Samobójstwa wśród dzieci i młodzieży

Suicydologia to dział psychiatrii zajmujący się samobójstwami oraz próbami samobójczymi.

Głównymi zagadnieniami w suicydologii są:
- zapobieganie samobójstwom;
- leczenie pacjentów po próbach samobójczych;
- badania czynników wpływających na popełnianie samobójstw (środowiskowych i biologicznych).

Akt samobójczy świadczy o rezygnacji jednostki z życia. Jest to najtragiczniejszy przejaw dezintegracji społecznej i osobowościowej, który świadczy o tym, iż nie istnieją już mechanizmy integracyjne spajające jednostkę z szerszymi strukturami społecznymi i z samą sobą.

Klasyk socjologicznej analizy zachowań samobójczych Emile Durkheim dowodził, że samobójstwa nie są efektem indywidualnych (psychologicznych) skłonności, ale zjawiskiem determinowanym w największym stopniu cechami grup społecznych, z których samobójcy się wywodzą i typem społeczeństwa, w którym żyją.

Prowadzone są badania dotyczące wpływu, jaki na samobójstwa wywiera ciśnienie powietrza, plamy na słońcu, wahania sezonowe i gospodarcze oraz takie czynniki biologiczne jak: dziedziczenie, ciąża itp. Analizowane są również się związki z gruźlicą, trądem, alkoholizmem, psychozą czy cukrzycą. Znane są publikację na temat samobójstw w szkole, w wojsku oraz w zakładach karnych. Zestawienia statystyczne klasyfikują stopę samobójstw na 100 000 mieszkańców w zależności od wieku, płci, religii, rasy, regionu. Badania kulturowo – historyczne przedstawiają różne postawy wobec samobójstwa w różnych epokach, krajach oraz zmiany rodzaju i częstotliwości samobójstw w odniesieniu do zmieniających się epok i filozofii kultury.

METODY BADAŃ NAD SAMOBÓJSTWEM

W badaniach nad zjawiskiem samobójstwa stosowane są dwie metody.
Pierwsza polega na statystyczno – socjologicznej analizie zasięgu struktury, trendów rozwojowych oraz innych uchwytnych i istotnych cechach zjawiska, mogących się przyczynić do wyjaśnienia jego charakteru oraz społecznych uwarunkowań.

Druga z nich stanowi metodę ukierunkowaną na uchwycenie indywidualnych przyczyn zamachów samobójczych, polegająca na badaniach osobowości niedoszłych samobójców i ustaleniu środowiskowych determinant zachowania autodestrukcyjnego. Analizuje się przede wszystkim materiały pisane, listy pożegnalne, dzienniki, pamiętniki, przeprowadza się wywiady z rodziną samobójcy, osobami bliskimi, współpracownikami. Analizie poddane zostają również zdania poprzedzające samobójstwo, okoliczności, sposób popełnienia zamachu. W badaniach samobójstw niezakończonych śmiercią uwaga koncentruje się na osobie dokonującej zamachu, czyli na cechach jej osobowości. Szuka się także uwarunkowań zachowań autodestrukcyjnych w warstwie socjologicznej oraz medycznej. Próby samobójcze mają zazwyczaj wymiary bardziej rozległe. Mianowicie często jest to samobójstwo stymulowane, ale może też być przypadkowym niepowodzeniem poważnego zamiaru.

Stengel wyróżnił cztery stopnie zagrożenia dla życia:
- zachowania samobójcze bezwzględnie niebezpieczne
- względnie niebezpieczne
- względnie nieszkodliwe
- zupełnie nieszkodliwe.

Do tego dochodzą trzy stopnie zamiarów samobójczych:
- zamiary poważne
- zamiary średnio poważne
- zamiary łagodne.

Według danych WHO stopa samobójstw dokonanych wzrasta w prawie wszystkich europejskich krajach. Codziennie na świecie pozbawia się życia około 1500 osób, a około 20 000 usiłuje tego dokonać. Oznacza to, że 1/14 prób samobójczych kończy się śmiercią. Najczęściej osobami decydującymi się na tak drastyczny krok, jakim jest samobójstwo to osoby starsze – powyżej 60 roku życia, młodzi i dorośli w przedziale 20 – 40 lat.

OGÓLNA STATYSTYKA SAMOBÓJSTW

Liczba zamachów samobójczych zakończonych zgonem

W roku 2006 odnotowano 5.125 próby samobójcze z czego 4.090 (3.444) zakończyło się zgonem. Do zamachów najczęściej dochodzi w domu 2.119 (1.564). Następnymi w kolejności są piwnice i strychy 638 (541) (cyfry w nawiasach oznaczają mężczyzn). Sposoby popełnienia samobójstwa w roku 2006:
- otrucie gazem 31 (27)
- zażycie trucizny 26 (20)
- zażycie środków nasennych 187 (86)
- uszkodzenie układu krwionośnego 140 (114)
- inne samookaleczenie 116 (87)
- rzucenie się z wysokości 366 (228)
- utopienie się 104 (48)
- powieszenie się 3.798 (3.315)
- rzucenie się pod pojazd 96 (74)
- zastrzelenie się 36 (36)
- inny sposób 252 (139)

W 2.415 (2.067) zdarzeniach rozpoznanie metody było niemożliwe. Natomiast przyczyny popełnienia samobójstwa, jakie udało się ustalić to:
- w 841 (557) - zamachach przyczyna była choroba psychiczna
- w 571 (460) - nieporozumienia rodzinne
- w 305 (241) - przewlekła choroba
- w 294 (249) - warunki ekonomiczne
- w 256 (210) - zawód miłosny
- w 94 (82) - nagła utrata źródeł utrzymania
- w 96 (70) - śmierć bliskiej osoby
- w 63 (36) - problemy szkolne
- w 26 (22) - trwałe kalectwo
- w 3 (3) - chory na AIDS
- w 0 (0) - niepożądana ciąża

Wiek osób, które dopuściły się próby samobójczej:

Zdecydowanie częściej nieudaną próbę samobójstwa podejmują kobiety (około 1 kobieta/5 mężczyzn), większość niedoszłych samobójców to osoby w wieku pomiędzy 15 a 35 rokiem życia, które żyją na niskim poziomie, mają niskie wykształcenie i kwalifikacje zawodowe. Często zdarza się również ze osoby podejmujące próby samobójcze są w nieszczęśliwych związkach małżeńskich oraz osoby stanu wolnego. Najczęściej wśród mężczyzn w wieku średnim i dojrzałym (40 – 60 lat), zarówno w środowisku wiejskim jak i miejskim. Kolejną najbardziej liczebną kategorią samobójców są mężczyźni w wieku 20 – 29 lat oraz 30 – 39 lat.

W latach 70-tych prof. Maria Jarosz wyodrębniła grupy zawodowe o najwyższym współczynniku samobójstw. Należą do nich robotnicy przemysłowi (łącznie z górnikami), robotnicy budowlani, rolni i leśni (8,4 – 9,4 zgonów samobójczych na 10 000). Wśród dorosłych samobójców najczęstszymi przyczynami zamachów są:
- trwałe kalectwo
- choroba przewlekła
- choroba psychiczna
- nieporozumienia w najbliższym otoczeniu
- poczucie izolacji oraz osamotnienia
- problemy rodzinne,
- rozstanie z przyjaciółmi, sympatią, kolegami z klasy, itd.,
- śmierć kogoś kochanego lub innej znaczącej osoby,
- zerwanie związku miłosnego,
- konflikty lub straty interpersonalne,
- konflikty z prawem lub problemy dyscyplinarne,
- nacisk ze strony grupy rówieśniczej lub autodestrukcyjna akceptacja przez rówieśników,
- tyranizowanie i represjonowanie,
- rozczarowanie wynikami w nauce oraz niepowodzenie na studiach,
- wysoki poziom wymagań w szkole w okresie egzaminów,
- brak pracy i zła sytuacja finansowa,
- niechciana ciąża, aborcja,
- zakażenie wirusem HIV lub inną chorobą przekazywaną drogą
- płciową,
- poważna choroba somatyczna,
- klęski żywiołowe.

W latach 90-tych największą, bo dwudziestoprocentową grupę samobójców stanowili bezrobotni. Co piąty samobójca w Polsce jest bezrobotny. Często są oni rozwiedzeni lub owdowiali, lub z licznych rodzin, zwolnieni z pracy, ale są wśród nich także ludzie młodzi bez perspektyw i szans na uzyskanie pracy i stabilizację w życiu. Ten stan tworzy sytuację wyjątkowo stresogenną.1

Ryzyko popełnienia samobójstwa wśród wdowców i rozwiedzionych jest aż czterokrotnie wyższe niż u osób w stanie wolnym oraz w pozostającym w związku małżeńskim. Takie czynniki jak nagła utrata partnera życiowego a także gwałtowna zmiana sytuacji życiowej należą do czynników silnie stresogennych. Badania dowodzą, że w pierwszym roku po stracie współmałżonka częstotliwość samobójstw jest dwukrotnie wyższa niż w okresie późniejszym.

Jednak żadnej części społeczeństwa samobójstwo nie dotyka tak bardzo jak młodzieży. Wynika to głównie z rozszerzania się poczucia izolacji, braku czasu poświęconego przez rodziców, osłabienia bądź zerwania więzi rodzinnych i środowiskowych, niemożność zaakceptowania sytuacji życiowych w wyniku trudności w szkole lub zawodu miłosnego. Współcześni młodzi ludzie wychowują się w etyce, która nie potępia czegoś takiego jak samozniszczenie. Według statystyk dotyczących problemów młodzieży, możemy jednoznacznie powiedzieć, że żyjemy w trudnej epoce. Większość nastolatków kosztowała alkoholu już w bardzo młodym wieku, a wielu z nich zażywało narkotyki. Samobójstwa dzieci i młodzieży są niewątpliwie wyrazem nieprzystosowania społecznego a także zaburzeń w procesie socjalizacji w rodzinie i szkole.

Badania wykazały, że młodzież z tendencjami samobójczymi charakteryzowała się podwyższonym niepokojem i poczuciem zagrożenia (53%). Największe poczucie zagrożenia związane było z obawami o przyszłość, groźba wojny, napaść, nienawiść między ludźmi — natomiast motywami samobójstwa były najczęściej śmierć bliskiej osoby (44%), nieszczęśliwa miłość (43%), niepowodzenia szkolne (43%) i konflikty z rodzicami (37%).

Dom i szkoła bez wątpienia stanowią najbliższe otoczenie dzieci i młodzieży. Oddziaływanie tego otoczenia jest źródłem głębokich przeżyć dziecka (tych dobrych i tych złych). Nieprawidłowe funkcjonowanie rodziny lub złe oddziaływanie środowiska szkolnego mają zazwyczaj znaczenie patogenne. Wśród reakcji patologicznych myśli samobójcze mogą powstawać, narastać i przeradzać się kolejno w działanie wyobrażone, upragnione, usiłowane i (co najgorsze) dokonane. W przypadkach związku przyczynowego między atmosferą domu rodzinnego a targnięciem się na życie najmniejszą odporność psychiczną wykazały dzieci rodziców nadużywających alkoholu, przy czym zwłaszcza alkoholizm matki wywołał zachowania suicydalne). Oczywiście nie można powiedzieć, że jedynie dzieci z patologicznych rodzin dopuszczają do tak drastycznego kroku. Zdarzały się również przypadki zamachów samobójczych uwarunkowanych oddziaływaniem środowiskowym w rodzinach funkcjonujących prawidłowo. Nadmierny, często nawet adekwatny rygoryzm rodziców w stosunku do dzieci nieodpornych na środki karcące, wywoływały reakcje patologiczne.

Takie czynniki jak współżycie koleżeńskie z rówieśnikami oraz prawidłowe kontakty z nauczycielami składają się na potrzebną dziecku właściwą atmosferę szkoły. Jej zachwianie często wpływa negatywnie na osobowość ucznia. W niektórych przypadkach szczególna wrogość lub złośliwość mogą doprowadzić do targnięcia się na życie. Życiowe credo 90% uczniów szkół średnich brzmi „Śmierć jest wybawieniem„. Są to wyniki ankiety przeprowadzonej przez studentów Warszawskiej Szkoły Pedagogiki Specjalnej.
Próby samobójcze częściej podejmują uczniowie słabsi od kolegów, drugoroczni w grupie wiekowej do 14 lat. Najistotniejszą przyczyną zamachów są niepowodzenia w nauce to ponad 50% przypadków w grupie 15-20latków. Marek D. Powiesił się w dwa dni po rozdaniu świadectw, gdyż z angielskiego dostał jedynie dostateczny

Niemal obsesyjne myślenie o śmierci to cecha charakterystyczna dla okresu dojrzewania, właściwie z tego powodu słusznie uznawanego za wiek „krytyczny”. Jednakże dzieci mające stabilny system wartości ograniczają się do refleksji na ten temat.

Najwięcej samobójstw uczniów ma miejsce w maju i czerwcu tuż przed rozdaniem świadectw. W ostatnim okresie młodzież jest coraz mniej odporna na stres i nie potrafi sobie radzić z trudnościami. Wybór środka ukojenia takiego jak ucieczka w alkohol, narkotyki, czy też ekstremalny przejaw autodestrukcji, czyli samobójstwo jest często przypadkowy i zależy od „mody" narzuconej przez rówieśników.

Nadużywanie alkoholu przez młodych ludzi ma zdecydowanie ujemny wpływ na ich rozwój psychiczny. Niejednokrotnie systematyczne picie alkoholu przez nieletnich i młodocianych może prowadzić samodzielnie lub obok innych czynników do psychodegradacji osobowości już w bardzo wczesnych latach. Liczba osób nadużywających alkoholu i nielegalnych środków odurzających jest nieproporcjonalnie większa wśród popełniających samobójstwo dzieci i młodzieży. Stwierdzono, w tej grupie wiekowej jeden na czterech pacjentów o skłonnościach samobójczych używał alkoholu lub narkotyków przed popełnieniem tego aktu.3

Również według B. Hołysta zachodzą wyraźne związki między nietrzeźwością a podejmowaniem prób samobójczych. 26% nieletnich samobójców nadużywała alkoholu, a po
jego spożyciu dokonało zamachu 22.9% badanych, a używanie alkoholu jako powód zamachu samobójczego stwierdzono u 10,6% badanych.

Wyraźną współzależność pomiędzy alkoholem i samobójstwami wykazały badania
Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie. Przełamanie głęboko zinternalizowanej normy potępiającej samobójstwo może być zrealizowane po użyciu alkoholu. Łatwa dostępność alkoholu zwiększa prawdopodobieństwo zamachu przy istnieniu już takiego zamiaru

ZABURZENIA W ODŻYWIANIU SIĘ

Wiele dzieci i wielu młodych ludzi w okresie dojrzewania jest niezadowolonych ze swego ciała i dlatego stara się schudnąć, zwracając uwagę na to, co należy i czego nie należy jeść. Od 1% do 2% nastolatek cierpi na anoreksję lub bulimię. Dziewczęta z anoreksją bardzo często zapadają również na depresję, a ryzyko samobójstwa wśród nich jest dwudziestokrotnie wyższe niż w ogólnej populacji młodych ludzi. Najnowsze wyniki badań wskazują, że również chłopcy mogą chorować na anoreksję i bulimię.

NIEPOWODZENIA W MIŁOŚCI

Do kolejnych wśród domniemanych przyczyn targnięcia się na życie można zaliczyć niepowodzenia w miłości. Występowanie tej przyczyny często uwarunkowane jest młodym wiekiem i związana z nim skłonność do wyolbrzymiania znaczenia przeżyć miłosnych. W tej „kategorii” samobójstw znacznie dominują dziewczęta, u których dziedzina uczuć zajmuje szczególnie wysoką pozycję wśród kryteriów ważności. Przykład trzy nastolatki postanowiły popełnić grupowe samobójstwo, zażywając środki uspokajające i psychotropowe. Marta zdecydowała się na ten krok, bo rzucił ją chłopak. Ania i Agnieszka jedynie dlatego, że były przyjaciółkami. Niepowodzenie w miłości dotkliwie odczuwali również chłopcy jakkolwiek częstotliwość samobójcza na nie jest znacznie mniejsza.

Podsumowując domniemane przyczyny zamachów spowodowanych niepowodzeniem w miłości można przyjąć, że należy do nich: brak wzajemności, zdrada, zerwanie małżeństwa, narzeczeństwa, współżycia lub bliskich kontaktów. W zakresie sposobów dokonywania samobójstw, wśród dziewcząt dominują otrucia i skok z wysokości, a wśród chłopców powieszenie.

INSTRUMENTALNE MOTYWY SAMOBÓJCZE

Motywy instrumentalne dotyczą z reguły taktycznych zamachów samobójczych służących osiągnięciu określonych celów. Tymi celami są najczęściej chęć wymuszenia na rodzicach lub opiekunach oczekiwanego postępowania, a przede wszystkim złagodzenia rygoryzmu.

Bardzo często dzieci doświadczają ogromnych presji z powodu nierealistycznych oczekiwań rodziców np. wymaganie sukcesów w dziedzinie niezgodnej z zainteresowaniami i zdolnościami dziecka. Poza tym nastolatki często odczuwają presję ze strony kolegów – aby świetnie wyglądać, pasować do nich, „być równym”.
Wygląd zewnętrzny to jeden z głównych tematów rozmów nastolatków, koncentracja na nim doprowadziła tysiące nastoletnich dziewcząt do zachowań anorektycznych (anoreksja jadłowstręt psychiczny) lub bulimicznych (bulimia nadmierne objadanie się) i niemal nieuleczalnego niezadowolenia z siebie.

Niestety nie każdy młody człowiek wytrzymuje narzucone tempo i przymus nieustannej pracy. Nie każdy jest wystarczająco zdolny by zawsze i wszędzie być w czołówce. Próba samobójstwa staje się wołaniem o pomoc i litość „pozwólcie mi być sobą.

ROZPOZNAWANIE ZŁEGO STANY EMOCJONALNEGO

Przede wszystkim należy traktować serio każdą nagłą lub radykalną zmianę, wpływającą na wyniki w nauce, obecność na lekcjach lub zachowanie dziecka czy nastolatka5, na przykład:
- brak zainteresowania zwykle wykonywanymi zajęciami,
- ogólne obniżenie ocen,
- zmniejszenie wysiłku,
- złe zachowanie w klasie,
- nieusprawiedliwione lub powtarzające się nieobecności lub wagary,
- nadmierne palenie papierosów, lub picie, albo używanie narkotyków (z kanabis,
- marihuaną i haszyszem — włącznie),
- incydenty prowadzące do interwencji policji oraz przemoc wobec uczniów.

Czynniki te pomagają rozpoznać uczniów, w przypadku, których istnieje ryzyko bardzo złego stanu emocjonalnego spowodowanego przez stres psychiczny i społeczny, oraz myśli samobójczych prowadzących w końcu do zachowań samobójczych. Jeśli któryś z tych objawów rozpozna nauczyciel bądź pedagog czy psycholog szkolny, powinien zawiadomić o tym cały zespół nauczycielski i podjąć działania zmierzające do dokładnego zdiagnozowania danego ucznia, ponieważ takie objawy zwykle wskazują na bardzo zły stan emocjonalny i w niektórych przypadkach mogą doprowadzić do samobójstwa.

PRZECIWDZIAŁANIE

Najważniejszym aspektem zapobiegania samobójstwom jest wczesne rozpoznawanie dzieci i młodzieży w złym stanie emocjonalnym i/lub takich w przypadku, których zwiększone jest ryzyko samobójstwa.28 Aby osiągnąć ten cel, przy użyciu opisanych poniżej metod należy szczególnie skupić się na sytuacji personelu szkoły oraz uczniów, których ten problem dotyczy. Wielu ekspertów zgadza się, co do tego, że przekazywanie młodym ludziom w nauczaniu treści odnoszących się wprost do samobójstwa nie jest rozsądne. Zalecają natomiast, aby kwestie samobójstwa zastąpić podejściem pozytywnym i zająć się zdrowiem psychicznym.

Deklarowanie zamiaru działania samobójczego powinno budzić czujność społeczną i aktywizować przeciwdziałanie.

Dlatego powinniśmy wcześniej uczyć nastolatków i ludzi, którzy mają z nimi coś wspólnego jak rozpoznać oznaki zagrożenia samobójstwem jak na nie właściwie reagować i gdzie szukać pomocy. Pozytywne poczucie własnej wartości można rozwijać u dzieci i młodzieży przy użyciu rozmaitych technik. Poniżej podano niektóre z zalecanych sposobów postępowania:

należy podkreślać pozytywne doświadczenia życiowe pomagające młodym ludziom ukształtować pozytywną tożsamość.6 Pozytywne doświadczenia w przeszłości zwiększają szanse młodych ludzi na większą wiarę i pewność siebie w przyszłości;
- nie należy wywierać na dzieci i młodych ludzi ciągłego nacisku, że muszą mieć coraz większe osiągnięcia na coraz wyższym poziomie;
- nie wystarczy, aby dorośli mówili dziecku, że je kochają; dziecko musi czuć się kochane. Istnieje wielka różnica między tym, że dziecko „jest kochane” a tym, że „czuje się kochane”;
- dzieci powinny być nie tylko akceptowane, ale także kochane — takie, jakie są. Muszą mieć poczucie, że są kimś specjalnym tylko dlatego, że istnieją.

Podczas gdy okazywanie dziecku współczucia niekorzystnie działa na jego poczucie własnej wartości, to empatia, (czyli okazywanie zrozumienia i wczuwanie się w sytuację dziecka) wspomaga je, bo pozbawiona jest oceny. Przykłady naśladowania przez dzieci i młodzież działania samobójczego powinny powodować ograniczenie do minimum wzorców takiego postępowania w programach TV.

Choć samobójstwo jest prawdziwą zagadką, to jednak każdy może mu zapobiec. Paul Quinett, twórca jednego z programów prewencji samobójstw w Stanach Zjednoczonych, porównuje umiejętność zapobiegania samobójstwom do umiejętności stosowania metod pierwszej pomocy w nagłych wypadkach. Wg Quinetta, poznanie oznak ostrzegawczych samobójstwa może przyczynić się do zapobiegania śmierci ludzi, którzy żyją wokół nas.

Z socjologicznego punktu widzenia samobójstwo daje świadectwo stosunkom panującym w określonym społeczeństwie. Samobójstwo oznacza rozluźnienie struktury społecznej, osłabienie więzi grupowej, dezintegrację. A skoro jest zdeklarowanym wrogiem społeczeństwa, trzeba je zwalczać i zapobiegać mu, dlatego wszyscy powinniśmy mieć oczy i uszy szeroko otwarte. Zdecydowana promocja życia powinna być obowiązkiem każdego, kto cieszy się darem życia i drogi jest mu dar życia bliźniego, bo jak podkreślał V. Frankl 7 życie, a także każde cierpienie ma zawsze jakiś sens.

Ten, kto wie „po co?”(żyć, cierpieć) ten potrafi przetrwać każde „Jak?” tego życia. Taki człowiek nie popełnia samobójstwa. Może je dobrowolnie złożyć w ofierze za jakąś wyższą wartość, jak uczynił to Sokrates, Chrystus, czy O. M. Kolbe.

Pierwszym krokiem w zapobieganiu samobójstwom jest zawsze zyskanie zaufania i porozumiewanie się. W trakcie trwania procesu samobójczego wzajemne porozumiewanie się między młodymi ludźmi o tendencjach samobójczych a ich otoczeniem ma zasadnicze znaczenie. Brak komunikowania się i wynikające stąd zerwanie więzi prowadzi do następujących skutków:

Milczenie i narastające napięcie w relacjach. Lęk osoby dorosłej przed sprowokowaniem dziecka lub nastolatka do popełnienia aktu samobójstwa przez rozmawianie o jego czy jej myślach i komunikatach samobójczych często bywa przyczyną milczenia i braku dialogu;

Oczywista ambiwalencja. Zrozumiałe, że konfrontacja z samobójczymi komunikatami dziecka lub dorastającego powoduje, że u dorosłych na pierwszy plan wysuwają się ich własne konflikty psychiczne. Obciążenie psychiczne wynikające z zetknięcia się z dzieckiem lub dorastającym w krytycznym stanie emocjonalnym i/lub ze skłonnościami samobójczymi jest zwykle bardzo duże i wywołuje szereg reakcji emocjonalnych. W niektórych przypadkach mogą się ujawnić nierozwiązane problemy emocjonalne dorosłych pozostających w kontakcie z dziećmi lub młodzieżą o skłonnościach samobójczych. Problemy takie mogą być szczególnie widoczne wśród personelu szkolnego, którego ambiwalencja (chcą, lecz równocześnie nie chcą lub nie są w stanie pomóc uczniowi o skłonnościach samobójczych) może prowadzić do unikania dialogu.

Agresja pośrednia lub bezpośrednia. Zażenowanie dorosłych bywa niekiedy tak wielkie, że reagują w końcu agresją słowną lub niewerbalną na dziecko lub dorastającego w bardzo złym stanie emocjonalnym lub ze skłonnościami samobójczymi. Ważne jest, aby zrozumieć, że nauczyciel nie jest sam w procesie komunikowania się, i że wobec tego zasadnicze znaczenie ma nauczenie się, jak się porozumieć. W każdej sytuacji należy podjąć dostosowany do niej dialog. Dialog wymaga przede wszystkim, aby prawidłowo dostrzec tożsamość dzieci i młodzieży, a także to, że potrzebują pomocy.

Szybka, autorytatywna i zdecydowana interwencja, np. zaprowadzenie młodego człowieka o skłonnościach samobójczych do lekarza ogólnego, psychiatry dziecięcego, czy do szpitala na ostry dyżur, może ocalić mu życie. Aby opieka zdrowotna dla młodych ludzi była skuteczna, musi być spostrzegana jako dostępna, atrakcyjna i niestygmatyzująca. Uczniowie w złym stanie emocjonalnym i/lub ze skłonnościami samobójczymi powinni być aktywnie i osobiście odprowadzeni przez kogoś z personelu szkoły i przyjęci przez zespół złożony z lekarzy, pielęgniarek, pracowników socjalnych oraz przedstawicieli ustawowych, których zadaniem jest ochrona praw dziecka. Takie aktywne przekazanie ucznia pod opiekę służby zdrowia zapobiega „wypadnięciu” dziecka z procesu kierowania do specjalistycznej opieki, co mogłoby się zdarzyć gdyby kierowano je tylko korespondencyjnie.