Analiza wiersza

Analiza i interpretacja wiersza jest jednym z najtrudniejszych zadań maturalnych. Wymaga umiejętności napisania eseju interpretacyjnego, znajomości teorii liryki. Podjęcie się tego zadania wymaga wyobraźni, oczytania, swego rodzaju wrażliwości na język poetycki. Autorzy utworów lirycznych opisują przecież przede wszystkim własne przeżycia, emocje, doznania. Ważna jest zatem zdolność interpretującego wiersz do empatii, a zatem do wczucia się w to, co przeżywa podmiot liryczny (czyli "ja" liryczne). Z drugiej strony prawidłowe rozwinięcie tematu wymaga też swego rodzaju "wiedzy technicznej", a zatem umiejętności zidentyfikowania typu opisywanego wiersza, środków stylistycznych, jakich użył autor itp.

I. Analiza


Pierwszy etap pracy nad wierszem to analiza. Polega ona na opisie budowy i kompozycji wiersza. Na tym etapie najważniejsze jest udzielenie odpowiedzi na następujące pytania:


1) Czy wiersz ma tytuł - jeśli tak, zastanów się, jakiego rodzaju informacji on dostarcza (możemy w nim odnaleźć informację o gatunku wiersza, jego adresacie, temacie). Zwróć uwagę na to, jaką formę ma tytuł (zdania orzekającego, pytającego, rozkazującego?)



2) Czy wiersz posiada motto (jak np. w balladzie Adama Mickiewicza "Romantyczność"), jaka jest jego rola?



3) Jakiego gatunku lirycznego użył autor? (np. hymn, fraszka, bajka, elegia, sonet, pieśń, psalm, oda, tren, limeryk itp.); może jest to gatunek synkretyczny? (np. ballada, powieść poetycka, sielanka)
- Informację o gatunku wiersza często możemy odnaleźć już w jego tytule, np. "Elegia o ... [chłopcu polskim]", "Oda do młodości", "Pieśń o spustoszeniu Podola", "Psalmy przyszłości".
- W niektórych epokach poeci preferowali określone gatunki - jeśli masz do zinterpretowania wiersz poety antycznego, może to być np. oda, tren, elegia, anakreontyk. Twórcy barokowi zaś upodobali sobie sonet, romantyczni - gatunki synkretyczne.



4) Jaki to rodzaj liryki?



5) Kto jest podmiotem lirycznym w wierszu? Trzeba być ostrożnym w utożsamianiu go z autorem, nawet jeśli wszystko wskazuje na to, że faktycznie opisuje on swoje osobiste przeżycia (bardzo częsty błąd popełniany jest przy interpretacji "Trenów" - tam podmiotem lirycznym jest Jan - takie imię pojawia się w utworze, a nie Jan Kochanowski, jak to się zwykle przyjmuje).



6) Kto jest adresatem lirycznym w wierszu - może to być jedna, konkretna osoba (jak w utworze C.K. Norwida "Do obywatela Johna Brown"), tzw. adresat uogólniony (np. strudzony gość we fraszce Jana Kochanowskiego "Na lipę"), grupa osób (np. krytycy literaccy w wierszu Juliana Tuwima "Do krytyków"), a nawet pokolenie (np. w wierszu Adama Asnyka "Do młodych"). Adresatem wiersza może być również przedmiot czy pojęcie abstrakcyjne (miłość, śmierć itp.). Zauważ, że w każdej strofie wiersza adresatem może być ktoś inny. Tak jest np. w wierszu pt. "Lament Świętokrzyski". Tam cierpiąca Matka Boska zwraca się m.in. do anioła Gabriela, innych matek, Jezusa.



7) Jaka jest budowa wiersza, a zatem:
- Czy jest stychiczny (ciągły) czy składa się ze zwrotek, jeśli tak, to ilu?
- Jaka jest liczba wersów w strofie (zob. rodzaje zwrotek)?
- Jaki jest system wersyfikacji w wierszu?
- Z ilu sylab składa się każdy wers, czy występuje średniówka?
- Czy występują rymy (zob. rodzaje rymów)? Jakie? Jaki jest ich układ?
- Jaka jest struktura wiersza - regularna, nieregularna? Czy utwór dzieli się na wyraźne części? Zwróć uwagę na zupełnie nowatorskie formy wiersza, jakie pojawiają się np. u futurystów.
- Czy występuje refren?



8) Jakich środków stylistycznych użył autor? Co chciał podkreślić przez użycie takich, a nie innych środków?



9) Jakiego sposobu obrazowania użył autor?
Istnieje tu kilka możliwości. Po pierwsze, autor może opisywać rzeczywistość w sposób realistyczny (będziemy tu mieli zatem do czynienia ze stosowaniem antycznej zasady mimesis, czyli naśladowania rzeczywistości w sztuce), czy fantastyczny (autor wprowadza do świata przedstawionego elementy, których nie odnajdziemy w realnym świecie, np. postacie – krasnale, wróżki itp. Oryginalne formy obrazowania wykształciły takie kierunki poetyckie jak symbolizm, ekspresjonizm, impresjonizm itp.

Po opisaniu "warstwy technicznej" wiersza można przystąpić do interpretacji, a zatem odkrycia jego warstwy znaczeniowej. Pamiętajmy jednak, że analizy i interpretacji nie należy sztucznie oddzielać, nie są to dwie niezależne od siebie części pracy. Jeśli np. dokonując analizy ustalimy, iż autor nie nadał swojemu utworowi tytułu, w interpretacji jest miejsce na to, by zastanowić się, dlaczego autor dokonał takiego wyboru.

Do interpretacji wiersza przydadzą się następujące informacje:
- biografia autora - najczęściej ważne wydarzenia z życia danego poety mają wpływ na całą jego twórczość (np. doświadczenia wojny i okupacji na twórczość poetów należących do tzw. pokolenia Kolumbów)
- czy autor należał do określonej grupy poetyckiej (znane grupy poetyckie to: Skamander, Żagary, futuryści, dadaiści, Awangarda Krakowska); jeśli tak - tematyka utworu i jego kompozycja będzie zazwyczaj odpowiadała założeniom programowym grupy. Na przykład we wczesnych wierszach Skamandrytów (choć nie mieli oni wspólnego programu poetyckiego) podmiotem lirycznym jest najczęściej tzw. zwykły człowiek, mieszkaniec miasta ("poetyka codzienności"); Skamandryci wprowadzali też do języka swych wierszy elementy mowy potocznej (np. gwary ulicznej); w swej poezji głosili pochwałę życia (tzw. witalizm i aktywizm). Takie informacje będą np. przydatne do odpowiedzi na pytanie, jak dany utwór plasuje się na tle znanego ci dorobku tego autora. Czy podejmuje tematykę charakterystyczną dla tego twórcy, czy wręcz przeciwnie, jest w jego twórczości zupełną nowością?

Kolejne etapy to:
- Ustalenie tematu i sensu utworu, a zatem zadanie sobie pytania, o czym jest wiersz? Jeśli pojawia się pomysł - stawiamy tzw. hipotezę interpretacyjną i staramy się odnaleźć te elementy, które ją potwierdzą. W toku rozważań może się jednak okazać, że temat wiersza jest inny, niż zakładaliśmy na początku.

- Konteksty - utwór poetycki nigdy nie powstaje w próżni; jego autor ma przecież jakiś światopogląd, często wypływający z dominujących w danej epoce nurtów filozoficznych; niebagatelną rolę pełni tu również historia, zwłaszcza tej jej momenty, które dostarczają wszystkim, a zatem także poetom, wielu silnych przeżyć (wojny, odzyskanie niepodległości itp.). Konteksty filozoficzne i historyczne mają bardzo często wpływ na wybór tematu, np. w średniowieczu bardzo popularny był motyw tańca śmierci (danse macabre), w baroku - przemijania (vanitas), w romantyzmie - motyw pielgrzyma, w Młodej Polsce - motyw nieuchronnego upadku cywilizacji (przypomnij sobie poezję dekadencką i wpływ, jaki wywarła na nią filozofia Schopenhauera).

- Nawiązania - autor bardzo często świadomie nawiązuje do innych dzieł poprzez mniej lub bardziej czytelne aluzje, cytaty, odwołania. Na przykład w aluzji literackiej poeta z rozmysłem nawiązuje do innego dzieła. Czyni to w sposób mniej lub bardziej bezpośredni, licząc na spostrzegawczość czytelnika, jego znajomość literatury. Często swój zamiar autor sygnalizuje już w tytule utworu, np. wiersz Kaziemiery Iłłakowiczówny "Opowieść małżonki św. Aleksego" to nawiązanie do średniowiecznej "Legendy o św. Aleksym", wiersz Bolesława Leśmiana "Urszula Kochanowska" przywodzi na myśl "Treny" Jana Kochanowskiego, itp. Często aluzja jest ukryta w utworze (np. w motcie), aluzją może być nawet sama forma wiersza. Kolejny etap to odpowiedź na pytanie, po co autor przywołuje inne utwory - może chce np. ukazać znane już motywy w nowym świetle? Jeśli tak, spróbuj odpowiedzieć na pytanie, jaką oryginalną myśl zawarł poeta w wierszu. Niekiedy nawiązanie do utworu innego poety polega na tym, że autor świadomie i w sposób oczywisty nawiązuje do stylu i poetyki innego utworu. Jego wiersz może być zatem parafrazą, pastiszem, trawestacją (przeróbka powszechnie znanego utworu w celu wywołania efektu komicznego, np. kiedy bardzo poważny i doniosły temat zostaje ujęty w sposób błahy, tak jak dzieje się to w poemacie heroikomicznym), stylizacją.
Utwory niektórych poetów zyskały niezwykłą popularność wśród innych twórców, tak że zjawiskom nawiązywania do nich nadano specyficzne nazwy, np. osjanizm, czyli pośrednie lub bezpośrednie nawiązywanie do tematyki i różnych elementów świata przedstawionego w tzw. pieśniach Osjana, autorstwa Macphersona, w których autor podkreślał przede wszystkim rolę uczuć w życiu człowieka.

- Warto także zastanowić się, czy wiersz niesie ze sobą jakieś przesłanie, czy to, co chciał wyrazić podmiot liryczny ma wartość uniwersalną, czy wręcz przeciwnie. Dajemy tym samym odpowiedź na pytanie, po co właściwie taki wiersz powstał - by uczyć, bawić, wzruszać, nawoływać do walki (np. poezja tyrtejska)?
- Nasza ocena, a zatem odpowiedź na pytanie, jakie wrażenie wywarł na nas dany utwór.

Jeśli masz zanalizować wiersz - masz zastanowić się nad jego warstwą techniczną, czyli np. nad gatunkiem literackim, do jakiego utwór należy, tytułem, rymami i środkami stylistycznymi. Jeśli masz zinterpretować wiersz - masz zastanowić się nad jego sensem. Przeważnie jesteś proszony o dokonanie analizy i interpretacji. Jest to najpełniejszy sposób "opracowania" wiersza, polegający na omówieniu jego warstwy technicznej oraz na odkryciu sensu zastosowania np. określonych środków stylistycznych, a wszystko po to, by odkryć warstwę znaczeniową wiersza. Jeśli jesteś proszony jedynie o dokonanie interpretacji wiersza, nie możesz pominąć analizy, bo jest ona konieczna, żeby dokonać prawidłowej interpretacji. W tej sytuacji dokonujesz jednak analizy jedynie tych elementów, które wydają Ci się kluczowe dla interpretacji.

Analizując i interpretując wiersz, postaraj się odpowiedzieć na cztery pytania, by Twoja wypowiedź była jak najbardziej pełna:
1. Kto mówi?
2. Do kogo mówi?
3. O czym mówi?
4. W jaki sposób mówi?

Kto mówi?

Zrozumienie wiersza, jest o wiele prostsze, kiedy wiesz, kto mówi w wierszu (czyli innymi słowy - kto jest podmiotem lirycznym wiersza, osobą mówiącą w wierszu, "ja" lirycznym). Staraj się unikać jednego z podstawowych błędów, polegającego na utożsamianiu autora wiersza z podmiotem lirycznym! Oczywiście, istnieją czasem przesłanki, żeby postawić znak równości pomiędzy poetą i osobą mówiącą w wierszu. Nie rób jednak tego automatycznie, na wstępie zakładaj, że autor wiersza i podmiot liryczny to dwie różne osoby.

Po przeczytaniu wiersza staraj się "wyciągnąć" z niego jak najwięcej informacji dotyczących podmiotu lirycznego. Postaraj się znaleźć w wierszu odpowiedź na te przykładowe pytania:
- Czy postać "ja" lirycznego jest wyeksponowana w wierszu?
- Czy podmiot liryczny jest kobietą czy mężczyzną (przyjrzyj się dokładnie, np. przymiotnikom, jakich używa, mówiąc o sobie)?
- Czy osoba mówiąca w wierszu jest młoda, dojrzała czy starsza?
- Czy podmiot liryczny kojarzy Ci się z jakąś znaną postacią?
- Czy "ja" liryczne wypowiada się w swoim imieniu?
- W jakiej sytuacji znajduje się osoba mówiąca w wierszu?
- Czy podmiot liryczny jest osobą wierzącą?
- Czy "ja" liryczne można utożsamić z autorem wiersza?

W zależności od konkretnego wiersza, jaki będziesz opracowywać, nasuną Ci się oczywiście inne pytania dotyczące podmiotu lirycznego. Te przedstawione wyżej traktuj jedynie jako przykłady. Pamiętaj, że nie spotkasz wiersza, w którym znajdziesz odpowiedzi na wszystkie pytania.

Do kogo mówi?

Ustalenie adresata wiersza (czyli innymi słowy - adresata lirycznego), zdecydowanie ułatwia odkrycie znaczenia utworu. Przykładowe pytania mogą wyglądać tak:
- Czy podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedź do konkretnego adresata?
- Czy adresatem wiersza jest grupa osób?
- Czy podmiot liryczny kieruje swoją wypowiedź do całego pokolenia?
- Kim jest adresat wiersza (konkretnym człowiekiem, Bogiem, zwierzęciem, przedmiotem, pojęciem abstrakcyjnym…)?
- Czy w każdej strofie wiersza "ja" liryczne zwraca się do tego samego adresata?
- Czy "ja" liryczne zwraca się do osoby, której zadedykowano wiersz?
- Czy podmiot liryczny zwraca się do samego siebie?

O czym się mówi?

Po określeniu nadawcy i adresata wiersza, zastanów się nad tym, o czym jest wiersz, czyli nad jego tematem i sensem. Mogą Ci w tym pomóc przykładowe pytania:
- Co jest podstawowym tematem wiersza (miłość, wiara, wydarzenie historyczne…)?
- Czy miejsce, w jakim znajduje się podmiot liryczny ma istotne znaczenie?
- Czy czas w wierszu ma znaczenie (symboliczna data, epoka…)?
- Jakie znaczenie dla treści wiersza ma jego tytuł? A może wiersz nie ma tytułu - dlaczego?
- Czy dedykacja może pomoc w interpretacji wiersza?
- W jakim celu powstał wiersz (żeby wzruszać, bawić…)?

W jaki sposób się mówi?

Odkrycie i zinterpretowanie warstwy technicznej wiersza zdecydowanie ułatwia zrozumienie znaczenia utworu. Postaraj się odpowiedzieć na te przykładowe pytania:
- Czy wiersz należy do liryki bezpośredniej czy pośredniej?
- Czy wiersz jest przykładem liryki osobistej?
- Czy wiersz jest monologiem wewnętrznym?
- Do jakiego gatunku lirycznego należy utwór (hymn, sonet…)?
- W jakim stylu został napisany wiersz?
- Czy wiersz ma tytuł? Jeśli tak, jaką ma on formę?
- Czy wiersz ma motto albo dedykację?
- Czy wiersz ma szczególny układ graficzny (np. Memento K. Wierzyńskiego)?
- Czy w wierszu występuje podział na strofy, czy wiersz jest ciągły (stychiczny)?
- Ile wersów występuje w każdej strofie?
- Z ilu sylab składa się każdy wers?
- Czy występuje średniówka?
- Czy występują rymy? Jakie (żeńskie, parzyste…)?
- Czy występuje refren?
- Czy w wierszu występuje ironia?
- Jaki nastrój dominuje w wierszu?
- Jakich środków stylistycznych użyto? Jaką pełnią one funkcję?
- Czy użyto realistycznego czy fantastycznego sposobu obrazowania?
- Czy widzisz nawiązania do innych dzieł (cytaty, podobny tytuł, podobna budowa)?

Kilka wskazówek

Odkrycie sensu wiersza nie jest proste, często nie wystarczą jedynie informacje, które znajdziesz w samym wierszu. Pomocna może być wiedza o:
- biografii autora - nie chodzi o to, żeby w interpretacji pisać elaborat na trzy strony o życiu i twórczości poety. Chodzi jedynie o to, by dysponować podstawowymi wiadomościami na temat twórcy wiersza. Dobrze jest wiedzieć, kiedy żył, jakie ważne wydarzenia miały miejsce w jego życiu (wojna, emigracja…);
- twórczości autora - znajomość innych wierszy poety ułatwia zrozumienie kolejnego, bo pewne metafory, porównania i pomysły lubią się powtarzać;
- przynależności autora do określonej grupy poetyckiej (np. Awangarda Krakowska, Skafander) - poeci należący do jednej grupy poetyckiej piszą podobnie;
- czasie powstania utworu, tomiku, w którym go umieszczono - te informacje pomagają umiejscowić utwór w czasie i są cenną wskazówką przy interpretacji;
- trudnych słowach użytych w wierszu - przed przystąpieniem do analizowania i interpretowania dobrze jest wyjaśnić niezrozumiałe słowa: archaizmy, dialektyzmy (w utworach stylizowanych na gwarę), profesjonalizmy (wyrazy nieznane powszechnie, zaczerpnięte z dziedzin wiedzy, np. z astronomii). Warto skorzystać ze słownika;
- kontekście historycznym - jeśli wiersz mówi o wydarzeniach historycznych, o których nie mamy większego pojęcia, warto zgłębić wiedzę na ich temat;
- kontekście filozoficznym - jeśli wiersz odsyła do filozofia lub nurtu filozoficznego, pomocna (a czasem niezbędna) jest wiedza na ten temat;
- nawiązaniach - jeśli wiersz nawiązuje do obrazu, zobacz go! Jeśli do utworu muzycznego - posłuchaj go! Jeśli do innego tekstu - przeczytaj (albo chociaż dowiedz się, o czym jest :) )!

Na budowę wiersza składają się:

- liczba strof
- liczba wersów w strofie
- liczba sylab w każdym wersie
- rymy (z uwzględnieniem wszystkich cech)

2. Rodzaje wierszy:
- wiersz stroficzy – utwór liryczny w którym wyodrębnione są strofy

- wiersz ciągły (stychiczny) – utwór liryczny, w którym wyodrębnione są tylko wersy, nie ma podziału na strofy

- wiersz biały – utwór liryczny, którego wersy nie kończą się rymami (inaczej wiersz bezrymowy). Jest to wiersz mniej rytmiczny niż wiersz rymowany. Posługuje się nim najczęściej poezja współczesna

- wiersz sylabiczny – utwór posiadający następujące cechy:
· jednakowa liczba sylab w każdym wersie
· stały akcent (na drugiej sylabie od końca) przed średniówką i w wyrazach kończących wers
· średniówka w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe
· regularne rymy żeńskie
średniówka – podział w wersie, przerwa wyczuwalna przy recytacji, stosowana w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowiec. Spotykana najczęściej w 13-zgłoskowcu po 7 sylabie, w 11-zgłoskowcu po 5 sylabie (13 = 7 + 6, 11 = 5 + 6)

- wiersz wolny:
· rym tworzą powtarzające się wersy
· długość wersów nie jest jednakowa
· intonacja wierszowa zamiast składniowej; stąd często poeta stosuje przerzutnię – wiersz wolny = wiersz intonacyjny = wiersz zdaniowy
· fazy intonacyjne pokrywają się ze składniowymi
· często rezygnacja z podziału na strofy (wiersze wolne często są wierszami stychicznymi)
· nie jest też wymogiem stosowanie rymów (stąd też są to najczęściej wiersze bezrymowe – białe)
· poezja współczesna wykorzystuje najczęściej wiersz wolny

- wiersz sylabotoniczny – bardziej zrytmizowany niż wiersz sylabiczny:
· jednakowa liczba sylab w wersie
· jednakowa liczba sylab akcentowanych w wersie i ich stałe miejsca

- wiersz nieregularny – utwór rytmicznie rozmaity; najważniejszą cecha kompozycji jest jej nieregularność, stosowana w celu zaskoczenia odbiorcy:
· różna ilość sylab w wersach
· różna ilość wersów w strofach
· występują rymy, ale nie mają regularnego wzoru powtarzania się

Tropy stylistyczne to: epitety, porównania, personifikacje (w tym antropomorfizacje, animizacje i animalizacje), peryfrazy, eufemizmy, hiperbole, litoty, alegorie, symbole, ironia (w tym antyfrazy), metonimie, synekdochy, metafory.

TROPY:


1. EPITET – to tyle co określenie; określa cechę przedmiotu
albo stosunek wypowiadającego do przedmiotu;
występuje najczęściej w postaci przymiotników, 
rzadziej zaś w postaci imiesłowów,
np.: „szklana równina”
„A dziecko było dziwnie wątłe, blade, chore...”.



zwykły metaforyczny

np.: „mały chłopiec” np.: „wilczy apetyt”
„wesoły kolor” „żelazna ręka” 
„duża lalka” 




2. PORÓWNANIE – zestawia się ze sobą dwa zjawiska, z których
jedno służy określaniu drugiego za pomocą łączników : 
jak, niby, jakby, niż, 
np.: „Idzie zmierzch jak tłumy cieni”
„Głupi jak but”. 




3. HIPERBOLA (wyolbrzymienie) – polega na powiększaniu
zjawisk , ich potęgowaniu, pokazywaniu jakiegoś zjawiska,
przedmiotu w sposób przesadny,
np.: „potworna potęga”
„drobniutkie okruchy”. 




4. ANAFORA – zespół zdań zaczynających się od tych samych słów,
np.: „Jak moje oczy topią się – mdleją,
Jak myśli rzucają ze dna,
Jak iskry sypią, jak łzami leją,
Ty wiesz! – lecz tylko Ty jedna”.




5. PERYFRAZA (omówienie) – polega na zastąpieniu danego
wyrazu przez szereg innych o podobnym znaczeniu,
np.: „z chińskich ziół ciągnione treści” – herbata
„stambulskie gorycze” – tytoń

Rodzaje peryfrazy:

eufemizm – jego celem jest złagodzenie znaczenia pewnych wyrazów,
zbyt dosadnych, wulgarnych, nieprzyzwoitych, 
np.: starzec – „człowiek w podeszłym wieku”
umrzeć – „rozstać się z tym światem”
kłamstwo – „mijanie się z prawdą”


6. EPIFORA – powtarzalność słów bez zwrotów kończących
poszczególne zdania,
np.: „I niebo jak biała Niagara,
I droga jak biała Niagara,
I pamięć jak biała Niagara
O Tobie jak biała Niagara.”




7. POWTÓRZENIE – dany element powraca wielokrotnie,
powtórzenie może dotyczyć poszczególnych głosek i ich 
układów, wyrazów, zwrotów, wersów, zdań,
np.: „Kto mówi? – mówi. To kilka chwil.
Świat – mówi – jak lalka znika.
Ach, to nic – mówi – to tylko tryl ...
Kto mówi? Mówi muzyka ...” 




8. ONOMATOPEJA (dźwiękonaśladownictwo) – naśladowanie za pomocą środków językowych, 
zjawisk dźwiękowych (głosów i odgłosów), z otaczającej rzeczywistości,
np.: „A na dębie dwa gołębie na zielonym rajskim dębie.”
Gru – gru - gru.




9. METAFORA (przenośnia) – jest ona zespołem słów,
w którym znaczenie jednych zostaje niejako przeniesione na znaczenie
pozostałych; znaczenie przenośne jest różne od dosłownego, 
np.: „Noszę w sercu Twój obraz”
„Góry jak stada szarych, nieruchomych słoni”
„Uroda życia”



METAFORA

poetycka potoczna

np.: „gwiazdy (...) np.: „rozmowa w cztery oczy”
są (...) oczami
mojej miłości”




Szczególnymi przykładami metafor są :
- metonimia – rodzaj metafory, w którym wyrazy pozostają ze sobą w
realnym związku, zastępuje się wtedy jeden wyraz przez
drugi, np.: „wypić kielich do dna” (wino)
- synekdocha - jest to taki rodzaj metafory, w którym część zastępuje
całość lub całość zastępuje część, 
np.: „Lata po łąkach uciesznym powiewem
igrając płocha i z liściem i z drzewem ”.
- animizacja (ożywienie) – polega na przypisywaniu przedmiotowi 
martwemu właściwości istot żywych – ludzi i zwierząt,
wprowadza elementy ruchu, dzięki niej tekst staje się
bardziej dynamiczny,
np.: „drzewo drgnęło”
„chwile biegną”
- personifikacja (uosobienie) – polega na przypisywaniu rzeczom
martwym tylko cech człowieka; przedmioty, zjawiska, 
rośliny oraz zwierzęta mogą zachowywać się, odczuwać 
i wykonywać rozmaite czynności właściwe ludziom,
np.: „skowronek zapłakał” 
„słońce myślało”
- oksymoron – mówimy o nim wtedy, gdy zestawiane są ze sobą wyrazy o 
przeciwstawnym znaczeniu, wzajemnie wykluczającym się,
np.: „czarny śnieg”
„gorący lód”



10. ANTYTEZA – polega na kształtowaniu wypowiedzi z elementów 
znaczeniowo przeciwstawnych,
np.: „Ma granicę - nieskończony
Wzgardzony – okryty chwałą
Śmiertelny – król nad wiekami.”




11. ZDANIE PARENTETYCZNE – zdania wtrącone w nawias;
nie mieszczą się w wypowiedzi zasadniczej, ale mają istotne 
znaczenie dla jej ogólnego sensu,
np.: „Dobrodziejko, ktoś tam puka ...
(Doktor księdzu pionka bierze)
A niech puka, a niech stuka!
Eskulapciu, biorę wierzę!” 




12. PYTANIE RETORYCZNE – pytanie niewymagające odpow.,
np.: „Któż wytrwa, gdy go ognie niebieskie pochwycą?”




13. ZDROBNIENIE – wyrazy utworzone za pomocą odpowiedniego 
przyrostka mające znaczenie w jakimś sensie pomniejszone,
np.: rączki, kotek, Martusia ..




14. ZGRUBIENIE – wyrazy utworzone za pomocą odpowiedniego
przyrostka, mające w jakimś sensie powiększone, 
wzmocnione znaczenie,
np.: lwisko, cielsko, kocisko, Anka ...