Nurty, wybitni epoki

Główne szkoły i prądy umysłowe powstały w VI i V wieku p.n.e.
Cynicy - grecka szkoła filozoficzna (V-VI w p.n.e. - IV w n.e.) głosząca w etyce ideał cnoty jako życia zgodnego z naturą i ideał mędrca kierującego się tylko rozumem, nie uznającego żadnych ogólnie obowiązujących wartości, norm, praw ani autorytetów. Cynicy odrzucali system państwowy, konwencje kulturowe, majątek. Mędrcem, według nich, był człowiek niezależny od owych pozornych dóbr. Przedstawiciele - Antystenes (444-368 p.n.e.), Diogenez z Synopy.
Cynizm - postawa wyzywającego, pogardliwego odrzucenia ideałów i autorytetów uznawanych w danej grupie. Brak poszanowania dla ogólnie przyjętych norm.
Epikureizm - szkoła filozoficzna stworzona przez Epikura (341-270 p.n.e.), który za cel życia uznawał rozważne dążenie do przyjemności i szczęścia. Radość życia, korzystanie z uciech i piękna świata, uwolnienie ciała od bólu i ducha od niepokoju - to zasadnicze zalecenia tej filozofii. (“Trzeba wyzwolić się ze strachu bogów i śmierci”; “Straszną rzeczą jest konieczność, ale nie ma żadnej konieczności żyć w konieczności”; "Bezmyślnych wyzwala ze smutków czas, mądrych - logika”; “Carpe diem” - chwytaj dzień, ciesz się chwilą).
Stoicy - szkoła filozoficzna założona przez Zenona z Kition (336-264 p.n.e.), uwagę jej przedstawicieli przykuwała problematyka etyczna, wysoko cenili zachowanie wewnętrznego spokoju, hartu i opanowania. Twierdzili, że szczęście zapewnia cnota, a tę osiągać można poprzez życie zgodne z naturą, która jest harmonijna, bo stworzona przez boga. W ten sposób ideałem człowieka był mędrzec, którego cechuje: powaga, trzeźwość, rygoryzm i umiarkowanie
Stoicyzm to postawa życiowa polegająca na zachowaniu spokoju, hartu ducha i opanowania w trudnych sytuacjach (znoszenie ze stoicyzmem niepowodzeń życiowych).
Sceptycy - filozofowie, których zasadą naczelną było zachowanie dystansu wobec wszelkich zjawisk. Sceptycy zaprzeczali możliwości poznania prawdy oraz postulowali powstrzymanie się od osądów.
Sceptycyzm to stanowisko odrzucające możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej, w metodologii postulujące krytycyzm wobec twierdzeń naukowych przyjmowanych jedynie na mocy autorytetu (sceptycznie - nieufnie, niedowierzająco, powątpiewająco).
Hedoniści - wyznawcy doktryny etycznej sformułowanej po raz pierwszy przez Arystypa z Cyreny, a powracającej wielokrotnie w dziejach filozofii, uznającej przyjemność (rozkosz) bądź unikanie przykrości za najwyższe lub jedyne dobro, cel życia i naczelny motyw ludzkiego postępowania.
Sofiści -zawodowi nauczyciele przygotowujący obywateli do życia publicznego (Ateny, V i IV wiek p.n.e.) przez nauczanie retoryki, polityki, filozofii i etyki. Uznali, że “człowiek jest miarą rzeczy” i stało się to zasadą relatywizmu teoriopoznawczego. Z zasady, że poznanie ludzkie jest względne wysunęli podstawę swego nauczania: żadne twierdzenie nie jest prawdziwsze od drugiego, może być tylko praktyczniejsze. Dlatego też uczyli manipulowania poglądami, sprytnego udowadniania twierdzeń fałszywych, zbijania argumentów przeciwnika za pomocą odpowiednio dobranych argumentów i sztuczek krasomówczych (techniki takie noszą nazwę sofizmatów). Reprezentowali poglądy demokratyczne i wolnomyślicielstwo, ale z czasem popadli w skrajny relatywizm, dlatego też rzeczownik "sofistyka" począł oznaczać pokrętne argumentowanie polegające na wykorzystaniu wieloznaczności wyrazów i nieuczciwych, nielogicznych wnioskach. Najsłynniejsi sofiści to Gorgiasz i Hippiasz.
Sofista to człowiek świadomie posługujący się fałszywymi przesłankami, dowodzący nieprawdziwych tez za pomocą fałszywych argumentów.
Najwybitniejsi filozofowie i myśliciele starożytności
Tales z Miletu (około 620-540 p.n.e.) - “pierwszy mędrzec”, który opierając się na szczupłych jeszcze wiadomościach z dziedziny przyrody (materialista), próbował odpowiedzieć na zasadnicze pytanie filozofii: jaka jest ostateczna przyczyna wszechrzeczy. Jego zdaniem, elementem, z którego miał powstać wszechświat, była woda.
Heraklit z Efezu (około 540-480 p.n.e.) - uznał, że źródłem poznania jest dusza ludzka, stanowiąca część kosmosu. W związku z czym nie ma potrzeby przeprowadzania wielu badań i osiągania wysokiego stopnia wiedzy. Dla poznania prawdy wystarczy poznać samego siebie. Boga często nazywał “logos” - rozum, traktując go jako swoiste “prawo natury”. Był materialistą głoszącym, iż: “świat jest jeden, nie został stworzony przez żadnego z bogów ani przez żadnego z ludzi, lecz był jeden i będzie wiecznie żyjącym ogniem, który według miary zapala się i według miary gaśnie”. “Wszystko płynie” i “nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki” to słowa odzwierciedlające jego filozofię.
Pitagoras (około 572-497 p.n.e) - prekursor idealizmu platońskiego. Łączył mistykę ze ścisłością typową dla matematyki. Po Pitagorasie nie pozostały żadne pisma, dlatego też trudno oddzielić to, czego sam nauczał od twierdzeń jego uczniów. Nie na podstawie obserwacji, lecz przekonania, że forma kuli jest doskonała, pitagorejczycy wysunęli tezę, że ziemia jest kulista. Uważali też, że w środku świata płonie ogień, dookoła którego krążą ciała niebieskie. Z ognia owego czerpią swój blask, a w czasie obrotu wydają tony muzyczne. Jest to tzw. “harmonia sfer”.
Demokryt z Abdery (około 460-370 p.n.e.) - pierwszy filozof, który stworzył konsekwentnie zbudowany materialistyczny pogląd na świat, który jego zdaniem stanowiła materia zbudowana z niepodzielnych cząstek, atomów pozostających w ustawicznym ruchu. Twierdzenie to doprowadziło go do przekonania, że istnieją tylko dwa rodzaje wiedzy: prawdziwa - jej źródłem jest rozum i fałszywa, której źródłem są zmysły. Zajął się również zagadnieniami etyki. Uznał, że rozumowe poznanie dobra prowadzi do zadowolenia objawiającego się pogodą ducha (zyskał tym miano “śmiejącego się filozofa”). Należał, podobnie jak Arystoteles, do najbardziej uniwersalnych myślicieli.
Sokrates (469-399 p.n.e.) - nauczyciel Platona. Głosił absolutyzm i intelektualizm etyczny. W odróżnieniu od sofistów wierzył w istnienie obiektywnej prawdy i możność jej poznania. Utożsamiał dobro, szczęście i cnotę z prawdą, która jego zdaniem jest jednoznaczna, a podstawowym obowiązkiem człowieka jest jej szukanie. Mądrość bowiem, twierdził, prowadzi do cnoty, a zło wynika z nieświadomości. Za najlepszy środek poznania uznał metodę dialogu, w którym doprowadzał wywody przeciwnika do absurdu. W 399 roku p.n.e. uznano, że Sokrates stał się przeciwnikiem ateńskiej demokracji. Został oskarżony o szkalowanie instytucji państwowych, nieuznawanie państwowego kultu religijnego i deprawację młodzieży. Został skazany na śmierć przez otrucie cykutą. Sokratejskie sformułowania: “poznaj samego siebie”, “wiem, że nic nie wiem”.
Herodot (około 484-424 p.n.e.) - zwany jest ojcem historii. Odbył podróże po Europie i Azji i po powrocie do Aten postanowił zebrane wiadomości skupić wokół zagadnienia odwiecznego sporu między Europą i Azją. Mit przeplata z rzeczywistością, w historii widzi spełnianie się sprawiedliwości bożej.
Tukidydes (460-400 p.n.e.) - autor “Wojny peloponeskiej”, przedstawiciel nowego pokolenia krytycznego i racjonalistycznego, zyskał miano "ojca krytyki historycznej". Pragnął przede wszystkim wyjaśnić sens wielkich wypadków historycznych sobie współczesnych. Jak Demokryt usunął działanie pierwiastka boskiego w przyrodzie, tak on ich ingerencję w historię.
Hipokrates (460-377 p.n.e.) - zwany ojcem medycyny, wyznawał pogląd, że na stan zdrowia i psychikę jednostek i ludów ma wpływ środowisko klimatyczne (medycyna “ludzka” i “laicka" w odróżnieniu do kierunku prezentowanego przez kapłanów).
Platon (427-347 p.n.e.) - uczeń Sokratesa, twórca pierwszego systemu filozoficznego, idealizmu obiektywnego - platonizmu. Zakładał dualizm świata: świat idei - niedostępny zmysłom i świat materialny, znany człowiekowi, ale będący jedynie cieniem, niedoskonałą kopią pierwowzoru czyli idei. Najwyższą funkcję poznawczą przyznawał duszy obdarzonej, jego zdaniem, wrodzoną wiedzą o ideałach.
Arystoteles (384-322 p.n.e.) - filozof uznany za najwybitniejszego myśliciela starożytności. Jego działalność obejmowała nieomal wszystkie dziedziny starożytności. Założył własną szkołę w Atenach. Zajmował się procesami zachodzącymi w przyrodzie. Twierdził, że każda rzecz jest bytem stworzonym z materii i formy, kształtującej materię - postawił tezę o zmienności bytu i wielości form ruchu. Zapoczątkował empiryczne (doświadczalne) metody badań przyrodoznawczych, stwarzając w ten sposób podstawy rozwoju nauk przyrodniczych. Zajmował się też zagadnieniami etycznymi. Uważał, że istnieją 3 formy szczęścia:

* życie wśród przyjemności,
* życie wolnego i odpowiedzialnego obywatela,
* życie badacza i filozofa. Do prawdziwego szczęścia trzeba wszystkich trzech warunków.

Zaleca “złoty środek”. Dla literatury ogromne znaczenie ma jego “Poetyka” - rozprawa o literaturze, prawach rządzących poszczególnymi rodzajami i gatunkami. (“Jedna jaskółka nie czyni wiosny”; “Korzenie wychowania są gorzkie, ale owoce słodkie”; “Największe występki wynikają z największych pragnień, a nie z osiągnięć i konieczności”).
Cyceron (106-43 p.n.e.) - rzymski mówca, filozof i polityk. Autor szeregu mów sądowych i politycznych (między innymi: 44 po zamordowaniu Cezara, 14 atakujących Marka Antoniusza, którego uważał za wroga republiki), które cechowała erudycja, polot i dowcip. Pisywał również dzieła retoryczne dotyczące teorii wymowy, doboru materiału, sposobu wygłaszania, stylu i języka, rozwijając poglądy Greków. W latach 54-51 i 46-44 powstały jego dzieła filozoficzne, z których najciekawszym jest “Topica” traktat, dla którego punktem wyjścia był utwór, pod tym samym zresztą tytułem, Arystotelesa. Cyceron jako eklektyk czerpał swoje poglądy z kilku systemów filozoficznych. Odpowiadała mu etyka stoicka, ostro przeciwstawił się swobodzie obyczajów, którą niesłusznie przypisywano wyznawcom szkoły epikurejskiej. Za najlepszą formę upowszechniania filozofii uznał dialog i stworzył łacińską terminologię filozoficzną. Zasługą Cycerona jest nie tylko to, że zapoznał Rzym z filozofią grecka, ale i to również, że w dziełach swych konfrontował myśl grecką z tradycją i rzeczywistością. Dzieła Cycero i jego osobowość wywarły doniosły wpływ na twórców europejskich.
Seneka Lucjusz Anneusz (I wiek p.n.e.) - wychowawca Nerona, autor popularnych pism etycznych i tragedii. Jego filozofia, interesowała go głównie etyka, oparta na stoicyzmie greckim uczyła jak żyć, by być szczęśliwym. W pismach zatytułowanych “Dialogi” prezentował ideał mędrca stoickiego, przestrzegał przed uleganiem afektom, zwłaszcza przed gniewem, uczył należytego wykorzystania życia, wskazując na wartość pogody ducha, spokoju i korzyści płynących z obcowania z nauka i sztuką. Z kolei w dziele “O dobrodziejstwach” jednoznacznie określił zasadę, na jakiej winien opierać się porządek społeczny, określając ja mianem wzajemnego świadczenie dobrodziejstw. Dramaty Seneki oparte na motywach greckich “Herakles szalejący”, “Trojanki”, “Fenicjanki”, “Medea”, “Fedra” stały się wzorem dla dramatu renesansowego i twórców klasycznej tragedii europejskiej: Szekspira, Corneille’u, Racine’a i dramatu jezuickiego. Senekę czczono jako moralistę nazywając “męczennikiem filozofii”, wysoko cenili go autorzy chrześcijańscy.
Marek Aureliusz (121-181 n.e.) - cesarz rzymski zwany “filozofem na tronie”, greckim guwernerom zawdzięczał znajomość systemów filozoficznych opartych na racjonalizmie. Był zafascynowany stoicyzmem, o czym wiadomo z zapisków znanych jako “Rozmyślania” oraz z obszernej korespondencji z Trontem, nauczycielem wymowy. Jego “Rozmyślania” to osobisty dziennik pisany w języku greckim, nie przeznaczony do druku. Opublikowano go dopiero w 1599 roku. Spisane uwagi mają charakter aforystyczny, wyrażają refleksje i spostrzeżenia w postaci maksym i zaleceń. Marek Aureliusz głosił idee sprawiedliwości i humanitaryzmu. Uważał, iż człowiek, by osiągnąć szczęście, musi być rozumny i żyć w zgodzie z naturą. Za prawdziwe dobro człowieka uznawał to, co od niego wyłącznie zależy, a więc: wstrzemięźliwość, szczerość, sprawiedliwość i odwagę. W dziele tym określał również obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, zalecał bowiem miłość do istot obdarzonych rozumem (z grona tego wykluczał niewolników jako istoty bezrozumne).