Gatunki literackie

ELEGIA, lit.
utwór liryczny o treści poważnej i refleksyjnym nastroju, utrzymany w tonie skargi; w poezji antycznej ujęty w formę dystychu elegijnego, odznaczał się dużą różnorodnością tematu i nastroju.

FRASZKA,
drobny utwór poetycki wierszem, najczęściej humorystyczno-satyryczny.

HYMN,
uroczysta pieśń pochwalna, związana genetycznie z publicznymi uroczystościami kultowymi, znana w różnych kręgach kulturowych (indyjska Weda, żydowskie psalmy, greckie peany i dytyramby); patetyczny utwór liryczny o treści religijnej, patriotycznej, filozoficznej.

ODA,
utwór poetycki utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wielkie wydarzenia, wybitne postacie itp.

PIEŚŃ, lit.
klasyczny typ wiersza lirycznego, stworzony przez Horacego; stroficzny utwór wierszowany z powtórzeniami, paralelizmami, refrenami, przeznaczony do śpiewu; podstawowy gatunek liryki ludowej.

SONET,
układ stroficzny stanowiący samodzielny utwór, złożony z 2 strof 4-wersowych, zwykle opisowo-narracyjnych, i 2 tercyn o charakterze liryczno-refleksyjnym; powstał we Włoszech (Dante, F. Petrarca), wprowadzony do Polski przez J. Kochanowskiego, uprawiany m.in. przez A. Mickiewicza, A. Asnyka.

TREN,
pieśń żałobna; utwór literacki o charakterze elegijnym, poświęcony zmarłej osobie.

BAJKA, lit.
krótki utwór o charakterze moralistycznym i dydaktycznym, najczęściej z życia zwierząt.

BAŚŃ,
epicki utwór ludowy lub oparty na motywach ludowych, o treści fantastycznej, zawierający często naukę moralną.



EPOS,
epopeja, lit. najstarszy i podstawowy do XVIII w. gatunek epiki; obejmuje dłuższe utwory, zwykle wierszowane, opiewające w podniosłej, uroczystej
formie czyny legendarnych lub historycznych bohaterów (np. Iliada, Odyseja), bądź życie całej zbiorowości w przełomowych chwilach dziejowych (epopeja narodowa, np. Pan Tadeusz A. Mickiewicza).

LEGENDA,
lit. opowieść z życia bohaterów, najczęściej świętych i męczenników, przesycona pierwiastkami cudowności i niezwykłości, często osnuta na wątkach ludowych i apokryficznych.

NOWELA, lit.
krótki utwór epicki prozą o zwięzłej, jednowątkowej fabule i wyrazistej kompozycji, pokrewnej strukturze dramatu, zamknięty puentą.

OPOWIADANIE,
niewielki utwór epicki o jednowątkowej fabule i swobodnej kompozycji.

POWIEŚĆ,
utwór epicki prozą, o rozbudowanej fabule i różnorodnej tematyce; odmiany powieści: historyczna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, fantastycznonaukowa, polityczna, sensacyjna, kryminalna.

KOMEDIA,
gatunek dramatyczny o żywej akcji i zazwyczaj pomyślnym zakończeniu, przedstawiający w zabawny sposób wady i przywary ludzkie; często przesycony satyrą społeczną, polityczną, obyczajową.

TRAGEDIA,
lit. utwór dramatyczny o silnie zarysowanym konflikcie moralnym, ideowym, psychologicznym, prowadzącym nieuchronnie do klęski wybitnej i szlachetnej jednostki; powstała w starożytnej Grecji; do tragedii antycznej nawiązała tragedia klasycystyczna XVII w.

ESEJ,
essay, szkic literacki, rozprawa ujmująca temat w sposób subiektywny, zespalająca elementy prozy artystycznej, naukowej i publicystycznej.

FELIETON,
krótki utwór publicystyczno-dziennikarski, napisany w sposób lekki i efektowny, utrzymany w osobistym tonie.




REPORTAŻ,
gatunek wypowiedzi publicystycznej występujący w prasie, radiu, filmie i telewizji; przekazywanie za pośrednictwem autora (reportera) bezpośrednich wiadomości o prawdziwych wydarzeniach, sytuacjach i ludziach.

BALLADA, lit.
utwór epicko-liryczny, niekiedy udramatyzowany, o tematyce fantastycznej lub historycznej, utrzymany zwykle w nastroju grozy i tajemniczości (ballada romantyczna).

SATYRA
utwór literacki ośmieszający i piętnujący ludzkie wady i przywary, zjawiska życia społeczno-politycznego i obyczajowego; do XVIII w. odrębny gatunek poetycki.

DRAMAT ROMANTYCZNY, odmiana dramatu charakterystyczna dla idei romantyzmu, odrzucając klasyczne reguły dramatu nawiązywała do teatru szekspirowskiego, hiszpańskiego, melodramatu. Dramat romantyczny łączy cechy gatunkowe tradycyjnych rodzajów literackich, odznacza się fragmentarycznością budowy, zespoleniem wątków realistycznych z fantastycznymi, splotem tragizmu z komizmem i patosu z groteską.
Autorzy dramatu romantycznego przedstawiali własną wizję świata, historię traktowali z pewną swobodą, stosowali różne techniki dramaturgiczne w ramach jednego utworu, prezentowali sprzeczności dążeń, motywacji i światopoglądów. Dramat romantyczny przeciwstawił się dyscyplinie kompozycyjnej gatunków klasycznych, zatarte granice miedzy poszczególnymi składnikami stały się poetycką wykładnią świata, w którym zamiast harmonii dominuje dysonans, a wieloznaczność zdarzeń tworzy trudne do rozstrzygnięcia problemy.
Do wielkich dzieł tego gatunku należą m.in. Hernani W. Hugo, Dziady A. Mickiewicza, Kordian J. Słowackiego, Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego. Nierespektowanie możliwości technicznych sceny i konwencji widowiska teatralnego przez autorów uniemożliwiało przez długie lata inscenizację tych dzieł, udanym przedsięwzięciem były w okresie międzywojennym spektakle L. Schillera.