Przełom romantyczny w kulturze

Romantyzm w kulturze polskiej przypada na czasy niewoli narodu, braku państwowości polskiej. Jest jednocześnie epoką narodzin nowożytności (w kulturze Zachodu proces ten zainicjowało na szerszą skalę niż w Polsce oświecenie). W ten sposób problematyka patriotyczna ściśle łączyła się z problematyką przemian dokonujących się w świadomości społecznej. Przemiany te dotyczyły rozpadu feudalizmu i dojścia do głosu mieszczaństwa jako siły ekonomicznej i kulturowej (w romantyzmie polskim dyskusje światopoglądowe pomiędzy demokratami a konserwatystami będą toczyć się w środowisku szlachty, inteligencji pochodzenia szlacheckiego oraz arystokracji). Zaznaczyły się nowe tendencje w sferze politycznej (ferment liberalno-rewolucyjny), religijnej (kryzys tradycyjnego katolicyzmu), filozoficznej (powstanie systemów filozofii idealistycznej), obyczajowej (kształtowanie się moralności mieszczańskiej, a także wzorców życia cyganeryjnego) czy estetycznej (odejście od zasad klasycyzmu). Uwidoczniły się ponadto w poszukiwaniu nowych tradycji narodowych, mających zastąpić dawną tradycję uniwersalną, związaną z wyłącznym panowaniem kultury śródziemnomorskiej. Warto ponadto odnotować, że w omawianej epoce powstało wiele odkryć i koncepcji naukowych (np. z dziedziny fizyki – elektryczność, czy biologii – ewolucjonizm). Romantyzm jest więc gruntowną przemianą kultury. Jest przy tym formacją nie tylko stricte literacką, ale i obejmującą całość życia ludzkiego – od historii i polityki przez literaturę i sztukę, filozofię i myśl społeczną, po modę oraz obyczajowość.

Pojmowanie romantyzmu jako epoki przełomu w kulturze wiąże się z ujęciem owej formacji jako dziedzictwa Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) i następującego później okresu wojen napoleońskich (do roku 1815). Rewolucja, będąc ważnym wydarzeniem historyczno-społecznym, wytworzyła nowy model człowieka stającego się samodzielnym twórcą własnego losu, wyzwalającego się spod panowania autorytetu tradycji, władzy i religii, pragnącego powoływać do istnienia nowe wartości. W ten sposób rewolucja przekazała romantykom dziedzictwo oświecenia, poszerzone o próbę jego praktycznej realizacji. Wojny napoleońskie przyczyniły się natomiast do szczególnego wyczulenia romantyków na fenomen historii, spowodowały także rozwój świadomości narodowej w Europie.

Trzeba wszakże pamiętać, że stosunek romantyków do rewolucji czy do Napoleona nie był jednoznaczny i niezmienny, oscylował między entuzjazmem a niechęcią. Ponadto lata dojrzałego romantyzmu przypadają na okres panowania w Europie porządku po kongresie wiedeńskim (1815) i są to – aż do Wiosny Ludów w 1848 r. – lata wrzenia rewolucyjnego, podejmowanych wielokrotnie w różnych miejscach Europy prób zmiany biegu dziejów. Do takich prób należą między innymi walki wyzwoleńcze w Grecji czy rewolucja lipcowa 1830 r. we Francji.
Literatura i kultura romantyczna powstawała pod wpływem tych wydarzeń i zarazem stanowiła czynnik ich kształtowania. Wyrażała świadomość czasów przełomowych, swoistego, jak zauważali romantycy, „paroksyzmu” historii – okresu, w którym odszedł w bezpowrotną przeszłość świat dawny, a nie narodził się jeszcze w pełni świat nowy (zwłaszcza literatura tzw. czarnego romantyzmu – zafascynowana takimi zjawiskami jak bunt, zbrodnia, ból, cierpienie, brzydota, zło tkwiące w świecie i naturze ludzkiej – przykładem może tu być twórczość Byrona).
Romantyzm nie był wszakże wyłącznie wielkim zerwaniem z przeszłością. Epoka ta nie pojawiła się „znikąd”; ma swoje zakorzenienie w przeszłości, zarówno tej bliższej, jak i dalszej, ponadto poszukuje dla siebie tradycji.

Wydawnictwo Park