Gatunki literackie oświecenia wyrazem tendencji epoki i ich charakterystyka.

Można stwierdzić, że były to gatunki użytkowe, takie, w których łatwo było pouczać publiczność, ukazać i ośmieszyć wady społeczne, postulować reformy - zwłaszcza w klasycznym nurcie literatury. Cele takie wymogła potrzeba ratowania Rzeczypospolitej przed upadkiem i konieczność oświecenia społeczeństwa i moralnego jego odrodzenia:

- ośmieszenie ciemnoty i nieuctwa,
- potępienie próżniaczego trybu życia,
- krytyka życia ponad stan i życia pasożytniczego,
- demaskowanie fałszu, obłudy, pozorów przyzwoitości,
- propagowanie reform politycznych i społecznych,
- propagowanie nowych wzorców osobowych i postaw obywatelskich.

Formy literackie:

Klasycyzm

a. Bajka - wierszowana, alegoryczna opowieść, która służy do wypowiedzenia pewnej nauki moralnej o charakterze ogólnym i powszechnym, dotyczącej stosunków między ludźmi. Prawda wypowiadana jest bezpośrednio, głównie jako puenta, niekiedy już na początku bajki, lub bywa tylko zasugerowana czytelnikowi. W oświeceniu używana głównie ze względu na morał, który pozwalał przekazać ważne treści.

b. Satyra - utwór o celu dydaktycznym, wytykający i ośmieszający wady i występki zarówno natury ludzkiej, jak i życia zbiorowego - obyczajowego, społecznego, politycznego. Istotą satyry jest krytyka, więc posługuje się ona często wyolbrzymieniem atakowanych cech, deformacją i groteską.

c. Komedia - gatunek dramatyczny o pogodnej treści, obfitującej w wydarzenia akcji, i szczęśliwym zakończeniu. Wprowadzał elementy komizmu, niekiedy także karykatury, satyry i groteski. W oświeceniu ośmieszała postacie i ich postawy. (np. "Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza).

d. Powieść - służyła charakterystyce osób i sytuacji społecznych (np. "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki").

e. Poemat heroikomiczny - parodia eposu rycerskiego. Konwencje eposu, należące do stylu wysokiego, zostają tu użyte do opowiadania na tematy błahe i codzienne. W "Monachomachii" spór mnichów przedstawiony jest przy zastosowaniu: inwokacji, porównań homeryckich, personifikacji, rozbudowanego okresu zdaniowego, form stroficznych.

Sentymentalizm

f. Sielanka - gatunek literacki o tematyce utworów z życia pasterzy lub rolników. Wierszowany utwór w formie monologu wygłaszanego przez postać literacką, najczęściej pasterza, przeplatany opisem lub dialogiem.