Szlak Orlich Gniazd - Charakterystyka regionu turystycznego Polski

Lokalizacja

Szlak Orlich Gniazd prowadzi z Krakowa, przez Ojców do Pieskowej Skały, skąd biegnie dalej do Olkusza, zahacza o Pustynię Błędowską, skąd przez Bydlin, Smoleń, Ogrodzieniec, Bobolice, Mirów, Ostrężnik i Olsztyn – zmierza do Częstochowy. Szlak w całości znajduje się na terenie Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej, zwanej również Jurą Krakowską - Częstochowską a rzadziej Jurą Krakowską.

Wyżyna Krakowsko – Częstochowska, stanowi fragment Wyżyny Śląsko – Krakowskiej. Ciągnie się z północy na południe od Wielunia do Krakowa. Jej długość wynosi około 160 km, a średnia szerokość około 20 km. Od zachodu sąsiaduje z Wyżyną Śląską i Kotliną Oświęcimską, od których oddziela ją dochodzący do 100 m próg denudacyjny, zwany również kuestą, której jeden stok jest długi i łagodny, natomiast drugi bardzo krótki i stromy. Przebieg zachodniej granicy obszaru wytycza linia łącząca kolejno od północy miasta: Wieluń, Krzepice, Kłobuck, Częstochowa, Żarki, Myszków, Zawiercie, Ogrodzieniec, Olkusz, Trzebinia, Babice. Na wschodzie Jura sąsiaduje z Wyżyną Miechowską, Niecką Nidziańską, a jej granica przebiega wzdłuż Doliny Dłubni przez Maków, Żarnowiec, Pradła, Lelów, Janów, Mstów, Kruszynę, Pajęczno do Wielunia.

Ukształtowanie terenu

Ze względu na różnice geomorfologiczne Jurę dzieli się na dwie części: północną, do której należy Wyżynę Wieluńska, Płaskowzgórze Częstochowskie i Płaskowyż Ojcowski, oraz południową do której z kolei należą Rów Krzeszowicki, Garb Tenczyński i Brama Krakowska.

Wyżyna Wieluńska, rozciągająca się od Wielunia do przełomu Warty w okolicach Częstochowy charakteryzuje się małym urozmaiceniem krajobrazu. Brak tu przede wszystkim ostańców skalnych, które tylko nielicznie występują w przełomie Warty pod Działoszynem. Płaskie wzgórza nie przekraczają wysokości 260 m n.p.m.

Płaskowzgórze Częstochowskie z kolei jest najbardziej reprezentatywną częścią Jury Krakowskiej. Główną cechę krajobrazu stanowią zalesione, zazwyczaj grupujące się w pasma wzgórza z licznymi na ich szczytach i zboczach ostańcami. Inną cechą tutejszego obszaru jest występowanie bezwodnych dolinek, oraz półsuchych kotlinek wypełnionych piaskami fluwioglacjalnymi (nagromadzonymi przez odpływające wody lodowcowe) Najwyższym wzniesieniem tej części obszaru jest Góra Janowskiego (503 m n.pm).

Płaskowyż Ojcowski stanowi zwarty, wyniesiony blok, który tworzą bezleśne, płaskie, miejscami faliste wierzchowiny wznoszące się od 400 do 460 m wysokości, na powierzchniach których występują licznie ostańce skał wapiennych m.in. Skałka (513 m. n.p.m.) będąca jednocześnie najwyższą kulminacją na Jurze. Południową część tego obszaru rozcinają głębokie doliny potoków, które tworzą malownicze jary i parowy.

Budowę Wyżyny Krakowskiej południowej charakteryzuje występowanie równoleżnikowo przebiegających rowów i zrębów tektonicznych. W jej krajobrazie dominują niewielkie, odosobnione (Wawel) lub grupujące się wzgórza (Las Wolski, Wzgórza Tynieckie). Na południe od niej rozciąga się Pogórze Wielickie, stanowiące przedpole nasunięcia karpackiego.
Budowa geologiczna

Najbardziej rozpowszechnionym typem skał są utwory jurajskie od których powstała nazwa Wyżyny. Skały te były budowane przez obumierające szczątki organizmów, które kiedyś zasiedlały tutejsze morze. Największe znaczenie miało morze górnojurajskie, kiedy to miąższość powstających skał osiągnęła grubość kilkuset metrów. Najliczniejszymi i co za tym idzie najliczniej występującymi dziś skamieniałościami są: amonity, belemnity, gąbki, małże i ramienionogi. Najbardziej dominującymi formami krajobrazu jurajskiego są wapienie skaliste występujące w formie samotnych skał tak zwanych ostańców i skałek w dolinach rzecznych. Wapienie tego typu powstawały na dnie morza w obrębie struktur zbliżonych do rafowych, gdzie tworzyły się przy współudziale organizmów, głównie: gąbek, sinic i bakterii. Inną formą wapieni występujących na tym terenie są wapienie płytowe, które obserwować można jedynie w kamieniołomach, gdyż nie tworzą one naturalnych odsłonięć. Ostatnim typem wapieni są wapienie uławicone, które cechuje obecność grubych, przekraczających miejscami 2 m miąższości ławic. Wapienie jury charakteryzują się silnym skrasowieniem, które rozwijało się głównie w trzeciorzędzie. Występuje tu ok.1500 jaskiń i schronisk, co stawia teren Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej pod tym względem na pierwszym miejscu w Polsce.

Na terenie jury w głębszych warstwach znajdują się również łupki metamorficzne, piaskowce, mułowce, iłowce, niewielkie pokłady węgla, oraz kreda, występująca we wschodniej części terenu.

Pedosfera

Na skutek działalności morza, w rowach tektonicznych powstałych na skutek ruchów górotwórczych, na dnie zbiornika osiadły przede wszystkim iły. W wyniku pobytu na tym terenie lądolodu skandynawskiego, osadzały się gliny, piaski i żwiry, a pod koniec epoki lodowej nawiana została glinka lessowa, na której wytworzyły się gleby brunatne (południowo-wschodni rejon omawianego terenu). W zachodniej części Wyżyny Krakowskiej na zachód i północny-zachód od Częstochowy występują gleby bielicowe i brunatne utworzone z glin lekkich i średnich oraz piasków naglinowych. Na zachód od Zawiercia i Myszkowa tereny zalegają gleby brunatne wytworzone z glin ciężkich i iłów. Okolice Wielunia i tereny na północny-wschód od Częstochowy obfitują w gleby wytworzone z utworów pyłowych pochodzenia wodnego - bielicowe i brunatne.

Hydrosfera

Przez interesujący nas obszar przechodzi dział wodny pomiędzy Wisłą i Odrą. Rzeki spływają stąd promieniście we wszystkich kierunkach. Spośród najważniejszych dopływów Wisły należy wymienić: Sankę, Rudną, Rudawę, Prądnik czy Białą i Czarną Przemszę. Dopływami Odry natomiast są Warta oraz wpadające doń Liswarta i Wiercica. Tutejsze rzeki zasilane są wodami gruntowymi, stanowiącymi aż 70% całości oraz wodami opadowymi i śnieżnymi. Podziemny system wód jurajskich jest bardzo obfity i reprezentowany przez wiele wspaniałych wypływów na przykład na terenie Ojcowskiego Parku Narodowego czy też Doliny Wiercicy. Wydajność tutejszych źródeł przekracza niejednokrotnie 10 l/s, a temperatura wypływającej z nich wody oscyluje wokół 8-9 stopni Celsjusza. Dzięki istnieniu tak dobrze rozwiniętej sieci rzecznej oraz występowaniu tak zasobnych wód podziemnych na terenie obniżeń (szczególnie na Wyżynie Krakowskiej) dochodzi do stałego powstawania wielu bagien.

Klimat

Klimat Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej jest bardzo zróżnicowany. Jest to spowodowane dużą, jak na tak mały obszar, zmienności morfologii terenu. Należy wspomnieć również o innym czynniku, jakim niewątpliwe jest rodzaj roślinności, a co za tym idzie rodzaj gleb i w końcu różnice w deniwelacji. Jest tu szereg miejsc, spośród których każde odznacza się odrębnym klimatem. Należy wymienić takie miejsca, jak chociażby: Sokole Góry, Dolinę Wiercicy czy teren Ojcowskiego Parku Narodowego. Generalnie jednak należy stwierdzić, że uśredniona temperatura roku wynosi tutaj 8 stopni Celsjusza, natomiast ilość opadów wynosi około 700 mm. Nie oznacza to jednak, że gdy na wierchowinie jest 10 stopni Celsjusza, to taka temperatura panuje również w dolinach. Każdy z turystów pokonując jurajskie trasy wiosną przekona się, że gdy na wzniesieniach można się już opalać, w dolinach panuje temperatura bliska 0. Ciekawym jest fakt, że średni czas zalegania pokrywy śnieżnej na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej wynosi około 80 dni, natomiast okres wegetacji w części zachodniej obszaru wynosi 210, a na wschodzie 200 dni. Taki, a nie inny klimat warunkowany jest m.in. stałym niżem islandzkim oraz wyżem arktycznym, których działalność odczuwana jest głównie zimą. Latem zaś odczuwa się tu wpływy wyżu azorskiego oraz innych frontów z południa, których działalność jest niestety silnie utrudniona przez masyw Karpat.

Biosfera

Na terenie Jury dominują dwa rodzaje lasów, a mianowicie: bory mieszane i suche bory sosnowe. Każdy z nich występuje na różniących się glebach, które nieco różnią się zasiedlającą je roślinnością. W tutejszych lasach występuje aż 1600 gatunków roślin naczyniowych. Na największą uwagę zasługują endemity i relikty. Największe emocje wśród biologów wzbudzają te ostatnie, występujące tu w liczbie 60 reprezentantów. Są to m.in.: chaber miękkowłosy czy wspaniały omieg górski. Niepodobna nie wspomnieć o tak charakterystycznych roślinach kserotermicznych porastających wszystkie nasłonecznione masywy skalne i występujących w liczbie 300 gatunków. Świat zwierząt reprezentowany jest przez wszystkie grupy systematyczne. Najbardziej charakterystycznymi i licznymi są ptaki w liczbie 200 gatunków, dalej – płazy 14, gady 7, ssaki 50 gatunków. Na każdej naszej trasie możemy spotkać wiele owadów. Tutejsze bezkręgowce reprezentowane są przez przedstawicieli wschodniej i zachodniej części kontynentu Euroazjatyckiego. W mniejszym stopniu występują elementy śródziemnomorskie i górskie.

Pierwsze osadnictwo

Najstarsze i należące do nielicznych w Polsce, ślady obecności człowieka na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej pochodzą sprzed 150-120 tys. lat, to jest ze schyłkowego okresu zlodowacenia środkowopolskiego. Odkryte w jaskiniach regionu krzemienne narzędzia oraz kości zwierząt wskazują że były to obozowiska grup łowców polujących w strefie subarktycznej.

Zabytki późniejsze z okresu paleolitu środkowego (120-40 tys. lat) reprezentują znane z Europy ówczesne tradycje kulturowe, w tym kulturę mikocko-prądnicką (70-54 tys. lat p.n.e.). jej cechą było stopniowe zarzucanie narzędzi typu pięściaków, tj. o sercowatym kształcie i częstsze posługiwanie się charakterystycznymi nożami kamiennymi zwanymi, z uwagi na liczne występowanie w jaskiniach ojcowskich, prądnikami. Badania jaskiniowe dostarczyły także wielu innych materiałów, jak na przykład kości zwierząt, pozostałości palenisk, itp. pozwalających na rekonstrukcję trybu życia ówczesnego człowieka neandertalskiego, jako koczowniczo-łowieckiego.

Pojawienie się człowieka rozumnego około 40 tys. lat p.n.e. rozpoczyna okres paleolitu górnego. Na omawianym terenie występują najwcześniejsze kultury tego okresu, do około 22 tys. lat p.n.e., jak oryniacka i wschodniograwecka, charakteryzujące się używaniem szerokiej gamy narzędzi krzemiennych oraz z kości mamuta Na uwagę zasługuje także kultura jerzmanowicka (38-26 tys. lat p.n.e.) której wyróżniającą cechą są krzemienne groty oszczepów o liściastej formie. W ostatnim etapie rozwoju paleolitu zaznacza się dominacja kultury magdaleńskiej (około 13 tys. lat p.n.e.), znanej z Jaskini Maszyckiej w Dolinie Prądnika. Odnaleziono tu wiele narzędzi kościanych, w części bogato zdobionych, a także najstarsze na ziemiach polskich szczątki człowieka współczesnego, co warto zaznaczyć – noszące ślady kanibalizmu.

Od tego mniej więcej momentu, najprawdopodobniej na skutek ocieplania się klimatu, następowała powolna emigracja ludności na północ w poszukiwaniu tradycyjnych łowisk.
Około 5 tys. lat p.n.e. napływa ludność posiadająca już umiejętność wyrobu naczyń ceramicznych oraz uprawy roślin i hodowli zwierząt, co jest podstawowym wyróżnikiem neolitu (4500-1800 lat p.n.e.). Z okresem tym wiążą się początki stałego osadnictwa na Wyżynie. W dalszym etapie rozwoju sił wytwórczych, wejścia w użycie metali, znaczenie Wyżyny, jako terenu osadniczego maleje. Powoli następuje upadek kultur związany z niepokojami związanymi z okresem wędrówek ludów i prawdopodobnie z napływem Słowian.

Pierwsze ośrodki władzy

Początki wczesnego średniowiecza są słabo poznane i pozostają w sferze hipotez. Zakłada się, że pierwsza poważne osadnictwo na Wyżynie nastąpiło od VIII-IX w. Z tego okresu pochodzą między innymi grodziska Gąszczyk, Wały koło Złotego Potoku, osada na Górze Birów, oraz grodziska w Mnikowie i Zagórowej. Kres ich funkcjonowania przypada na wiek X i najprawdopodobniej był związany z faktem zbrojnego włączenia omawianego obszaru przez Mieszka I do państwa Piastów. Część znajdujących się tu miejscowości (między innymi Czułów, Zabierzów, Olkusz), zostało najprawdopodobniej założonych już w XI wieku, jednak większość znanych najwcześniejszych przekazów pochodzi z XIII-XIV wieku i dotyczy kolonizacji na prawie niemieckim. Lokacje te obejmowały zarówno nowo zakładane osady, jak i wsie i miasta już istniejące. W tym okresie następuje intensywny rozwój osadnictwa. Ukształtowały się wtedy po dziś dzień czytelne układy przestrzenne: sieci osadniczej, pól i komunikacyjne.

Pierwsze wiadomości źródłowe o jurajskich założeniach obronnych pochodzą z XIII wieku to jest z czasu rozbicia dzielnicowego. W 1228 r. wspomniany jest gród Henryka Brodatego „Skała” obecnie lokalizowany koło Pieskowej Skały, w 1231 r. Wyszogród Konrada Mazowieckiego (góra Okopy w Ojcowie). Na przełomie XIII i XIV w. zaczynają powstawać dalsze założenia, obronne rezydencje rycerskie, o których dotychczasowa wiedza historyczno-archeologiczna często pozostaje w sferze hipotez. Na XIV w. przypada realizacja najważniejszych „orlich gniazd”. Wzniesione przez Kazimierza Wielkiego zamki w Ojcowie, Ogrodzieńcu, Bobolicach i Olsztynie tworzą warowną linię na granicy Korony ze Śląskiem pozostającym wtenczas pod panowaniem czeskim.

Walory przyrodnicze regionu

Bardzo ciekawymi walorami przyrodniczymi regionu są powstałe tutaj dzięki zjawiskom krasowym liczne jaskinie. Wśród udostępnionych turystom jaskiń, na uwagę zasługują tutaj te najsłynniejsze:

JASKINIA ŁOKIETKA - zwana również Grotą Łokietka lub Jaskinią Królewską. Znajduje się w szczytowej partii Góry Chełmowej (ok. 450 m n.p.m.) w Ojcowskim Parku Narodowym. Jest to jedna z najbardziej znanych jaskiń w Polsce, będąca jednym z symboli Ojcowskiego Parku Narodowego. Znana szczególnie dzięki legendzie, mówiącej, że w tej jaskini ok. 1300 r. ukrywał się przyszły król Władysław Łokietek przed ścigającymi go wojskami króla czeskiego Wacława II. W związku z legendą związaną z jaskinią i królem odpowiednie nazwy do tego stanu rzeczy nadano aż 3 komorom: salą Rycerską, Kuchnią Łokietka i Sypialnią Łokietka. Jaskinia podobnie jak większość jaskiń jurajskich posiada ubogą szatę naciekową, którą reprezentują głównie makarony i polewy naciekowe. Na polewach można zaobserwować również żebra. W miejscach położonych wysoko, a więc niedostępnych zachowały się jednak również niewielkie stalaktyty. Ściany i strop jaskini wskazują na fakt intensywnego korzystania przy zwiedzaniu jaskini z pochodni i świec. Udostępniona do zwiedzania jest codziennie. Jaskinia posiada oświetlenie elektryczne, zwiedzanie z przewodnikiem po wykupieniu biletów.

JASKINIA SMOCZA JAMA - otwór tej chyba najsłynniejszej w Polsce jaskini znajduje się we wzgórzu wawelskim w samym centrum Krakowa. Otwór wejściowy do niedawna widniał od strony Wisły koło postawionej tu w 1972 rzeźby smoka, ale został zamurowany. Obecnie dostać się do jaskini można ze Wzgórza Wawelskiego. Osobliwością tej jaskini jest pięć jeziorek zamieszkałych przez rzadkiego skorupiaka – studniczka tatrzańskiego. Co prawda podczas badaniań archeologicznych nie natrafiono na ślady żadnych zwierząt mogących uzasadniać istnienie legendy o Smoku Wawelskim, niemniej jednak jaskinia cieszyła się już w XVII wieku wielką popularnością w Europie ze względu na zlokalizowaną w niej salę biesiadną stojącej w pobliżu karczmy. Zwiedzać można ją z przewodnikiem.

JASKINIA NIETOPERZOWA - znajduje się w górnej części Doliny Będkowskiej i obecnie jest udostępniona do zwiedzania wyłącznie z przewodnikiem. Została uznana za pomnik przyrody. Nazwa jaskini wzięła się od zamieszkującej ją dawniej w głębszych partiach dużej ilości nietoperzy - nocków dużych i podkowców małych. Występowały tu również gacki wielkouchy i nocki orzęsione. Do degradacji jaskini i jej fauny przyczyniła się eksploatacja guana (odchodów) nietoperzy i namuliska jaskini, które wykorzystywano jako doskonały nawóz. Eksploatację tą na skalę przemysłową prowadził niemiecki przedsiębiorca Otto Grube. Wydobyto wówczas z namuliska między innymi około 4 tysięcy kłów niedźwiedzia jaskiniowego. Obecnie spotykane są tylko pojedyncze okazy nocków, a w okresie zimowym zamieszkują tu kolonie podkowców małych.
.
JASKINIA WIERZCHOWSKA - jest to najdłuższa jaskinia udostępniona do masowego zwiedzania na Jurze. Usytuowana jest w rejonie Dolinek Podkrakowskich. W środku brak efektownych nacieków, ale urozmaicenie form korytarzy w dużym stopniu to rekompensuje. Stwierdzono tu ślady osadnictwa neolitycznego. Jaskinia posiada oświetlenie elektryczne, zwiedzanie trasy turystycznej o długości 370 m trwa około godziny.

Wśród innych walorów przyrodniczych regionu na uwagę zasługuje, znajdująca się na naszym szlaku, jedyna w Polsce, pustynia zwana „Polską Saharą”. Jest to Pustynia Błędowska – obszar piasków lotnych o powierzchni 20 km kwadratowych położony między Błędowem, Kluczami i Chechłem na wysokości około 315 m.n.p.m.. Według pospolitej wiedzy uważana za „jedyną naturalną pustynię” w Europie, co należy prostować, ponieważ powstała faktycznie w XIII wieku w wyniku ingerencji człowieka w środowisko, kiedy to rozwój górnictwa spowodował wycinkę rosnących na tym obszarze borów sosnowych. Naturalne pustynie powstają zaś w wyniku trwale utrzymującego się deficytu opadów, znacznych temperatur i niedostatku wody w glebie, a w Polsce takie warunki nie występują. Co do jedyności pustyni w Europie należy sprostować, że naturalne pustynie występują na Nizinie Nadkaspijskiej. Na Pustyni Błędowskiej występuje ok. 350 gatunków roślin w tym wiele o charakterze pustynnym i typowym dla nadmorskich wydm. Z unikatowych i chronionych gatunków warto wymienić chociażby: dziewięćsił bezłodygowy, kruszczyk szerokolistny i rdzawoczerwony, powojnik baldaszkowy oraz psammofity (kostrzewy, szczotlicha siwa). Fauna pustyni to głównie ptaki i owady. Spośród ptaków tu występujących na uwagę zasługuję chociażby skowronek borowy, świergotek polny, dudek, pluszcz, śnieguła oraz kulon.

W rejonie tym istnieje również wiele rezerwatów przyrody, stworzonych w celu ochrony charakterystycznej dla Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej flory i fauny. Wymienić można tu między innymi: Bielańskie Skały, Cisy koło Sierakowa, Dąbrowę w Niżankowicach, Dębowa Górę, Modrzewiową Górę, Mokry Las, Złotą Górę.

Walory antropogeniczne

Wśród walorów turystycznych regionu, stworzonych przez człowieka i bezpośrednio związanych z nazwą szlaku, możemy kolejno wymienić:

OJCÓW - na skalistym wzgórzu wapiennym, wznoszącym się ponad 36 metrów nad doliną Prądnika, na jego prawym brzegu znajdują się ruiny zamku królewskiego zbudowanego przez Kazimierza Wielkiego. Zamek w Ojcowie zbudowano z wapienia. Składa się z dwóch części: wschodniej założonej na planie regularnego prostokąta i zachodniej majacej kształt nieregularny Wjazd do zamku prowadził od zachodu przez most umieszczony na murowanych filarach i przez budynek bramny znajdujący się w pobliżu wieży. Główną wieżę wzniesiono na szczycie skały, ponad 12 m nad dziedzińcem i włączono w obwód muru. Zbudowano ją z kamienia ciosanego, na planie ośmioboku. Dziedziniec zamkowy zamknięty był od wschodu dużym domem mieszkalnym
Twórcy zamku w Ojcowie wykorzystali naturalne warunki terenowe w układzie przestrzennym i systemie obronnym. O wyraźnie przemyślanym programie całego warownego założenia świadczy ustawienie wieży głównej pełniącej jednocześnie rolę strażnicy i elementu górującego nad dojazdem, a więc broniącego zamku od strony zagrożenia. Obecnie zachowały się tylko fragmenty murów obwodowych, ruiny budynku z XVII wieku, wielka ośmioboczna wieża, budynek bramny i resztki filarów mostowych. Ruiny zamku zajmują powierzchnię 6000 m2.

PIESKOWA SKAŁA - usytuowany na wysokim cyplu skalnym, nad doliną Prądnika Zamek w Pieskowej Skale przyciąga uwagę turystów wspaniałą architekturą. Przeżywał w swej historii zmienne koleje losu. Zmieniali się właściciele, zmieniał się wygląd budowli, a nawet jej przeznaczenie. Początkowo była to wybudowana przez Kazimierza Wielkiego strażnica królewska, mająca strzec ważnej drogi wiodącej doliną Prądnika, łączącej Kraków ze Śląskiem. Był to kamienny zamek wybudowany w trudnych warunkach terenowych i składał się z części górnej i dolnej. Nie zachowany do dzisiaj zamek górny usytuowany był na niedostępnej skale zwanej "Dorotka". Stała tu najwyższa wieża zamkowa pełniąca jeszcze w XV wieku funkcje mieszkalną. Zamek dolny znajdował się na miejscu obecnego dziedzińca renesansowego i obejmował zabudowania gospodarcze zgrupowane wokół podwórca i otoczone murami obronnymi. W późniejszym okresie zamek był wielokrotnie przebudowywany aż do obecnego kształtu przez kolejnych właścicieli. Po II wojnie światowej Pieskową Skałę przejęło Ministerstwo Kultury i Sztuki. Rozpoczęły się wówczas gruntowne prace remontowe. Przeprowadzono badania architektoniczne, odnaleziono elementy renesansowej architektury i dekoracji i zrekonstruowano szesnastowieczny dziedziniec arkadowy i loggię widokową.
We wnętrzach urządzono ekspozycję ukazującą przemiany w sztuce europejskiej od średniowiecza po wiek XIX. Wszystkie eksponaty pochodzą ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu.

OLKUSZ - charakterystycznym dla okresu powstawania „orlich gniazd” zabytkiem jest baszta w Olkuszu. Jest to zrekonstruowany fragment kamiennego muru obronnego z czasów Kazimierza Wielkiego. Mur miał ponad 1100 metrów długości i 9 metrów wysokości. Broniło go dodatkowo 14 baszt zbudowanych na planie prostokąta. Odbudowana baszta jest dwukolorowa. Fragmenty muru i baszty zbudowane z czerwonego piaskowca pokazują stan z XIV wieku. To czasy kiedy powstawał olkuski system obronny. Wtedy baszta była otwarta od strony miasta, wznosiła się na wysokość muru i podobnie jak on była zakończona blankowanym krenelażem. Powyżej domurowano część z białego wapienia, zadaszono basztę i mur. Tak wyglądał olkuski system obronny w XV wieku. We wnętrzu baszty, gdzie znajduje się popularna kawiarnia, można zobaczyć oryginalne fragmenty muru pochodzące z XIV wieku.

BYDLIN - przypuszczalna budowla - kamieniec, była częścią systemu obronnego na pograniczu Śląskim. Wzniesiono ją na zniwelowanym ostańcu skalnym, na surowym korzeniu w XIV w. jako myśliwski zamek obronny. Niektóre źródła podają, że mógł być on wybudowany przez ród Toporczyków ale najprawdopodobniej powstał on z inicjatywy rycerza Niemierzy herbu Strzała właściciela Bydlina w 1388 r. lub nawet jego ojca Pełki (zm. przed 1379 r.). Wiadomo też że w tym samym wieku fortyfikacja była również własnością nieślubnego syna Kazimierza Wielkiego. Obecnie zachowały się tylko ruiny, które są dostępne do zwiedzania bez ograniczeń. U podnóża wzgórza od strony parkingu przy miejscowym cmentarzu stoi tablica opisująca krótką historię zamku.

SMOLEŃ - nad całą okolicą góruje cylindryczna wieża wyrastająca z ruin małego kamiennego zameczku. Ten zamek rycerski był prawdopodobnie siedzibą rodu Toporczyków Pileckich, później zamek należał do rodu Leliwitów Pileckich. aż do 1572 roku. Ostatnia przedstawicielka tej rodziny sprzedała zamek Padniewskim i od tego czasu zamek pozostawał niezamieszkany popadając w ruinę. Ruiny wznoszą się na wysokiej skale wapiennej (485 m n.p.m.), poniżej której powstały dwa zamki dolne. Zamek od strony wschodniej posiadał bramę i zbudowany był na planie nieregularnym. Natomiast zamek od strony zach., podobnie jak zamek rycerski na szczycie skały, miał plan nieregularnego wieloboku. Tutaj najprawdopodobniej znajdowały się zarówno pomieszczenia mieszkalne, jak i urządzenia gospodarcze. Prawdopodobnie założenie pobliskiej Pilicy, usytuowanej nad rzeką i mającej dobre połączenie drogowe, spowodowało opuszczenie zamku.

OGRODZIENIEC - na wzgórzu, od strony północnej położone są, wśród skał wapiennych, ruiny zamku rycerskiego. Zamek powstał w XIV i XV wieku jako warownia Włodków. Z trzech stron otaczały go strome skały stanowiące naturalną osłonę warowni. Od strony północno - zachodniej, nie osłoniętej skałami, obwód warowny zamykały prawdopodobnie umocnienia w postaci wału lub muru. Na skałach wznosiły się budynki, a na rozległej skale od strony południowej stał budynek mieszkalny. Od wschodu, na wąskiej skale zamykającej dziedziniec stał początkowo budynek drewniany, zastąpiony domem murowanym z kamienia i cegły, postawionym około XV wieku. Wjazd do zamku Włodków prowadził wąską szczeliną pomiędzy skałami od strony wschodniej. Prawdopodobnie znajdowała się tu też brama, która później została zastąpiona wieżą bramną. Zamek Włodków został prawie zupełnie rozebrany około roku 1530, w ceku postawienia nowego zamku, stanowiącego główny element wielkiego zespołu warownego wzniesionego przez Seweryna Bonera. Zamek w okresie renesansu, gdy właścicielem był Seweryn Boner pełnił podwójną funkcję - reprezentacyjno - warowną.

BOBOLICE - na wysokim, skalistym wzgórzu wapiennym wznoszą się ruiny zamku królewskiego. Pierwotny zamek znajdował się na najwyższym szczycie skały. Pozostały tu ruiny wieży o okrągłym zarysie. Zamek został zbudowany prawdopodobnie w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego. Związany był z systemem obrony granic państwa od strony Śląska.

W okresie późniejszym był rozbudowywany, niemniej jednak przy dzisiejszym stanie badań nie można dokładnie określić poszczególnych etapów rozbudowy.

MIRÓW - na wschód od wsi Mirów, na skalistym wapiennym wzgórzu w paśmie Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej położone są ruiny zamku rycerskiego. Prawdopodobnie pierwsze umocnienia wzniósł Kazimierz Wielki jako nadgraniczną strażnicę w systemie obronnym królestwa od strony Śląska. Później Mirów przechodząc przez ręce kolejnych właścicieli przebudowany był najpierw na zamek rycerski, a później zaadaptowany do celów mieszkalnych. Opuszczony w XVIII wieku popadł w ruinę.

OSTRĘŻNIK - nie ma w zasadzie żadnych konkretnych wzmianek historycznych, ani opracowań dotyczących bezpośrednio tego zamku. Jedyna wzmianka pochodzi z rejestrów częstochowskich, gdzie jest napisane iż w Ostrężniku stoi "rudera wieży czy zamku" co świadczyć może, że w XVIII lub w XIX w. zamek został rozebrany.
Niektórzy historycy mają wątpliwości czy zamek ten kiedykolwiek był całkowicie ukończony. Powszechnie przypuszcza się jednak, że zamek ten powstał w 2 połowie XIV w. z inicjatywy Kazimierza Wielkiego, ale po 1370 roku zanikła potrzeba kontynuowania budowy kolejnego ogniwa obronnego. Prawdopodobnie był później wykorzystywany jako siedziba rozbójników, lub , według legend - jako więzienie dla złoczyńców. Wzgórze zamkowe stanowi rezerwat leśny "Ostrężnik". Wstęp bez żadnych ograniczeń.

OLSZTYN - znajdują się tutaj ruiny zamku królewskiego, położone na skalistym wzgórzu wśród skałek wapiennych. Zamek został zbudowany w połowie XIV wieku przez Kazimierza Wielkiego, jako jedna z warowni w systemie obrony granic od strony Śląska. Dzisiejsze ruiny stanowią wyraźny akcent w krajobrazie wyrastając wprost ze skalnego podłoża. Do dziś zachowały się fragmenty fundamentów bramy zewnętrznej usytuowanej obok najniższej wieży mieszkalnej. Przedzamcza składały się prawdopodobnie z wolno stojących murowanych budynków. Niektóre z nich wbudowane były w głąb skalnego podłoża. Początkowo zamek w Olsztynie był typowym założeniem średniowiecznym - niewielki zamek główny z większym przedzamczem. Dzięki rozbudowie w XV i XVI wieku, przekształcony w warownię zamek oparł się oblężeniu w 1587 roku.

CZĘSTOCHOWA - najciekawszym, nie związanym co prawda bezpośrednio ze Szlakiem Orlich Gniazd walorem antropogenicznym jest w Częstochowie warowny klasztor Paulinów na Jasnej Górze. Szacuje się, że klasztor na Jasnej Górze zajmuje piąte miejsce na świecie jako miejsce pielgrzymkowe (po Waranasi w Indiach, Mekkce w Arabii Saudyjskiej, Lourdes we Francji i Rzymie we Włoszech). Stanowi no unikalny zabytek klasy "0" i jest bogatą skarbnicą wotów będących jednocześnie pamiątkami związanymi z dziejami narodu, państwa i kultury polskiej. Klasztor powstawał przez około 600 lat począwszy od 22 czerwca 1382 w. Dzięki długiej tradycji i licznym rozbudowom można w całym kompleksie dostrzec aż 5 epok stylowych. W bryle zespołu klasztornego wyróżniają się dwa elementy: wieża górująca nad całym miastem i bastionowe potężne wały obronne. Nie sposób tutaj opisać wszystkich ciekawych elementów architektury Dość wspomnieć że znajdują się tutaj cztery bastiony obronne, cztery prowadzące na teren klasztoru bramy, zabudowania kościoła i kaplica z „cudownym” obrazem. Aby w pełni poznać zabytek nie można również zapomnieć o spacerze po koronie wałów. Z wałów można obejrzeć stacje Męki Pańskiej powstałe w latach 1900 - 13, autorstwa rzeźbiarza Piusa Welońskiego. Są one rozstawione po parku klasztornym przy wałach zgodnie z ruchem wskazówek zegara licząc od bramy Wałowej.

Poziom zagospodarowania turystycznego szlaku

Rejon Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej charakteryzuje się wysoką dostępnością komunikacyjną. Z całej Polski bez problemu można tu dojechać za pomocą środków komunikacji lądowej, takich jak linie kolejowe oraz autobusowe. W razie większych odległości, lub w przypadku przyjazdów z zagranicy można skorzystać również z komunikacji lotniczej. Można w ten sposób dotrzeć na lotnisko w Katowicach - Pyrzowicach lub w Krakowie – Balicach. Na terenie regionu istnieje wysoko rozwinięta sieć komunikacji miejskiej. Aby dostać się do miejsc nieobsługiwanych przez lokalnych przewoźników publicznych można skorzystać z taksówek, wypożyczalni samochodów lub rowerów.

Na terenie Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej istnieje bardzo rozbudowana baza noclegowa. Składają się na nią hotele i pensjonaty, kwatery prywatne, schroniska młodzieżowe, domy wycieczkowe, ośrodki wypoczynkowe, campingi i zajazdy. Jeżeli chodzi o bazę gastronomiczną mamy tu do dyspozycji zarówno bary i restauracje ogólnodostępne jak i stołówki w ośrodkach wczasowych.

Atrakcyjność turystyczna regionu nie kończy się na walorach przyrodniczych i antropomorficznych. Powstała tutaj bardzo rozbudowana infrastruktura towarzysząca, pozwalająca praktycznie każdemu na wybranie takiej formy wypoczynku, jaki mu odpowiada.

Dla miłośników golfa godne polecenia jest pole golfowe w Paczółkowicach. Sporty wodne i wędkarstwo można uprawiać w ośrodkach zlokalizowanych przy sztucznych zbiornikach wodnych znajdujących się na obrzeżach Wyżyny. Są to między innymi zbiorniki Poraj, Pogoria III, Przeczyce, Bagry. Dla zwolenników kąpieli w istnieje również kilka basenów krytych, oraz dwa nowoczesne aquaparki czyli kompleksy rekreacyjne z basenami i zjeżdżalniami. Jeden z nich jest zlokalizowany w Krakowie-Mistrzejowicach, drugi natomiast w Dąbrowie Górniczej. Dla osób pragnących spróbować swych sił w sportach wspinaczkowych istnieją liczne szkoły wspinaczkowe i wypożyczalnie sprzętu. Miłośnicy narciarstwa mogą skorzystać między innymi ze stoków w Cisowej, Grabowej, Jaroszowcu, Smoleniu. Wielbiciele jazdy konnej znajdą tutaj wiele stadnin i szkół jeździeckich. W 2002 roku powstał tu również trzeci w Polsce górski szlak konny prowadzący z Krakowa do Częstochowy. Dla kochających sporty ekstremalne powstał tutaj park off road zlokalizowany w lasach na terenach po wyrobisku starej piaskowni Biskupice, Na dzień dzisiejszy istnieje tu 10 tras różnej skali trudności o łącznej długości ok. 30km. Planowane jest powstanie błotowiska. Wybudowane jest tu też stałe pole paintballowe o powierzchni hektara na którym rozgrywać można wiele ciekawych scenariuszy gry.

Reasumując, teren Wyżyny Krakowsko – Częstochowskiej jest bardzo atrakcyjnym regionem turystycznym naszego kraju i jest wart polecenia każdemu turyście.