Budowa skóry

POWŁOKA WSPÓLNA

Zarodek we wczesnych stadiach rozwoju jest pokryty komórkami zewnętrz-nego listka zarodkowego, czyli ektodermą, która u organizmów pierwotnych stanowi powłokę zewnętrzną ciała. U człowieka taka powłoka nie wystarcza przede wszystkim ze względu na jej delikatność i małą wytrzymałość na czynniki mechaniczne. Już u płodu do ektodermalnej powłoki dochodzi od wewnątrz silna warstwa łącznotkankowa pochodząca z mezodermy, tworząc ostateczną powłokę ciała - skórę (cutis). Jej warstwę zewnętrzną nabłonkową nazywamy naskórkiem (epidermis), a wewnętrzną łącznotkankową - skórą właściwą (dermis albo corium). Pod skórą właściwą leży tkanka podskórna (tela subcutanea) i podściółka tłuszczowa (panniculus adiposus).
Zbudowana w ten sposób skóra chroni głębsze narządy przed urazami mechanicznymi, a przesuwając się dzięki podłożu z tkanki łącznej amortyzuje te urazy i pozwala na swobodne ruchy części ciała. Chroni ona również warstwy głębsze przed wysychaniem i nie dopuszcza do wtargnięcia drobnou-strojów czy trucizn do ustroju. Osłania również ustrój przed promieniami ultrafioletowymi i spełnia rolę narządu termoregulacji, o czym będzie mowa niżej.
Poza ochroną głębszych narządów skóra jest również narządem wydalania. Dzięki zakończeniom nerwowym skóra jest też narządem zmysłu dotyku, bólu i temperatury. Powierzchnię skóry człowieka dorosłego ocenia się w zależnoś-ci od wzrostu i budowy na 1,5-1,8 m2.

BUDOWA OGÓLNA SKÓRY

Cechy skóry poznajemy przy jej oglądaniu i badaniu dotykiem. Najbardziej widoczną jej cechą jest barwa, którą łatwo dostrzegamy przy pierwszych oględzinach osobnika. Barwa skóry jest cechą rasową. Jak wiadomo, rozróż-niamy rasę białą, czarną i żółtą. Różnice barwy skóry zależą od ilości barwnika - melaniny, wytwarzanego w naskórku.
Najmniej zasobna w melaninę jest skóra rasy białej. Nazwa ta jednak nie określa koloru skóry. Barwę białą ma ona jedynie u osobników pozbawionych zdolności wytwarzania barwnika - albinosów. Na ogół skóra ma barwę różowawobiałą lub różową u blondynów czy rudych, natomiast odcienie bardziej lub mniej śniade występują u szatynów i brunetów.
Barwa ta w naszym klimacie nie jest stała i zależy od pory roku. W okresach większego nasłonecznienia skóra przybiera odcienie ciemniejsze, również ciemniejsza jest ona u mieszkańców okolic górskich i u ludzi pracujących na wolnym powietrzu (zwłaszcza rolników). Wytwarzanie większej ilości barwnika wiąże się z działaniem promieni pozafiołkowych, które przy znaczniejszym natężeniu mogą uszkodzić głębsze warstwy skóry. Znane są ogólnie wypadki oparzeń słonecznych u osób nie opalonych, które nieostrożnie poddają się działaniu słońca w górach czy nad morzem.
U osobników słabo pigmentowanych w miesiącach letnich występuje nierównomierne skupienie barwnika w skórze twarzy pod postacią piegów (ephelides) .
Zabarwienie skóry nie jest równomierne na całej powierzchni ciała. Skóra okryta ubraniem jest jaśniejsza. Poza tym silniej zabarwiona jest skóra grzbietu, słabiej brzucha i piersi. Silnie pigmentowane są brodawki sutkowe, ciemniejsze zabarwienie ma skóra pach, okolica narządów płciowych i odbytu.
W zabarwieniu skóry występują również różnice płciowe - skóra mężczyzn jest na ogół ciemniejsza. Również jaśniejszą skórę mają dzieci, u których ciemnieje ona z wiekiem.
Podobnie jak skóra rasy białej nie jest biała, skóra osobników rasy czarnej nie jest czarna, tylko zabarwiona na brązowo w różnych odcieniach - od jasnego brązu przez kolor czekoladowy do bardzo ciemnego. Dłonie i podesz-wy nie mają barwnika.

U rasy żółtej spotykamy barwy skóry od jasnej, jak u Mongołów, do czerwonożółtej, jak Indian amerykańskich.
Zależnie od okolicy ciała skóra ma różną grubość i odporność. Najcieńsza jest na powiekach (około pół milimetra), średniej grubości na przedniej powierzchni tułowia, najgrubsza jest na dłoniach i podeszwach, a na grzbiecie dochodzi do kilku (7-8) milimetrów grubości. Grubość skóry można ocenić w przybliżeniu, ujmując ją w fałd kciukiem i palcem wskazującym.
Grubość podściółki tłuszczowej zależy od stopnia odżywienia osobnika, od wieku, płci, okolicy ciała. Tak np. u kobiet grubsza na ogół podściółka odkłada się na kończynach, nadając im okrągłe kształty, u osobników starszych na brzuchu, u osesków mniej więcej równomiernie na całym ciele.
Zdrowa skóra ma gładką, matową powierzchnię i jest na ogół jednolita, z wyjątkiem niektórych okolic. Oglądając skórę pod małym powiększeniem przez lupę widzimy na niej liczne małe pólka, oddzielone drobnymi bruzdkami. Są to pólka skórne (areae cutaneae) w kształcie rombów. Na powierzchni tych pólek przebiegają jeszcze drobniejsze bruzdki, dzięki którym powierzchnia skóry ma wygląd matowy:
Inaczej wygląda powierzchnia dłoni i podeszew. Widzimy tu wąskie listewki skórne, które przebiegają równolegle do siebie, układając się w określone wzory. Na opuszkach palców rąk tworzą one łuki, pętle i wiry, złożone z różnej liczby listewek, biegnących w zmiennych kierunkach. Tworzą one niepowta-rzalne linie, zwane papilarnymi, odmienne u każdego osobnika. Ta ich właści-wość ma duże znaczenie w kryminalistyce, pozwalając identyfikować osoby na podstawie odcisków palców.
Nauka o odciskach palców nosi nazwę daktyloskopii. Wynika z niej, że ogólny charakter odcisków daktyloskopowych jest dziedziczny, natomiast ich szczegóły zależą od wpływów zewnętrznych. Dlatego też dzieci mają inne odciski palców niż ich rodzice.
Jeżeli skóra jest przez dłuższy czas uciskana, to powstają na niej zmiany chorobowe, znane pod nazwą odleżyn (decubitus). Dlatego też obłożnie chorzy Wymagają szczególnej pielęgnacji w celu zapobieżenia trudno gojącym się odleżynom.

BUDOWA SZCZEGÓŁOWA SKÓRY

Jak wspomniano, skóra składa się z naskórka i skóry właściwej. Warstwa zewnętrzna, naskórek (epidermis), jest zbudowany z nabłonka wielowarstwo-wego płaskiego. Jego warstwa podstawna składa się z wysokich komórek, których liczba zwiększa się przez podział. Nowo powstające komórki są .wysuwane ku powierzchni skóry i w miarę przesuwania się stają się coraz niższe i bardziej spłaszczone.
Warstwa powierzchowna naskórka składa się z zupełnie płaskich płytek zrogowaciałych, które wreszcie złuszczają się i są zastępowane przez głębsze rogowaciejące komórki.
Zrogowaciałe komórki naskórka stanowią jego warstwę ochronną.
Grubość naskórka na podeszwach stóp wynosi ok. 2 mm, na dłoniach około 1 mm i jest związana z rodzajem pracy osobnika. Przy ciężkiej pracy fizycznej naskórek tworzy znaczne zgrubienia w postaci odcisków.
Na powiekach grubość naskórka jest bardzo mała (ok. 0,1 mm).
Warstwa zrogowaciała zawiera substancję rogową, zwaną keratyną, która pod wpływem wody podlega zmacerowaniu, jak to widzimy przy dłuższym moczeniu rąk czy stóp, np. przy praniu lub w kąpieli.
Skóra właściwa (corium) jest zbudowana głównie z włókien tkanki łącznej, które nadają jej odporność i elastyczność. W tej warstwie leżą też gruczoły skóry (p. dalej) oraz włosy i drobne mięśnie przywłosowe. Dzięki elastyczności tej warstwy skóra przylega do warstw głębszych, ściśle obejmując części ciała, np. szyję, tułów, jak to widzimy u dzieci i osobników młodych. W wieku starczym skóra właściwa traci swą sprężystość i zwłaszcza przy schudnięciu nie obejmuje ściśle pokrywanych części ciała, a tworzy fałdy, stanowiące jak gdyby jej nadmiar.
Włókna skóry właściwej układają się pasmami w określonych kierunkach, powodując tworzenie tzw. linii napięć. Przebieg ich nie jest przypadkowy, odpowiada on kierunkom najsilniejszego napięcia skóry w stanie spokoju. Przebieg ich ma duże znaczenie praktyczne dla określania kierunku cięć skóry przy zabiegach operacyjnych. Przy przecięciu skóry wzdłuż linii napięć brzegi rany łatwo się łączą, natomiast przy przecięciu w poprzek rana zieje, co też widzi się przy ranach przypadkowych, powstających na skutek urazów.
Skóra właściwa jest połączona z narządami głębiej leżącymi, jak kości, powięzie i inne, tkanką podskórną (tela subcutanea), która składa się z tkanki łącznej wiotkiej. Dzięki temu skóra może się przesuwać względem głębszych warstw ciała, nie krępując jego ruchów. Również dzięki łatwemu przesuwaniu się skóry można przeszczepiać jej płaty, nie odcinając jednak ich całkowicie, a pozostawiając ich połączenie z resztą skóry szypułą zabezpieczającą dopływ krwi do przeszczepu.
W tkance podskórnej znajdują się większe lub mniejsze skupienia komórek tłuszczowych, tworzących wspomnianą wyżej podściółkę tłuszczową (panni-culus adiposus). Miejsca, w których skupia się tkanka tłuszczowa, zależą od konstytucji, płci, wieku osobnika i działania jego gruczołów dokrewnych. Najmniej tkanki tłuszczowej (lub jej brak) występuje na powiekach, wargach i nosie, na prąciu i mosznie, łechtaczce i wargach sromowych mniejszych oraz na uszach. Obfita podściółka tłuszczowa występuje u kobiet na kończynach, pośladkach i klatce piersiowej. Tkanka tłuszczowa u obu płci łatwo odkłada się na brzuchu.
Przy dobrze rozwiniętej podściółce tłuszczowej skóra jest dobrze napięta. Przy zaniku podściółki skóra wiotczeje i fałduje się, gdyż obkurczanie się skóry odbywa się bardzo wolno. Podobnie zachowuje się skóra przy szybkim odwodnieniu organizmu, co wybitnie występuje u osesków przy biegunkach. Odwrotnie przy zatrzymaniu wody w organizmie w tkance podskórnej wystę-pują obrzęki. Przy uciśnięciu palcem miejsca dotkniętego obrzękiem na skórze pozostaje zagłębienie, które powoli się wyrównuje.
Skóra ludzi młodych, jędrna i odporna, z biegiem lat zmienia swe właści-wości. W wieku starczym następuje jej zanik, atrofia. Skóra wiotczeje, zmniej-sza się jej napięcie, wskutek utraty wody. Jednocześnie wszystkie warstwy skóry stają się cieńsze, dzięki czemu nawet drobniejsze żyły przeświecają przez naskórek. Skóra staje się mniej elastyczna, pomimo zwiększenia się zarówno ilości" jak i grubości włókien sprężystych. Jak wspomniano, ilość barwnika zwiększa się i skóra przybiera kolor szarawożółty.

TWORY NABŁONKOWE SKÓRY

Nabłonek nie tylko pokrywa powierzchnię skóry. Wchodzi on w jej głąb, tworząc szereg narządów pomocniczych, o różnych kształtach i czynnościach. Należą do nich: 1) gruczoły skóry, 2) włosy i 3) paznokcie.

Gruczoły skóry

Gruczoły potowe
Jak wspomniano wyżej, skóra spełnia m.in. zadania wydalania niektórych substancji, głównie wody. Są one wydalane z potem, który wytwarzają gruczoły potowe (glandulae sudoriferae). Są to gruczoły cewkowe, przedsta-wiające cewki nabłonkowe, leżące w głębi skóry właściwej, zwinięte na końcu w kształcie kłębka, stąd też nazwane gruczołami kłębkowatymi. Gruczoły te występują zarówno na uwłosionej, jak i nie uwłosionej części skóry, brak ich jedynie na wargach sromowych oraz na napletku i żołędzi prącia. Mniej ich jest na powiekach i na bocznej stronie małżowiny usznej. Liczba ich na centyme-trze kwadratowym zależy od okolicy ciała - na karku i pośladkach wynosi ona od 50 do 100, na dłoniach i podeszwach od 300 do 400. W innych okolicach mieści się w granicach wymienionych liczb.
Wydzieliną omawianych gruczołów jest pot (sudor), który jest płynem złożonym głównie z wody (ok. 98%). Zawiera on ok. 0,8% soli kuchennej oraz pewne ilości mocznika kwasu moczowego i amoniaku. Wydzielanie potu odbywa się stale, jednak w małych ilościach, których zwykle nie dostrzegamy. Wydzielanie to wzmaga się pod wpływem wysokiej temperatury otoczenia i cięższej pracy fizycznej.
Wydzielanie potu ma duże znaczenie dla utrzymania stałej temperatury ciała. Ciepło jest wytwarzane w organizmie w szeregu reakcji chemicznych egzotermicznych, czyli przebiegających z jego wydzielaniem, jak np. przy pracy mięśni. Przy wytężonej pracy fizycznej wytwarza się nadmiar ciepła, które nie zdąży wypromieniować przez skórę i może doprowadzić do przegrza-nia organizmu, a więc do stanu patologicznego. Jako reakcja obronna wzma-ga się wydzielanie potu, który parując pod wpływem ciepła zabiera duże jego ilości ze skóry, co oziębia przepływającą w naczyniach skóry krew, a przez to cały organizm.
Dlatego też należy pamiętać, aby w lecie dzieci nie ubierać ani okrywać zbyt ciepło, jak również zapewnić ludziom ciężko pracującym dostateczną ilość płynów do picia. Hutnicy, pracujący w lecie w przegrzanych pomieszczeniach przy wytopie metali, wypijają dziennie po kilkanaście litrów płynów dla uzupełnienia wody, wydzielanej z potem.
Poza gruczołami potowymi organizm traci wodę również przez parowanie jej bezpośrednio przez naskórek.
Oprócz opisanych gruczołów potowych istnieją w skórze również duże gruczoły kłębkowate (apokrynowe), których wydzielina jest odmienna od potu oraz odznacza się swoistym zapachem, barwą i innymi właściwościami różnymi dla każdego osobnika. Człowiek zatracił zdolność ich odróżniania, natomiast zwierzęta, jak np. psy, rozpoznają różnych osobników i ich rzeczy, kierując się zmysłem węchu.
Gruczoły te występują w dole pachowym, w otoczce brodawki sutkowej, w okolicy odbytu i innych, w większej ilości u osobników płci żeńskiej niż męskiej.
Niektóre zwierzęta mają dużą ilość gruczołów potowych, np. koń, inne nie pocą się wcale z powodu ich braku, jak np. pies, który w upał chłodzi się przez wywieszony z pyska język, ociekający zwilżającą go śliną.

Gruczoły łojowe

Naskórek, jak wspomniano, wysycha i traci miękkość. Jego warstwa zrogo-waciała wymaga natłuszczania dla utrzymania elastyczności. Rolę tę pełnią gruczoły łojowe (glandulae sebaceae), założone w skórze właściwej, przede wszystkim w najbliższym otoczeniu włosów. Są to gruczoły pęcherzykowe, wyprowadzające swą wydzielinę, zwaną łojem skórnym (sebum) do lejka u podstawy włosa (p. dalej), skąd wypływa ona na powierzchnię skóry i ją namaszcza. Ogólna liczba gruczołów łojowych jest mniejsza niż potowych. Najwięcej ich występuje na owłosionej skórze głowy, na twarzy, na grzbiecie i klatce piersiowej, gdzie liczba ich jest zbliżona do liczby gruczołów potowych tych okolic. Na tułowiu i kończynach liczba ich stanowi 1/6-1/8 liczby gruczo-łów potowych. Na dłoniach i podeszwach gruczoły łojowe nie występują.
Jak wspomniano, gruczoły łojowe występują również na nie uwłosionej powierzchni skóry, jak np. na czerwieni wargowej. Wydzielina ich chroni wargi przed wysychaniem i pękaniem. Podobne gruczoły, pod nazwą gruczołów tarczkowych (glandulae tarsales), są założone w obu powiekach, szczególnie w górnej. Wydzielina ich pokrywa brzeg rzęskowy powiek, zapobiegając wypływaniu wydzieliny łzowej na zewnątrz - na skórę powiek i twarzy.
Łój skórny zawiera wolne kwasy tłuszczowe, cholesterol i związki woskowe. W temperaturze ciała łój jest płynny, a zastyga przy temperaturze poniżej 30 stopni. Powleka on włosy i nadaje im miękkość. Przy jego nadmiarze dochodzi do tzw. łojotoku (seborrhea), powodującego powstawanie łupieżu.

Włosy

Włosy należą do tworów nabłonkowych skóry, podobnie jak sierść ssaków, pióra ptaków, łuski ryb czy tarczki 'niższych zwierząt. U człowieka utraciły one pierwotną rolę tworzenia płaszcza powietrznego, zatrzymującego ciepło. Owłosienie zachowało się u człowieka głównie na głowie, w dołach pacho-wych i w okolicy łonowej, natomiast w innych okolicach zachowało się jedynie jako owłosienie szczątkowe. W niektórych przypadkach owłosienie nadmierne (hypertrichosis) występuje na tułowiu czy na kończynach i świadczy o zaburze-niach czynności narządów wydzielania wewnętrznego, czyli gruczołów do-krewnych.
Włosy pokrywają całe ciało z wyjątkiem dłoni i podeszew, powierzchni grzbietowej paliczków dalszych, żołędzi i prącia, wewnętrznej powierzchni napletka i warg sromowych. Ciało noworodka pokrywa meszek (lanugo), który następnie zmienia się w drobne włoski. Już u noworodka występują rozmaicie rozwinięte włosy głowy (capillitium), brwi (supereilia) i rzęsy (eilia), a w okresie pokwitania pojawiają się włosy wąsów i brody (barba). W wieku dorosłym i starczym pojawiają się włosy nozdrzy i przewodu usznego. Na tułowiu w okresie pokwitania pojawiają się włosy pachy i włosy łonowe. Jak widać już z rozwoju włosów, ich pojawianie się jest związane z czynnością gruczołów dokrewnych. Na wpływy hormonalne wskazuje również pojawia-nie się w młodym wieku łysiny przy dobrym zachowaniu owłosienia innych części ciała, co jest cechą wybitnie męską.
Włos (pilus) ma część zewnętrzną, zwaną łodygą włosa, i ukryty w skórze korzeń włosa, którego zgrubiały, widzialny gołym okiem, koniec dolny nosi nazwę opuszki włosa. Opuszka jest osadzona na łącznotkankowej brodawce włosa, do której dochodzą naczynia krwionośne. Z komórek opuszki przez ich podział powstaje rosnący włos. Przy zniszczeniu opuszki włos ginie i już nie -odrasta.
Włos leży w zagłębieniu skóry, tworzącym kanał, zwany mieszkiem włosa, wysłany nabłonkiem. Kanał na powierzchni skóry tworzy lejkowate zagłębie-nie, do którego uchodzą przewody gruczołów łojowych.
Korzeń włosa jest ustawiony skośnie do powierzchni skóry. Po stronie, w którą jest on pochylony, leży gruczoł łojowy, a za nim pasemko włókien mięśniowych gładkich, tworzących mięsień przywłosowy. Skurcz tego mięś-nia powoduje wyprostowanie włosa i wysadzenie go na zewnątrz, co jest przyczyną jeżenia się włosów i powstawania "gęsiej skórki".
Barwa włosów jest cechą dziedziczną. Zależy ona od ilości ziarnistego barwnika brązowego i rozpuszczonego czerwonego, które w rozmaitych kombinacjach ilościowych dają szereg odcieni barwy włosów. Silna koncen-tracja barwnika brązowego nadaje włosom kolor czarny, a występowanie jego tylko w warstwie zewnętrznej łodygi powoduje jasny kolor włosa. Przy utracie barwnika włosy przybierają kolor popielaty, natomiast całkowicie bieleją na. skutek występowania pęcherzyków powietrza między komórkami.
Pod względem kształtu włosy dzielimy na proste, faliste i kędzierzawe. Włosy tworzą na głowie zazwyczaj jeden, a czasem dwa wiry (vortex pilorum), które bywają prawo- lub lewoskrętne. Cechy te są dziedziczne.
Włos żyje 3-5 lat. Po jego wypadnięciu wyrasta na jego miejscu nowy o podobnych cechach. Rosnący włos w ciągu doby zwiększa się o 0,3-0,4 mm. Po okresie wzrostu następuje okres spoczynku. Jeżeli nowe włosy nie wyrasta-ją, występuje łysina (alopecia). Włosy zwykle wypadają po ciężkich chorobach zakaźnych (dury).
Liczba włosów na głowie wynosi ok. 120 tysięcy.

Paznokcie

Paznokieć (unguis) jest wytworem nabłonkowym skóry, leżącym na dal-szych opuszkach palców. Blaszka zrogowaciała paznokcia ochrania opuszkę palca. Paznokcie palców rąk – podobnie jak i same palce - są lepiej rozwinięte niż na stopach, gdzie dobrze rozwinięty paznokieć występuje tylko na palcu pierwszym - paluchu.
Rola paznokci u człowieka jest zupełnie inna niż rola pazurów czy odpowia-dających im kopyt u zwierząt. Są one związane z dotykiem; opuszka palca pozbawionego paznokcia jest mniej wrażliwa na dotyk.
Kształty paznokci są dość urozmaicone. Płytka paznokcia jest wypukła w dwóch płaszczyznach - podłużnej i poprzecznej. Stopień wypukłości może być bardzo różny. Najbardziej widoczną cechą wymierną paznokcia jest jego szerokość w stosunku do długości. Mówimy o paznokciach średnio szerokich, jeżeli długość i szerokość płytki (bez wolnego brzegu) są równe.
Dawniej przypuszczano, że szerokie paznokcie występują u osób pracują-cych fizycznie. Nowsze badania dowiodły, że wąskie paznokcie występują częściej u kobiet, szerokie u mężczyzn. Różnice te zaznaczają się u osobników dorosłych, podczas gdy przed okresem pokwitania nie są one uchwytne. Z tego wynika, że na kształt paznokci mają również wpływ hormony płciowe.
Grubość paznokci jest różna i wynosi najwyżej niecałe 0,4 mm; jest ona na ogół większa u mężczyzn niż u kobiet. Osoby pracujące fizycznie mają paznokcie grubsze.
Paznokieć ma brzeg wolny, występujący przy końcu palca, oraz brzegi boczne i brzeg zakryty, wchodzący do zatoki paznokcia, ograniczony wynio-słością, zwaną wałem paznokciowym, z którego na powierzchnię ciała paznok-cia schodzi warstewka nabłonkowa, zwana obrąbkiem naskórkowym paznok-cia, której uszkodzenie przy pielęgnacji paznokcia może stać się przyczyną bolesnego zapalenia opuszki palca (zanokcica).
Wspomniany brzeg zakryty paznokcia stanowi jego korzeń. Ciało i korzeń leżą na podłożu utworzonym ze skóry właściwej, zwanym macierzą paznokcia, z której też on powstaje. W macierzy biegną liczne naczynia włosowate, które przeświecając przez ciało paznokcia nadają mu barwę różową. Przy niedosta-tecznym natlenieniu krwi następuje sinica (caynosis) i barwa ta nabiera odcienia fioletowego. .
Część paznokcia od strony korzenia ma barwę białawą, stanowi obłączek, różnie wykształcony. Leży tu warstwa rozrodcza paznokcia; który w miarę nawarstwiania masy zrogowaciałej przesuwa się w kierunku końca palca. Szybkość wzrostu paznokcia wynosi średnio 1 mm na tydzień. Zależy ona od wieku, stanu zdrowia i innych wpływów. Po 30 r. Ż. paznokcie rosną wolniej. Po uszkodzeniu czy usunięciu paznokcia odrasta on w czasie około stu dni.