Prawa obywateli i grup społecznych w ateńskiej polis
Na początku rządy w Atenach sprawowali, tak jak i w innych polis, królowie, później do władzy doszła arystokracja. Przeciw rządom najbogatszej grupie społecznej wystąpiła, jak zwykle to bywa, najbiedniejsza, która cierpiała najbardziej. Bowiem przez lata nieurodzaju rolnicy i chłopi zaciągali pożyczki u bogatych, by przetrwać ciężkie lata. Nie mając jednak z czego oddać, stawali się poddanymi ludzi, u których byli zadłużeni. Spowodowało to niezadowolenie wśród obywateli. Pierwszym z głównych reformatorów był SOLON, który postanowił, że pożyczki nie mogą być udzielane pod zastaw drugiego człowieka. Poza wymienioną zmianą, Solon dokonał także reformy ustroju państwa. Lud ateński podzielił na cztery grupy. Przynależność do każdej z nich stwierdzana była na podstawie wielkości majątku, a nie urodzenia, dzięki czemu można było w razie wzbogacenia się przeskoczyć stopień wyżej w społecznej hierarchii. Jednakże dostęp do urzędów został odebrany najbiedniejszej grupie. Wszyscy natomiast mieli prawo uczestniczyć w zgromadzeniu ludowym. Jak w każdym państwie demokratycznym, do głosu dopuszczeni byli tylko obywatele, a w przypadku Aten byli to wolni mężczyźni powyżej osiemnastego roku życia, którego rodzice byli Ateńczykami. Obywatele też służyli w wojsku i oprawiali ziemie. Mieli oni takie same prawa. Wpłaty na rzecz państwa zależały od majątku obywateli. Jednym z najważniejszych obowiązków obywateli to obowiązki wojskowe, finansowe, łożenie na państwo i udział w świętach religijnych państwa. Obywatel tracił swoje prawa, gdy nie dbał o groby zmarłych lub o starych rodziców. W V wieku p.n.e. 30 tysięcy z 200 tysięcy było obywatelami. Podstawowymi organami władzy było Zgromadzenie Ludowe i Rada Pięciuset. Sprawy sporne rozstrzygał sąd przysięgłych zwany heliają. W Zgromadzeniu Ludowym uczestniczą tylko obywatele. Spotykają się minimum dziesięć razy do roku na Agorze. Agora był to plac z rynkiem w centrum miasta, główny ośrodek życia politycznego i handlowego. Obrady trwają od rana do wieczoru. Obywatele podczas tych obrad decydują o wojnie i pokoju, ustalają prawa, wybierają i kontrolują urzędników i dowódców (strategów), wybierają sędziów na okres jednego roku, decydują o budowie świątyń, budowli publicznych, ustalają podatki. Urzędnicy byli wybierani na rok, podobnie jak sędziowie. Ich praca, o czym już wspomniałam, podlegała kontroli Zgromadzenia. Poza tym lud mógł oceniać urzędników. Tych, których uznano za zagrażającym demokracji skazywano na 10-letnią banicję (tzw. sąd skorupkowy - ostracyzm). Ostracyzm miał zapobiec nawrotowi tyranii. Rada Pięciuset, jak sama nazwa wskazuje, złożona była z 500 obywateli wyłonionych w drodze losowania na okres jednego roku. Działała na równi ze Zgromadzeniem Ludowym. Rada proponuje ustawy, kieruje urzędnikami, przygotowuje obrady i wciela w życie uchwały Zgromadzenia. Demokracja ateńska miała charakter demokracji bezpośredniej: lud, czyli obywatele obecni na Zgromadzeniu tworzyli prawo, wybierali (w większości przypadków wybór zastąpiono losowaniem) urzędników i poddawali ich stałemu nadzorowi. Nie znano pojęcia przedstawicielstwa - delegowania przedstawicieli do decydowania w imieniu ludu. Istotną gwarancją rzeczywistej demokracji - rządów całego ludu (pełnoprawnych obywateli) były: zasada wolności przemówień, zasada równości w zajmowaniu urzędów, dostępności do urzędów, zasada równości wszystkich wobec prawa. Naczelnymi zasadami ateńskiej demokracji były: wolność, czyli życie obywateli wedle własnego upodobania, w granicach prawa, równość obywateli wobec prawa i w dostępie do udziału we władzy, harmonia, zgoda (jednomyślność) rozumiana jako poddanie interesów jednostkowych doboru całej społeczności, praworządność, czyli podległość obywateli prawom, które sami ustanawiali i mogli zmieniać.
Prawa obywateli i grup społecznych w Rzymie
W rzymskiej republice społeczeństwo było podzielone na dwie grupy społeczne: patrycjuszy i plebejuszów. Ci pierwsi, najbogatsi, pochodzili z liczących się rodów, mieli więcej praw, także politycznych, ale to właśnie oni płacili podatki i byli zobowiązani do pełnienia służby wojskowej. Biedniejsi, plebejusze, nie mieli praw politycznych, ale traktowani byli jako ludność wolna. Z czasem, ponieważ zamożność niektórych plebejuszów zaczęła wzrastać, a do uprzywilejowanej grupy nie można było awansować (o przynależności decydowało pochodzenie), ustalono więc klasy, a kryteriami było bogactwo, a nie urodzenie. Najbogatsze klasy miały przeważającą liczbę głosów w zgromadzeniu (chociaż mogła do niego należeć ludność też i z niższych klas), ale za to byli najbardziej obciążeni na rzecz państwa. W republice rzymskiej funkcje królów zajęli dwaj KONSULOWIE wybierani przez zgromadzenie na okres jednego roku. Do ich zadań należało kontrolowanie urzędników, zwoływanie zgromadzeń ludowych, pełnienie funkcji kapłańskich - decydował o treści wróżb i dowództwo nad armią. Mieli 12 pomocników (liktorów). Ich władzę jednak ograniczał SENAT (senex - starzec). W skład senatu wchodziło trzystu urzędników (byli urzędnicy, dożywotnio), których zadaniem było zatwierdzanie uchwał przyjętych przez zgromadzenie ludowe, przyjmował i wysyłał posłów i delegacje, reprezentował ciągłość państwa, zarządzanie skarbem oraz decydowanie w sprawie polityki zagranicznej. W czasie republiki składał się z samych patrycjuszy, a byli to urzędnicy sprawujący rządy obecnie i byli urzędnicy, którzy zakończyli już swoje urzędowanie. Princeps senatus - najważniejszy senator, jako pierwszy zabierał głos. Z kolei zaś KWESTOR zajmował się finansami państwa. CENZORZY kontrolowali prywatne życie, ich dochody, ale także ustalali listy wyborców, prowadzili spisy ludności i przydzielali ich do odpowiednich grup, prowadzili spis senatorów (kto jest godny posady, kolejność zabierania głosu), sprawdzali finanse państwa oraz organizowali pobór legionistów. Funkcje sądownicze sprawował PRETOR. Za porządek w mieście, jak i dostawę żywności i organizowanie igrzysk olimpijskich, odpowiadali EDYLOWIE. Dostęp do urzędów mieli jednak tylko najbogatsi, gdyż wiele przedsięwzięć sami musieli finansować ze swoich prywatnych funduszy. To jednak wzbudzało wielkie niezadowolenie wśród pozostałych, dyskryminowanych obywateli. Doprowadzili do powołania TRYBUNU LUDOWEGO. Nie był to wprawdzie urzędnik, ale miał prawo weta w tych sprawach, które godziły w interesy plebejuszy (sam był jednym z nich). W sytuacji awaryjnych na okres 6 miesięcy wybierany był DYKTATOR. Jego decyzja była niepodważalna (nie obowiązywało prawo weta), kierował całym krajem i całą armią. Podstawowym organem władzy było jednak w dalszym ciągu Zgromadzenie Ludowe (komitia). Na jego zebraniach ogół obywateli decydował o wyborze urzędników, jak również o wywoływaniu wojny i zawieraniu pokoju, sprawowało władze ustawodawczą. Zgromadzenie było ostatnią instancją odwoławczą.
