Romantyzm krajowy

Literatura romantyzmu krajowego, rozwijając się w niesprzyjających okolicznościach – w latach represji popowstaniowych, tłumienia polskiego życia intelektualnego i artystycznego, odcięcia od literatury emigracji i kultury europejskiej – powielała wzorce romantyzmu przedlistopadowego, modyfikując je zgodnie z potrzebą chwili. Zajmowała się głównie problematyką narodową i społeczną, zmierzając do realizmu. Znamienne jest nawiązywanie do wzorców pieśni ludowej (śpiewność), wykorzystywanie metaforyki wczesnoromantycznej (walka, młodość) czy stylistyki romantyzmu emigracyjnego (aluzje biblijne).

W kraju pod różnymi zaborami tworzyli pisarze mniej utalentowani od swoich poprzedników, należący do drugiego pokolenia romantyków (ale tworzyli też pisarze pierwszego pokolenia, np. Goszczyński – będący równocześnie twórcą emigracyjnym, czy A. Fredro): L. Siemieński, W. Pol, K. Ujejski, G. Ehrenberg, M. Romanowski, R. Berwiński, filozofowie: E. Dembowski, A. Cieszkowski i K. Libelt (ostatni należy do pierwszej generacji romantyków), T. Lenartowicz, Wł. Syrokomla, początkowo także Norwid.

Warto zwrócić uwagę na wykształcenie się w Warszawie grup literackich: Cyganerii Warszawskiej czy entuzjastów (R. Zmorski, N. Żmichowska), którzy wypracowali specyficzny, cyganeryjny i libertyński styl życia, pozostając przy tym demokratami i patriotami. W zaborze pruskim znaczenie integrujące i kulturotwórcze miały czasopisma poznańskie „Tygodnik Literacki” oraz „Orędownik Naukowy”, w zaborze rosyjskim „Biblioteka Warszawska” i „Kurier Warszawski”, w zaborze austriackim „Ziewonia” (czasopismo lwowskie).

Z kolei z Wilnem – kolebką polskiego romantyzmu – byli w tym okresie związani: J.I. Kraszewski (również twórca pisma „Athenaeum”) oraz kompozytor S. Moniuszko.
Z romantyzmem krajowym wiąże się rozwój powieściopisarstwa. Powieść tego okresu – powstająca w kontekście dokonań powieściowych europejskich romantyków: od E.T.A. Hoffmanna, W. Scotta po Balzaca, Dickensa i Gogola – odznacza się trzema głównymi kierunkami rozwoju:
1) psychologiczno-fantastycznym (L. Sztyrmer),
2) historycznym (J.I. Kraszewski),
3) realistycznym (J. Korzeniowski).

Na osobną uwagę zasługuje gatunek gawędy szlacheckiej reprezentowany przez twórczość H. Rzewuskiego.

Za datę kończącą polski romantyzm i jednocześnie rozpoczynającą pozytywizm przyjmuje się rok 1863 – rok powstania styczniowego, wydarzenia historycznego, które zostało zainspirowane przez romantyków, ujawniając jednocześnie wyczerpanie się ich formacji. Po upadku powstania romantyczne idee spotkały się z krytyką pozytywistów – wychowanków Szkoły Głównej, którzy przejęli duchowe przywództwo narodu.

Wydawnictwo Park