bycia i życia różnych narodowości, niezmiernie ważny jest szacunek Polaków do tradycji rodzinnych i narodowych oraz pielęgnowania tych wartości i przekazywanie ich następnym pokoleniom.




BIBLIOGRAFIA:
- Pamiętniki Chryzostoma Paska
- "Wiedza i życie" 5/1996 Łukasz Kądziela
- "Główne idee polskiego sarmatyzmu" - Roman Mazurkiewicz
- Kultura szlachecka w Polsce - Janusz Tazbir
- Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII wieku - W. Czapliński, J. Długosz